Morgunblaðið - 26.07.1992, Page 19

18
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26- JÚLÍ 1992
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 26. JÚLÍ 1992
19
PlurgtwMaltil*
Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Ritstjórnarfulltrúi
Árvakur h.f., Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
Árni Jörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Björn Vignir Sigurpálsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aðal-
stræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 691122. Áskriftar-
gjald 1200 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 110 kr. eintakið.
Málræktarsjóður og
Reykj avíkurborg
Islendingar eru ekki lengur ein-
angruð þjóð, yzt í veraldarútsæ.
Fjarskipta- og samgöngutækni nú-
tímans hefur fært okkur í nábýli
við aðrar þjóðir. Það er aðeins dag-
leið um loftin blá til fjærstu heims-
horna og við getum séð heimsvið-
burði um leið og þeir gerast á sjón-
varpsskjá á heimilum okkar. 011
samtíma þróun stefnir að nánara
samstarfi þjóða - nánast alþjóðlegri
samþjöppun - á sviði atvinnu-,
efnahags-, menningar- og við-
skiptamála. Við erum og verðum,
hvort sem okkur líkar betur eða
verr, hluti af hinu alþjóðlega um-
hverfi, sem færir okkur fjölmargt
gott en felur einnig í sér ýmiss
konar hættur. Þess vegna er mikil-
vægt að þjóðir, einkum smáþjóðir,
leggi allt kapp á að varðveita menn-
ingararfleifð sína og sérkenni, ekki
sízt þjóðtungur, bókmenptir, trú
og siði.
Á tímum örra breytinga i at-
vinnuháttum, nýjunga í flestum
fræðigreinum og nánast byltingar
í samskiptum þjóða, sem óhjá-
kvæmilega þýðir stóraukið flæði
erlendra áhrifa inn í íslenzka menn-
ingarlandhelgi, eykst þörfín fyrir
hvers konar málræktarstarf. Það
var því fagnaðarefni þegar íslenzk
málnefnd stofnaði Málræktarsjóð,
sem er formlega tekinn til starfa,
og styrkja á fjárhagslega margs
konar málræktarstarf. „Það sem
öðru fremur kveikti hugmyndina
um málræktarsjóði var hin augljósa
og brýna þörf fyrir fjárhagslegan
stuðning við nýyrðastarfsemina í
landinu, einkum störf orðanefnda
og önnur íðorðasöfn [sérfræðiorð í
fræðigreinum]," segir Baldur Jóns-
son í Málfregnum, riti íslenzkrar
málnefndar. „Eigi að síður var frá
öndvérðu gert ráð fyrir því að sjóð-
urinn hefði víðtækt hlutverk og
yrði svo öflugur að hann gæti
styrkt íslenzka tungu á allan hátt...
Málræktarsjóður á einkum að vera
framkvæmda- og verkefnasjóður...
Umfram allt verður að ætla sjóðn-
um að hlúa að nytsamlegum mál-
ræktarverkefnum sem erfítt er að
afla fjár til með öðrum hætti.“
Eins og vikið var að í forystu-
grein hér í blaðinu 27. maí síðastlið-
inn er markmið þeirra sem að
málræktarsjóði standa að ná a.m.k.
100 m.kr. höfuðstóli, sem ekki má
skerða, fyrir komandi áramót. Nú
stendur yfír söfnun, sem er ætlað
að ná inn 50 m.kr., en samkvæmt
skipulagsskrá sjóðsins mun
menntamálaráðherra beita sér fyrir
því að íslenzka ríkið leggi fram af
sinni hálfu samsvarandi upphæð á
móti framlögum annarra. Einstakl-
ingar, samtök og fyrirtæki sem
leggja sjóðnum til fjármuni í ein-
hverri mynd fyrir árslok 1992 telj-
ast stofnendur sjóðsins og fá full-
trúa í fulltrúaráð Málræktarsjóðs.
