Morgunblaðið - 26.07.1992, Blaðsíða 22

MORQUNBLAglÐ, MINNIIMGAR SUNNUDACjUR 26. JÚIÍ 1992,
ALDARMINNING
Haraldur Guðmundsson
Hjónin Haraldur Guðmundsson og Margrét Brandsdóttir.
eftir Jón Sigurðsson
r
dag, 26. júlí 1992, eru liðin
hundrað ár frá fæðingu Har-
aldar Guðmundssonar, eins
áhrifaríkasta stjórnmála-
manns íslendinga á þessari öld.
Stjómmálasaga Haraldar er um
leið saga velferðarsamfélags á ís-
landi. Hann var einn helsti frum-
kvöðull almannatrygginga í þeirri
mynd sem við þekkjum þær í dag.
Hann gerðist ungur málsvari
þeirra sem minna máttu sín í lífínu
og vann alla ævi að mótun réttlát-
ara þjóðfélags á íslandi. Hann var
svo lánsamur að fá tækifæri til að
koma hugsjónum sínum í fram-
kvæmd. Hann var einn mikilhæ-
fasti og farsælasti foringi íslenskra
jafnaðarmanna. íslenska þjóðin á
honum mikið að þakka.
Frá ísafirði til Ósló
Haraldur var fæddur 26. júlí
1892 í Gufudal í Gufudalssveit í
Barðastrandarsýslu. Foreldrar
hans voru Guðmundur, prestur,
síðar ritstjóri á ísafirði, Guðmunds-
son, Eiríkssonar, bónda á Litlu-
Giljá í Húnavatnssýslu og kona
hans Rebekka Jónsdóttir, bónda
og alþingismanns á Gautlöndum,
Sigurðssonar. Hann lauk gagn-
fræðaprófi á Akureyri árið 1911,
stundaði síðan farkennslu á vetruni
en vegavinnu, síldarmat og verka-
mannavinnu á sumrum og var við
þessi störf árin 1911 til 1919.
Hann vargjaldkeri í útibúi íslands-
banka á Isafirði á árunum 1919-
1923, blaðamaður í Reykjavík
1924, kaupfélagsstjóri í Reykjavík
1925-27 og ritstjóri Alþýðublaðs-
ins 1928-1931. Á árunum 1931-34
var hann útibússtjóri Útvegsbanka
íslands á Seyðisfírði. Árið 1934
varð hann atvinnumálaráðherra og
gegndi því embætti fram í mars-
mánuð 1938. Síðar á því ári varð
hann forstjóri Tryggingastofnunar
ríkisins og veitti henni forstöðu
fram á árið 1957, en á því ári var
hann skipaður sendiherra íslands
í Noregi, Tékkóslóvakíu og Pól-
landi með aðsetri í Ósló. Hann lét
af því starfí árið 1963 fyrir aldurs-
sakir og bjó eftir það í Reykjavík.
Hann var bæjarfulltrúi á Isafírði
1920-24 og í Reykjavík 1926-31
og 1942-46. í stjóm Alþýðusam-
bands Islands var hann árin 1924-
1936 og 1938-1940. Hann var al-
þingismaður á árunum 1927-1946
og 1949-1957; fyrst sem þingmað-
ur ísfirðinga, þá þingmaður Seyð-
firðinga og landskjörinn þingmað-
ur og loks sem þingmaður Reyk-
víkinga. Hann sat á 34 þingum
alls. Hann var forseti Sameinaðs
Alþingis 1938-1941 og 1942-1943.
Hann var formaður Alþýðuflokks-
ins á árunum 1954-1956. Eins og
þessi knapporða upptalning ber
með sér var starfsferill Haraldar
óvenjulega fjölbreyttur.
Haraldur Guðmundsson gegndi
mörgum umsvifamiklum trúnaðar-
störfum samhliða aðalstörfum.
