Morgunblaðið - 06.03.1993, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. MARZ 1993
B 3
HEIMSHORNA
ÁMILLI
Á norrænni ljóðlistarhátíð sem haldin var í Reykjavík árið 1985, og
var nokkurs konar inngangur að bókmenntahátiðum þeim sem haldnar
hafa verið síðan, var færeyska skáldið Karsten Hoydal á meðal gesta.
Karsten lést fyrir fáeinum árum síðan. Sonur hans Gunnar hefur tek-
ið upp merki skáldskapar á sama hátt og faðirinn, auk þess að starfa
sem bæjararkitekt Þórshafnar og vera virkur þáttakandi í margvisleg-
um menningarnefndum bæjarins. Hann hóf ritferil sinn með safni
stuttra texta sem nefndist „Av longum leiðum" (1982) og vakti athygli
á Norðurlöndum, sem ekki dró úr þegar Ijóðabók hans, „Hús úr ljóði“
var tilnefnd til bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs árið 1989.
Morgunblaðið/Alan Brockie
Gunnar Hoydal: Aðeins tilvistarleg löngun til að skrifa ræður gerðum mínum.
Fyrsta skáldsaga Gunnars, „Undir
suðurstjornum" kom út árið
1991 og var framlag Færeyinga til
bókmenntaverðlauna Norðurlanda-
ráðs í ár. Bókin hnýtir saman ritgerð-
ir, ljóð, staðreyndir og skáldskap, en
þráðurinn í gegnum textann er ferða-
lag systkina til Suður-Ameríku þar
sem þau ætla að riíja upp minningar
frá bernsku sinni og rækta hlutverk
túrhesta í leiðinni. Sagan byggir að
stórum hluta á minningum Gunnars,
frá því tímabili þegar faðir hans,
Karsten, var tæknilegur ráðgjafi
Matvæla-og heilbrigðismálastofnun-
ar Sameinuðu þjóðanna við verkefni
í Ekvador á árunum 1954-1957.
„Hin sígilda færeyska skáldsaga
gerist á Færeyjum," segir Gunnar,
„og þótt að margir höfundar hafi
búið erlendis, skrifuðu þeir um eyj-
amar vegna stöðugrar heimþrár.
„Undir suðurstjomum" býr yfír
metnaði til þess að hýsa allan heim-
inn innan spjalda sinna, með þeim
formerkjum þó, að litli grjótmolinn
í Atlantshafínu er eins og miðpunkt-
ur sem aðrir atburðir bókarinnar
hverfast um. Eg byggi söguna að
mörgu leyti á eigin minningum, en
þær renna alltaf saman við aðra
staði, aðra tíma og annan skáldskap.
Ég skrifaði bókina á svipuðum tíma
og faðir minn Iést, og því er hann
eins konar aðalpersóna og þungam-
iðja bókarinnar. Öðmm þræði er
skáldsagan stefnumótastaður færey-
skrar og suður-amerískar þjóðmenn-
ingar, en hún fjallar líka um kynni
af fólki sem býr í Andes-fjöllum og
hefur aldrei séð hafíð, á sama tíma
og við höfum nær eingöngu séð haf-
ið. Þama er komið inn á mannlegar
samhverfur tveggja ólíkra staða; hin
sterku líkindi þeirra á milli, þrátt
fyrir ólíkar rætur og ólíkar hefðir.
Það sýnir sig, að tveir heimar geta
bæði verið spegilmyndir og einnig
fullkominn sambræðingur, þrátt fyrir
að þeir virðist ólíkir við fyrstu sýn.
Það byggist á því að fólkið er upp-
runalegt, að einhveiju leyti óspillt,
en hefur einnig verið neytt til að lifa
á landsins kostum og ókostum."
-Er mikilvægt fyrir bókmenntir
frá Færeyjum að bijóta af sér viðjar
eigin landhelgi?
„Alla tíð hefur verið opinn gluggi
til umheimsins hér í Færeyjum, bæði
fyrir tilstuðlan þeirra höfunda sem
hafa orðið fyrir áhrifum erlendis frá
og einnig í gegnum þýðingar. Hitt
er annað mál, að á tímum landa-
mæralausrar fjölmiðlunar er glugg-
inn galopinn, með þeim afleiðingum
að t.d. hljóðlátar samræður við höfn-
ina tilheyra liðinni tíð. Sjónvarpið
hefur tekið við. Hins vegar er það
gríðarlega mikilvægt fyrir okkur að
eiga aðgang að umheiminum, til að
einangrast ekki í menningarlegu til-
liti og fá auk þess nasasjón af íjar-
lægum straumum. Sjálfur hef ég af
fremsta megni reynt að komast burt.