í leiðara blaðsins, sem vitnað er til
stóð_ m.a.:
„íslendingar eru miklir málrækt-
armenn í orði. Með kalli Málræktar-
sjóðs gefst þeim tækifæri til að
sýna svo ekki verður um villst að
þeir séu ekki síður málræktarmenn
á borði en í orði, það er með því
að gerast stofnaðilar að Málrækt-
arsjóði með fjárframlögum á árinu
1992. Hér er kjörið tækifæri fyrir
sveitarfélög, fyrirtæki, stéttarfé-
- lög, menningarsamtök og einstakl-
inga að leggjast á eitt í stofnun
og eflingu Málræktarsjóðs.“
Á fundi borgarráðs Reykjavíkur
23. júní síðastliðinn var fyrir tekið
erindi frá Málræktarsjóði, þar sem
„óskað er eftir beinni aðstoð sveit-
arstjórna við öflum stofnframlaga
til sjóðsins“. Borgarráð samþykkti
að vísa erindinu til meðferðar við
gerð fjárhagsáætlunar næsta árs.
Því var með öðrum orðum ekki
hafnað en slegið á frest. Erindi
Málræktarsjóðs flokkast að vísu
ekki undir þá skilgreiningu sem
felst í orðunum „nýstárleg mark-
aðssetning á íslandi", en samt var
ástæða til að vænta þess, með hlið-
sjón af öllum málavöxtum, að borg-
arráð tæki þegar afgerandi og
skjótvirkari afstöðu til þess.
Reykjavíkurborg og stofnanir
hennar eiga að sjá sóma sinn í því
að gerast stofnaðilar að Málrækt-
arsjóði. Sama gildir að sjálfsögðu
um önnur sveitarfélög. Og ekki síð-
ur um fyrirtæki, stéttarfélög og
menningarsamtök sem vilja ljá
góðu máli lið.
ÞAÐ ER
• mikið skrafað
nú á dögum. Mikið af
háværri fjölmiðlun.
Án þeirrar dyggðar
sem Sókrates rekur til
guðlegs tilstyrks í
platónskum samræðum í Menón;
dyggðar sem telja má til mann-
kosta. En það er íhugandi fyrir
okkur, fómardýr yfírborðshávaða
og hraða. Samkvæmt kenningum
þeirra félaga, Sókratesar og Plat-
óns, er sálin ódauðleg, Þar eð nú
sálin er ódauðleg..., segir Sókrates.
Vel má vera að við getum einhvem
tíma gírað hana niður á eilífðarplan-
ið þarsem umhverfið er ekki sífellt
að ybba sig og almenningsálit og
málskraf ráða ekki ferðinni.
Sókrates gerði aðvísu mikið af
því að rækta efann með sjálfum sér
og öðmm einsog Menón segir á
einum stað. Þannig gat rökmálslist
hans verið heldur neikvæð, fínnst
manni. Nietzsche sem kunni vel að
meta Sókrates hlaut efann í arf og
hann breyttist í tortryggni sem ein-
kennir afstöðu hans og lífsviðhorf,
enda er hún einskonar leiðsögustef
í verkum hans. Hún þarf alls ekki
að vera neikvæð og svo mikið er
víst að þýzka heimspekiskáldið
nærðist á tortryggni einsog andófs-
skáld á illsku Eyjaklasans.
Það er hollt, ekkisízt á þessum
síðustu og verstu dögum, að íhuga
orð Sókratesar, og þá helzt þessa
athugasemd í samræðunum við
Gorgías, Og þessi orð „í augum
íjöldans" ber þá að skilja sem „í
augum hinna fávísu“? Þessir karlar
töluðu ekki einungis um málskraf,
heldur mælskulist. Nú fer lítið fyrir
henni. Ég get ekki ímyndað mér
hvaða orð þeir hefðu haft um blaðr-
ið í nútímaþjóðfélagi. En þeir vör-
uðu við almenningsálitinu. Því enn
sem komið er, segir Sókrates, ligg-
ur ekki ljóst fyrir hvernig ég lít á
mælskulistina sem einn þátt flað-
urs. Hún gefur fávis-
um manni tækifæri til
að hreykja sér.
Ég sé ekki betur
en Sókrates telji
mælskumann samaog
lýðskrumara. Slíkir
menn kunna „að sýnast vitrir fyrir
fjöldanum í efnum sem þeir ekki
þekkja, og að virðast góðir þótt
þeir séu það ekki“, svoað vitnað sé
í eina af spurningum Sókratesar í
samræðunum við Gorgías. Ætli við
þekkjum þetta ekki? Ætli megi ekki
rekja margt meinið í nútímasamfé-
lagi til þessa daðurs við almenn-
ingsálitið?