Hann var skipaður í ríkisgjalda-
nefnd 1927, í Landsbankanefnd
1928-36 og í milliþinganefnd um
tolla- og skattamál 1928. Árið
1938 var hann kosinn í Þingvalla-
nefnd og sama ár í milliþinganefnd
til að rannsaka efnahag og rekstur
togaraútgerðar. Árið 1942 tók
hann sæti í milliþinganefndum um
stjórnarskrármálið og trygginga-
mál.
Haraldur Guðmundsson ólst upp
í fjölmennum systkinahópi,_ fyrst í
Gufudal og síðar á ísafírði. Á heim-
ili foreldra hans voru hugsjónir
jafnaðarstefnunnar í hávegum
hafðar. Guðmundur faðir hans tók
mikinn þátt í félagsstörfum á
ísafirði, stýrði þar blöðunum Nirði
og Skutli og var öflugur talsmaður
sjálfstæðis íslands og félagslegs
réttlætis, jafnt í verkum sfnum sem
í ræðu og riti. Haraldur valdist
snemma til trúnaðarstarfa fyrir
Alþýðuflokkinn. Honum var trúað
fyrir miklu í forystusveit flokksins
og vann heilshugar að framgangi
jafnaðarstefnunnar. Bæði í sveitar-
stjórnum og á Alþingi fékk hann
tækifæri til þess að koma ýmsum
hugsjónamálum sínum fram og lá
þar hvergi á liði sínu. Á því leikur
enginn vafi að uppruni hans og
uppeldi á ísafirði mótaði mjög allan
feril hans í stjómmálum.
Fyrsti ráðherra
jafnaðarmanna
Á fjölbreyttum starfs- og stjóm-
málaferli kom Haraldur Guð-
mundsson víða við og fyrst á frjó-
um akri vestfírskra stjómmála.
Þaðan lá leiðin til Reykjavíkur til
margvíslegra starfa, þá austur á
Seyðisfjörð þar sem hann ávann
sér miklar vinsældir bæði sem
þingmaður og útibússtjóri. Þá lá
leiðin aftur til Reykjavíkur og loks
til annarra landa sem fulltrúi fyrir
þjóð sína á erlendum vettvangi.
Á árinu 1934 mitt í erfiðleikum
kreppunnar var mynduð ríkisstjóm
hinna vinnandi stétta á Islandi.
Haraldur varð fyrsti ráðherra jafn-
aðarmanná á Islandi þegar hann
tók sæti í þeirri ríkisstjórn. Þá var
ráðuneytið aðeins skipað þremur
mönnum. Hermann Jónasson var
forsætisráðherra, Eysteinn Jóns-
son fjármálaráðherra og Haraldur
atvinnumálaráðherra. Verkefnin
vom því margvísleg sem hver ráð-
herra sinnti. Það er til marks um
það mikla traust sem Haraldur
Guðmundsson naut á þessum erfið-
leikatímum að honum var fengin
ábyrgð á atvinnumálum, félags-
málum og utanríkismálum svo
helstu verksvið hans sem ráðherra
séu nefnd. Haraldur var atkvæða-
mikill ráðherra og þótt hann
gegndi ráðherrastarfi aðeins tæp
fjögur ár auðnaðist honum að
koma fram margvíslegri löggjöf
sem var upphaf mikilla þjóðfélags-
breytinga. Þar ber hæst alþýðu-
tryggingalögin 1936. Þau mörkuðu
tímamót í félagsmáíasögu íslend-
inga.