Slíkt athæfi á meira skylt við
kænsku en list.
En sem betur fer, þá eru enn til
menn sem iðka mælskulist í þágu
stjómlistar, en þeir eru ekki marg-
ir. Af því sem Sigurður skáld Páls-
son sagði í samtali í Morgunblaðinu
á sínum tíma þá hefur mér dottið
í hug að Mitterrand sé einn þeirra;
leggur menningu sem grundvöll að
stjórnlist sinni og gæðir hugsun
sína stíltöfrum sem eiga ekkert
skylt við flaður eða væminn orða-
flaum. Að því leyti er hann öfunds-
verður ef þessi orð Sókratesar eru
höfð til hliðsjónar fullyrðingunni,
Af því að maður á ekki að öfunda
menn sem ekki eru öfundsverðir.
Það er þó alltof algengt.
UNGUR MAÐUR AF 68-
• kynslóðinni sagði við félaga
sinn, nokkru eldri, að sér væri nán-
ast fyrirmunað að komast áfram í
þjóðfélaginu. Hann spurði hverju
þetta sætti og hvaða ráð hann
hefði. Þú ert ekki nógu montinn,
sagði vinur hans, Þú ert ekki nógu
dómgreindarlaus. Og þú hefur ekki
nógu mikla löngun til að vera í fjöl-
miðlum.
Getur verið að þessi saga sem
mér var sögð ekki alls fyrir löngu
lýsi ástandinu einsog það er í yfir-
borðslegu auglýsingaþjóðfélagi
samtímans? Sá sem sagði mér sög-
una fullyrðir að svo sé.
BERNSTEIN SAGÐI UM
• Mahler að hann horfði inní
framtíðina, en hjarta hans slægi í
fortíðinni. Það hefur margt verið
sagt vitlausara en þetta. Eg held
margir listamenn séu hvorki með
hugann við fortíð né nútíð, heldur
framtíðina. Sjálfur hef ég reynt að
leita skýringa á minni eigin samtíð,
þ.e. innsta kjarna mannsins einsog
hann er og hefur alltaf verið, í forn-
um sögum og gömlum skáldskap
sem birtir manninn í þessu eilífa
ljósi - óumbreytanlegan í innsta
eðli sínu. Ytri umgjörð breytist,
umbúðirnar breytast, þjóðfélagið -
en maðurinn sjálfur er ávallt samur
við sig. Bústaður góðs og ills.
Gústav Mahler er janusarhöfuð
í veröld sem var. Og verður. Með
verkum sínum slær hann vængjum
víðáttur tveggja heima. Gagnrýn-
endur hans voru suðandi flugur
undir sjaldgæfum himni. Vængja-
tök mikillar og nýstárlegrar listar
eru flugunum ráðgáta. Þær heyra
dægrinu til ep ekki eilífðinni. Við
það hafa miklir listamenn mátt
sætta sig. Þeir lifa í sjálfbirgings-
legum samtíma sem leitar í fjöl-
miðla og dægurpólitík einsog flugur
í mykjuskán. Og stundum er sann-
færing þeirra afgreidd sem sjálfs-
hól; jafnvel mikilmennskan.
Vinsældir eru svo sannarlega
ekki ávísun á mikla list sem lifir
af. Það vita miklir listamenn. Og
því eltast þeir ekki við þessar enda-
lausu viðurkenningar sem segja lít-
ið sem ekkert um listina; en því
meira um samtímann. Brautryðj-
andi er einmana. Og það eru miklir
listamenn oftast einnig. Hinir sækj-
ast eftir lófaklappi.
M.
(meira næsta sunnudag.)
HELGI
spjall
Gistivinirí
Moskvu
NÝLEGA ER
komin út í París
endurútgáfa á
ferðabók Romain
Rollands (1866-
1944) um fyrstu ferð hans til Sovétríkj-
anna sumarið 1935, Voyage a Moscou.