En Haraldur stóð líka fyrir sókn
í atvinnumálum til þess að vega á
móti áhrifum kreppunnar miklu
sem var helsta þjóðfélagsmein þess
tíma. Haraldur skipaði þegar á
árinu 1934 skipulagsnefnd at-
vinnumála, þar sem Emil Jónsson
var formaður, til þess að leita nýrra
leiða í stjóm atvinnu- og efnahags-
mála svo snúast mætti við þeim
erfiðleikum sem heimskreppunni
fylgdu á íslandi ekki síður en ann-
ars staðar á Vesturlöndum. Skipu-
lagsnefnd atvinnumála, oft nefnd
„Rauðka", var vitaskuld barn síns
tíma og treysti í mörgu á forsjá
ríkisvaldsins í atvinnumálum. Á
þeim tímum höfðu ekki aðrir en
ríkið bolmagn til að beita sér fyrir
stofnun nýrra fyrirtækja og at-
vinnugreina. Á þessum árum
komst hraðfrystiiðnaðurinn á legg
og sfldarverksmiðjumar voru efld-
ar til þess að gefa fólkinu í landinu
tækifæri til starfa. Þá eins og nú
var atvinnuöryggið eitt helsta
markmið jafnaðarmanna. Með
störfum nefndarinnar var brotið
blað í hagsögu okkar að því leyti
að hlutverk og ábyrgð ríkisins á
stjórn efnahagsmála í heild var
viðurkennt í reynd. í þessu starfí
komu fram nýjar hugmyndir um
stjóm ríkisfjármála og peninga-
mála sem byggðar voru á því sem
efst var á baugi meðal fremstu
hagfræðinga Evrópu á þeim tíma.
Fenginn var til ráðuneytis ungur
og upprennandi sænskur háskóla-
kennari, Erik Lundberg, en Svíar
vora þá brautryðjendur í hagstjóm
á Vesturlöndum. Erik Lundberg,
sem seinna varð einn virtasti hag-
fræðingur Svía, var í hópi þeirra
fræðimanna, sem voru á undan
sjálfum Keynes að benda á mikil-
vægi ríkisfjármálanna til þess að
hafa áhrif á atvinnuástandið.
Haraldur Guðmundsson var alla
tíð traustur talsmaður vestrænnar
samvinnu og samstarfs við lýðræð-
isríki Vesturlanda og ákveðinn
andstæðingur kommúnista allan
sinn stjómmálaferil. Það var því
ekki tilviljun að hann ákvað árið
1957 að láta af störfum sem for-
maður Alþýðuflokksins og hætta
stjómmálastarfi eftir að ljóst var
orðið að Alþýðuflokkurinn myndi
fyrir kosningamar - ganga til
samstarfs við Alþýðubandalagið -
þvert ofan í ákveðnar yfírlýsingar
Haraldar, og þar með kommúnist-
ana innan þess í ríkisstjórn með
Framsóknarflokknum. Haraldur
var sannfæringu sinni trúr. Það
sýndi þessi ákvörðun. Það sýndi
líka sú ákvörðun hans að víkja úr
ríkisstjórninni 1938 vegna grund-
vallarágreinings um það hvernig
fara skyldi með skuldaskil útgerð-
arinnar sem þá eins og nú var
mikið þrætuefni.
Ég þekki það af samtölum mín-
um við Harald eftir að hann hafði
sagt skilið við dægurþras stjóm-
málanna að honum var vel ljóst
þegar hann leit yfír þróun samfé-
lagsins frá kreppuárunum til við-
reisnar að tími ríkisrekstrar í at-
vinnulífinu var liðinn; að ríkið hefði
á því sviði gegnt sínu hlutverki og
ætti nú að einbeita sér að því að
skapa trausta umgjörð og sann-
gjöm skilyrði fyrir farsælar fram-
kvæmdir og rekstur einstaklinga
og samtaka þeirra á sviði atvinnu-
lífsins. Einmitt þannig gæti ríkið
best stuðlað að bættum lífskjörum
og jöfnun þeirra um leið og þess
væri gætt að gefa hvatningu til
framtaks og frumkvæðis fyrir ein-
staklinga sem er ómissandi undir-
staða öflugs atvinnulífs á íslandi
eins og í öðrum löndum.