Bókinni fylgja ítarlegur inngangur, skýr-
ingar og viðbætur eftir sagnfræðinginn
Bernard Duchatelet. Þekktastur er Romain
Rolland fyrir hinn mikla sagnabálk sinn
um snillinginn Jóhann Kristófer sem hefur
komið út í íslenskri þýðingu. Rolland hlaut
Nóbelsverðlaunin 1915, var dáður friðar-
sinni og mannvinur. Um hann segir Stefan
Zweig í endurminningum sínum Veröld
sem var „... að hann gleymdi aldrei skyld-
um listamannsins við að láta sannfæringu
sína uppi, jafnvel þó hún sætti andúð.“
Nú kemur í ljós að hann hafí vitað betur
þegar hann lofsöng það sem fyrir hann
bar á þessu mánaðarferðalagi til Moskvu
og nágrennis, en kaus að þegja um það
sem honum þótti miður til að spilla ekki
fyrir málstað hins nýja alræðis öreiganna,
taldi að slíkar aðfinnslur væru ekki tíma-
bærar og að borgarpressan yrði ekki sein
á sér að færa sér orð hans í nyt og heims-
frægð til að rangtúlka skoðanir hans og
ófrægja Sovétríkin.
Nokkru síðar var annar franskur rithöf-
undur í heimboði Sovétstjómarinnar í ann-
að sinn, það var André Gide, þremur árum
yngri en Romain Rolland. Gide gaf út tvo
bæklinga um Sovétríkin,' í þeim síðari lýs-
ir hann hve þrúgað fólkið virtist vera af
eymd og vonleysi. Þær lýsingar komu illa
heim við hástemmt lof annarra gistivina
Sovétstjórnarinnar. Ýmsir menntamenn og
rithöfundar sökuðu Gide um að hafa engan
skilning á sögulegri þróun mála hins sam-
virka þjóðfélags, hann væri fagurkeri og
dekurbarn deyjandi borgarastéttar, þó
hann hafí þóst vera kommúnisti um hríð,
en það hefði hann aðeins gert af eintómri
fordild því hann vissi að vegna tísku og
pólitísks áróðurs gat enginn talist fram-
bærilegur rithöfundur án slíks gæðastimp-
ils. Sérstaklega sárnaði kommúnistum og
samfylgdarmönnum þeirra að Gide skyldi
halda því fram að blekkingum og fölsunum
hefði verið beitt til að villa um fyrir mönn-
um um raunverulegt ástand þar eystra.
Einn af þeim sem kom Sovétríkjunum
til varnar var Romain Rolland og fyrir það
varð hann víðfrægur og dáður um öll
Ráðstjómarríkin. Hann hafði komist í náin
kynni við Maxím Gorkí og sjálfur Stalín
gerði sér títt um hann, hélt honum dýrleg-
ar veislur með nánustu samstarfsmönnum
sínum, þar sem honum voru haldnar há-
stemmdar lofræður, ekkert til sparað að
gera dvöl hans sem ljúfasta, þar kynntist
hann meðal aðdáenda sinna Jagoda, yfír-
manni leynilögreglunnar, sem Rolland
geðjaðist vel að fyrir prúðmannlega fram-
komu og bókmenntaáhuga, en hann var
eitt helsta illmennið í Dýrabæ Stalíns og
hreinsaður af honum.
Ekkert gat skyggt á þessa daga nema
það að Gorkí var bijóstveikur og varð að
hafa hægt um sig þegar Rolland dvaldist
hjá honum á sumarsetri hans, en Gorkí
lést fáum árum síðar og var Jagoda þá
kennt um að hafa ekki gætt hans sem
skyldi. En líklega sáu kommúnistar einnig
um örlög hans, að skipan Stalíns. Rolland
las þá yfir það sem hann hafði skrifað hjá
sér um heimsóknina hjá Gorkí, og það rifj-
aðist upp fyrir honum hvað honum hafði
fundist furðulegt hvemig Gorkís var gætt,
en hann lét ekki hugann dvelja við það.
Eftir að Jagoda hafði verið rutt úr vegi
tók annað illmenni við lögreglustjórninni,
Jesov, en hann féll sjálfur í sömu gryfju
þegar Bería ávann sér traust Stalíns.
Gulag -
þrælar að
verki
REYKJAVIKURBREF
í MINNISBÓKUM
sínum rekur Rol-
land að hann hafí
eitt sinn setið á tali
við Stalín í rúma
tvo klukkutíma og
farið vel á með þeim. Stalín sagði við það
tækifæri: „Það eru mér hamingjustundir
að ræða við mesta skáld í heimi." Honum
var sýndur skipaskurðurinn í Hvítahaf sem
vinnuþrælar höfðu grafið og var sagt að
þeir hefðu gert það af frjálsum og fúsum
vilja Þegar Bukharín var ákærður fyrir
rannsóknarréttinum í Moskvu sendi Rol-
land Stalín bréf þar sem hann bað í nafni
Maxím Gorkís að lífi Bukharíns yrði þyrmt,
en þá mun ráðbani Gorkís hafa glott.
Rolland las yfír allt sem hann hafði séð
og skrifað hjá sér um ferðina þegar
Moskvu-réttarhöldin stóðu sem hæst, en
hann gerði engar athugasemdir við þær
minningar. Hvemig mátti það vera að slík-
ur maður sem Romain Rolland með sitt
stóra hjarta og ástríðuþrangna mannvit,
eins og Stefan Zweig hafði lýst honum,
brygðist svo skyldu sinni við sannleikann?
Frábært sálarþrek Rollands gaf mér nýjan
styrk, sagði Zweig um hann á öðram stað.
Samt féll hann á þessu siðgæðisprófí. Þessi
mikli friðarsinni sem hafði barist næstum
einn gegn stríði, því hann vissi að styijald-
ir eiga ekkert skylt við siðgæði. Hafði
hrifningin á bókum hans og oflofið í landi
verkalýðsins blindað hann svo? Hann var
dáðari en nokkur annar útlendur rithöf-
undur í Sovétríkjunum og gefinn út í fleiri
og stærri upplögum en nokkur annar. Gat
slík hylling traflað dómgreind hans?
Þess eru mörg dæmi að miklir hæfileika-
menn hafí fallið fyrir smjaðri og oflofí.
Hæfileikar segja ekkert um siðgæði
manns.
En það kemur mest á óvart að það er
André Gide sem stenst prófíð. Honum
hafði líka verið hossað og haldnar veislur,
útgáfustjórar sóttust eftir verkum hans
og hétu honum ríflegum ritlaunum fyrir
stór upplög, sérstaklega ef hann skrifaði
um sjálfan Stalín. En Gide var á varð-
bergi fyrir öllu sem hann var leiddur til
að sjá og heyra og lét ekki vel að stjórn
Laugardagur 25. júlí
í skipulögðum skoðunarferðum og móttök-
um.
Þegar hann var ásakaður eftir heimkom-
una að hafa selt sig borgarapressunni svar-
aði Gide fullum hálsi og fullyrti að þeir
sem lofsungu Ráðstjórnina án minnstu
gagnrýni hefðu sjálfír selt sig og skildu
ekki annað en það sem þeim var sagt að
sjá og heyra. Rógsherferðin gegn André
Gide komst brátt í algleyming, en hann
var of frægur rithöfundur og víghreifur
til að hægt væri að kveða hann með öllu
í kútinn. Bók hans Retouches á mon Re-
tour de l’USSR vakti spurningar hugsandi
manna til hvers slíkur allsheijar sannleiki
sneyddur siðgæði myndi leiða ef áróðurinn
fyrir honum gæti unnið menntamenn
heimsins á sitt band. En það var ekki fyrr
en með Eyjaklasa Solsenitsyns sem harð-
stjórnin, volæðið og ógæfa íbúa Sovét-
Rússlands varð lýðum ljós og stöðnunin
tók að segja til sín. Ömurleiki einræðisins
var afhjúpaður í sínu miskunnarleysi og
mannlegri niðurlægingu.
Maxím Gorkí og Komain Rolland 1935.
Andleg
mengun enn
- og elt-
ingaleikur
við borgara-
lega höf-
unda
NÚ ER LIÐIN
meira en hálf öld
síðan baráttan um
fylgi rithöfundanna
hófst fyrir alvöru.