Rökfastur ræðuskörungur
Það er í minnum haft hversu
góður ræðumaður Haraldur Guð-
mundssön var. Mér er það í barns-
minni hvemig hann bjó sig undir
ræðuflutning. Það var eitt vor í
bernsku minni á ísafirði að Harald-
ur kom til þess að halda þar ræðu
á fjölmennum fundi. Hann gisti
heima hjá foreldrum mínum. Ég
kom með föður mínum að morgni
inn til Haraldar. Þar blasti við
borð alþakið skrifuðum blöðum og
fullir öskubakkar af sporöskjulö-
guðum sígarettustubbum og yfir
öllu sveif ilmur af tyrknesku tób-
aki. Faðir minn spurði hann hvern-
ig hann hefði sofið og hann svar-
aði: Eins og þú sérð hef ég setið
við að semja ræðuna mína. Þetta
var við lok fimmta áratugarins og
Haraldur var á hátindi síns ferils,
þrautreyndur maður. Hann var að
fara að tala í sínum heimabæ,
ísafírði, en eyddi til þess allri nótt-
inni að búa sig undir ræðuna. Hún
tókst vel og það bar ekki á þeirri
miklu fyrirhöfn sem hann hafði
lagt í verkið.
Flestir sem þekktu til hans sem
stjórnmálamanns rifja upp mælsku
hans, hversu rökfastur og um leið
einlægur og hreinskilinn hann var.
Það er í frásögur fært þegar þeir
leiddu saman hesta sína í auka-
kosningum í Gullbringu- og Kjós-
arsýslu árið 1926, Haraldur sem
þá var þar í kjöri fyrir Alþýðuflokk-
inn, og Ólafur Thors, sem hinn
upprennandi foringi sjálfstæðis-
manna. í ævisögu Olafs Thors eft-
ir Matthías Johannessen segir um
þessa tíma:
„Kosningabaráttan fyrir þessa
aukakosningu vakti mikla athygli.
í kjördæminu sjálfu var mjög látið
af því, hve orrahríð hinna tveggja
ungu stjórnmálamanna, Haralds
Guðmundssonar og Ólafs Thors,
væri drengileg, og jafnframt
skemmtileg og fast sótt á báða
bóga. Baráttan stóð að sjálfsögðu
yfir að vetrarlagi og stundum erf-
itt að komast á fundi. Ólafur var
ánægður með kosningabardagann,
fannst hann skemmtilegur, góð til-
breyting, og lagði sig allan fram,
því að mikið var í húfí. Hann kom
oftast heim úr kosningaleiðöngram
að kvöldi, alltaf kátur og hress,
og hafði oft orð á því við Ingi-
björgu konu sína, hve vel honum
líkaði við mótheija sinn, sem bauð
sig fram á vegum Alþýðuflokksins
og var studdur af Framsóknar-
flokknum.“ Og síðar segir: „Har-
aldur var þá ókvæntur og segir
Guðjón bóndi á Grund á Kjalamesi
Siguijónsson, sem fylgdi Olafi alla
tíð, að hann hafi lokið ræðu sinni
þar í sveit með þessum orðum:
„Það er ósk mín og von, að ég fái
kjördæmið, en Haraldur góða
konu, því það á hann skilið.“ Mik-
ill sjálfstæðismaður í Kjósinni
sagði: „Verstur fjandi að geta ekki
kosið þá báða.““
Það fór svo að Ólafur Thors
hafði betur í kosningunum, en
Haraldur Guðmundsson markaði
sér í þeirri kosningabaráttu þá
stöðu sem hann síðan hélt í íslensk-
um stjórnmálum um áratugabil
sem einn mesti ræðumaður og
þingskörangur síns tíma. Og sann-
arlega eignaðist Haraldur góða
konu, Margréti Brandsdóttur.
Virtur þingforseti
Þess verður lengi minnst hversu
vel Haraldur Guðmundsson hélt á
störfum forseta Alþingis. Öll fram-
koma hans var á þann veg er lað-
aði menn að honum enda var hann
vinsæll maður. Með einlægni og
góðvild vann hann sér traust bæði
samheija og andstæðinga. Hann
sameinaði í eðli sínu og starfí vin-
samlega framkomu, virðulega og
kurteisa þótt hann héldi fast og
eindregið við sinn málstað. Það
sópaði að Haraldi Guðmundssyni
hvar sem hann fór en líka stafaði
af honum hlýju og vinsemd sem
allir muna sem honum kynntust.
Haraldur var ekki síður góður
ræðumaður við önnur tækifæri en
skylmingar á vettvangi stjómmál-