Margt hefur breyst,
kommúnisminn
hefur dæmt sjálfan
sig úr leik. Eftir
stóðu klumsa, sér-
staklega þeir sem
höfðu þjónað hon-
um best. Á þeim áram þótti gáfnamerki
að vera róttækur og geta útskýrt með
hávísindalegum útlistunum eftir formúlum
marxismans að hvers konar misgerðir geti
verið réttlætanlegar og ofbeldi söguleg
nauðsyn. Rökfræði marxismans gaf engan
höggstað á sér og var fullyrt að hún væri
jafn nákvæm vísindagrein og eðlisfræðin,
hún gæti gefíð óyggjandi lýsingu á fram-
vindu sögunnar þar sem marxisminn væri
grundvallaður á vísindalegum granni.
Menn vora hreinlega frelsaðir frá villu
sinni og fáfræði af svo yfírþyrmandi vís-
indaþekkingu, að því er virðist.
Bókmenntir Vesturlanda fóra ekki held-
ur varhluta af svo fímum hártogunum og
rangtúlkunum. Höfundar voru flokkaðir
eftir pólitísku mati, þeir sem töldust trúir
kenningum marxista voru í náðinni og
nutu brátt hvers konar forréttinda, meðan
hinir svokölluðu borgaralegu höfundar
voru flæmdir út í kuldann, rægðir og
smáðir eða ofurseldir þögninni til að afmá
nöfn þeirra úr hugum lesendanna. Það
mengaða andrúmsloft svífur enn víða yfír
vötnum á Vesturlöndum og það mun taka
sinn tíma að hreinsa burt eituráhrif óhollra
kenninga, en fleiri gagnrýnendur en áður
anda nú fijálsar og skilja að það er skáld-
skapurinn sjálfur sem skiptir mestu máli,
ekki skoðanir höfundanna, jafnvel þó þær
geti verið virðingarverðar.
Rithöfundar ættu að forðast sem mest
stór orð og yfírlýsingar, reynslan sýnir að
þær hæfa oft þá sjálfa þó um síðir verði.
Betra að ígranda allar aðstæður og forð-
ast kenningar sem byggja ekki á raunvís-
indum.
ÞEGAR VIÐ FÖR-
um yfír harmsögu
þessara liðnu ára
hvarflar hugurinn
að því sem gerðist
hér heima. Það var einungis smækkuð
mynd af því sem menn þurftu að horfa
upp á úti í hinum stóra heimi. Veraldarleik-
sviðið var flutt hingað út til íslands og
hér léku kommúnistar sína rullu af slóttug-
heitum og sannfæringarkrafti sem sótti
aflið í kenningar og framkvæmdir marx-
lenínismans. Rússland var fyrirheitna
landið og Stalín guðum líkur. Þá var skrif-
að um hann af hjartnæmum fögnuði, það
var ort um hann og þegar hann dó fékk
hann minningarorð í MIR og Þjóðviljanum
sem voru í samræmi við þá pólitísku sefa-
sýki sem fór um landið þvert og endilangt
eins og hver önnur aðflutt plága. Þeir sem
Leiksviðið
flutt heim
Morgunblaðið/Ámi Sæberg
voru ekki haldnir trúarofstæki kommún-
ismans vora afgreiddir eins og hver önnur
himpigimpi, ekki síst rithöfundar og aðrir
listamenn. Margir gáfumenn, sumir merk-
ir listamenn af verkum sínum, féllu fyrir
boðskapnum og tóku trú á fagnaðarerind-
ið en hinir vora afgreiddir eins og André
Gide og aðrir sem sáu í gegnum blekking-
amar og sögðu frá þeim af reynslu og
heilindum.
Við þurfum ekki að nefna nein nöfn
hér, þeir sem eitthvað þekkja til íslenskrar
sögu og menningar vita hveijir það vora
sem tóku trúna og böðluðust á vantrúuðum
samtímamönnum sínum. Fagnaðarerindið
var boðað eins og hver annar lífselexír og
það var jafnónýtt og þessi sami elexír, það
hefur tíminn sýnt, og nú standa marxistar
á ijúkandi rústum kenningar sinnar og
forðast í lengstu lög að rifja upp liðinn
tíma og þá veröld sem þeir boðuðu. Og
síst af öllu dettur þeim í hug að gera upp
sakirnar við sjálfa sig og boðskap sinn og
tala raunar stundum eins og þeir einir
hafí allt vitað og allt séð. Þeir sem sáu í
raun og veru í gegnum blekkinguna og
hlutu ekki ömurleg örlög Romains Rol-
lands og annarra samfylgdarmanna marx-
ista verða enn fyrir aðkasti úr nýju víg-
hreiðri og hinir sem dauðir era fá vart
uppreisn æra meðan þeir stjórna ferðinni
sem áður vora á mála hjá bóndanum í
Kreml. En það skiptir ekki höfuðmáli, það
kemur að því að sannleikurinn verði sagð-
ur umbúðalaust og þá verða þeir sem stóðu
í sporum Romains Rollands kallaðir fyrir
dómstól sögunnar og dæmdir af verkum
sínum. Þeir listamenn, ekki síst rithöfund-
ar, sem gengu helstefnu kommúnismans
á hönd verða látnir horfast í augu við
sjálfa sig hvort sem þeim líkar betur eða
verr og þá munu þeir sem þorðu eins og
André Gide hrista af sér níðið og róginn
og fá þá uppreisn æra sem þeir eiga skil-
ið. Þá munu níðhöggarnir ekki sitja í kvið-
dómnum og þá verður ekki miðað við boð-
skap þeirra sem lögðu línuna í Þjóðviljan-
um og tímariti Máls og menningar svo
dæmi séu tekin. Þá mun þögnin ekki verða
mælskasti vitnisburður óheilindanna og
lítilmennskunnar.
NU GERIR HEIM-
Hroki og of-
beldi - arf-
leifðin
unnn engan grem-
armun á þeim sem
fylgdu nasistum
fastast eftir og hin-
um sem gengu er-
inda þess alþjóðlega kommúnisma sem
eitraði allt íslenskt þjóðlíf um áratuga
skeið svo að enn má sjá verksummerkin
eftir þann ófögnuð.
Þeir sem erfðu rústir kommúnismans
reyna eftir megni að draga athyglina frá
arfleifðinni og er það að sjálfsögðu mann-
legt þótt ekki sé það stórmannlegt. Þeir
tala lítið um stjórnmál nú um stundir,
minnast þó eitthvað á Kína og Kúbu -
en þeir halda samt hjörðinni saman undir
nýjum merkjum og kunna illa við sig í
öðra kompaníi. En þeir geta vart búist við
því að tíminn hafí sérstakan áhuga á að
tengjast þeim. Þeir era tímaskekkja, liðin
tíð - andstætt Jónasi og Fjölnismönnum
sem voru framtíðin. Tíminn líður og skilur
rústirnar eftir í sögubókum um gúlagið,
glámskyggnina og grimmdaræðið. Það
svíður undan minningunni, að vísu, en úr
helvíti kemur enginn ósviðinn. Havel talar
í einni af greinum sínum um álög marxism-
ans og hroka hans og villu og minnir á
að kommúnistar hafí talið sér trú um að
þeir skildu gervalla mannkynssöguna á
vísindalegan hátt og boðuðu blóð, stríð og
byltingar í nafni þessarar falskenningar.
En hann bætir við að sagan hafí sýnt að
unnt var að sópa blekkingunni burt, án
ofbeldis, „ofbeldi, það vitum við, fæðir af
sér meira ofbeldi. Þess vegna úrkynjuðust
flestar byltingar og breyttust í harðstjórn-
ir sem átu engin böm. Þær ólu upp nýja
byltingarseggi, reiðubúna til að beita nýju
ofbeldi án þess að gera sér grein fyrir að
þeir græfu eigin gröf og leiddu þjóðfélagið
í nýja dauðans hringekju byltinga og gagn-
byltinga. En ekki var það ofbeldi, heldur
lífíð sjálft, hugsunin og sómatilfinningin
sem bára sigurorð af kommúnismanum."
„En ekki var það
ofbeldi, heldur líf-
ið sjálft, hugsunin
og sómatilfinn-
ingin sem báru
sigurorð af
kommúnisman-
um.
Havel
t