Ég tel að ég gæti ekki skrifað nokk-
urn skapaðan hlut án þess að vera
fjarri, stundum í landfræðilegum
skilningi og stundum í hugrænum,
bæði til þess að einbeita mér og einn-
ig til að vera í hæfilegum fjarska frá
þjóðfélaginu. Ég vil þó taka fram,
að Færeyjar eru skáldum góðar, að
hluta til vegna þess að maður er í
beinum tengslum við fólkið, og að
hluta til vegna þess að ekkert getur
borgað sig á svo smáum markaði.
Aðeins tilvistarleg löngun til að
skrifa ræður gjörðum manns, en
ekki hulin sjónarmið s.s. gróðafíkn."
- Hefur vinna þín stutt skáldskap
þinn á einhvem hátt?
„Ég held staðfastlega að mikil-
vægasta starf mitt sé unnið í þágu
arkitektúrs. Hann er nokkurs konar
skapandi skáldskapur, þ.e.a.s. maður
kynnist mörgum og kemst í tæri við
fjölbreytileg fyrirbrigði þjóðfélags-
ins, auk þess að veita innblástur í
annað. Samt sem áður vil ég ekki
segja að starfíð sé einungis gmnd-
völlur fyrir skáldskapinn, aðrir þætt-
ir ráða þar meiru. í Þórshöfn og
raunar á Færeyjum öllum er virkt
listalíf og í fjölskyldu minni er löng
og sterk hefð fyrir menningaráhuga.
Ekki aðeins var faðir minn skáld,
heldur og móðurafi minn, en mamma
er dönsk, var einnig rithöfundur, og
afí hennar sem var prestur hér í
Færeyjum nokkuð fyrir síðustu alda-
mót, gaf út margar bækur, bæði
skáldsögur og smásögur, og var ein
bóka hans, „Lykkens land“ færð í
leikbúning. Skáldskapur og skriftir
voru því eðlilegur og sjálfsagður
þáttur í uppvexti mínum, auk auðugs
listalífs á heimilinu. Faðir minn var
í vinfengi við marga rithöfunda og
listamenn, þekkta sem lítt þekkta,
svo að bókhneigðin er sem bein af-
leiðing af öllu því sem fyrir bar í
nánasta umhverfi mínu í bernsku.
Eins og áður sagði, er arkitektúrinn
aðal atvinnugrein mín, en hin sein-
ustu ár og með breyttum aðstæðum
í Færeyjum hef ég öðlast meira tóm
til að sinna ritstörfum. Það er e.t.v.
nærtæk skýring á því hversu lítið
er um stór leikverk og skáldsögur í
færeyskum bókmenntum, að fólk
vinnur alltaf önnur störf samhliða
til að hafa í sig og á. Lengri verk
krefjast tíma og einbeitingar sem
stendur ekki til boða þegar málum
er háttað á þessa vegu. Það kann
að hljóma kaldhæðnislega, en ástæða
þess að „Undir suðurstj0mum“ skuli
hafa komið út á þessum tíma, má
hugsanlega skrifa á reikning versn-
andi efnahagsástands og minni fram-
kvæmda í kjölfarið.“
Jafnframt því að leggja grunn að
framtíðarfyrirkomulagi Þórshafnar,
og-að skrifa fyrir sjálfan sig, hefur
Gunnar samið texta fyrir hljómplötur
systur sinnar, vísnasöngkonunnar og
leikkonunnar Anniku Hoydal. Lítur
hann þá fremur á sig sem ljóðskáld
en prósahöfund? „Mér finnst sjálfum
að ég sé meira skáld en skáldsagna-
höfundur," segir Gunnar, „ég viðhef
Ijóðræn vinnubrögð og fínnst þannig
mikilvægt að til staðar sé hrynjandi
og straumur lifandi mynda. Eg held
samt sem áður að prósinn hafí unnið
sífellt stærri lendur í mér og sé orð-
inn náttúrulegur hluti af af mínum
tjáningarmáta. Ég er gefínn fyrir
ritgerðarlegt form, þar sem byggt
er á einum föstum punkti og síðan
haldið út frá honum. Ein setning
hefst hér og nær heimshoma á milli;
huganum er leyft að flæða óhrindrað
og síðan snýr lífíð aftur að þeim
punkti sem það hélt frá. Ekkert hef-
ur breyst en þó allt.“ SFr
HVESSIR KREPPAM
PENNANN?
Landsbókasafn Færeyja var stofnað árið 1828 sem sjálfseignarstofnun
en hefur lengst af heyrt undir landstjórnina. Samkvæmt lögum frá
1952 á það að safna saman öllum færeyskum bókmenntum og öllu
því sem kemur út erlendis og fjallar um Færeyjar á einn eða annan
hátt, auk þess að gegna upplýsinga-og útbreiðsluskyldu. Núverandi
landsbókavörður er Martin Næs, rithöfundur og skáld og vel mæltur
á íslenska tungu, enda kvæntur íslenskri konu og hefur unnið á Is-
landi. Fyrir nokkrum árum kom barnabók hans, Simon Pétur, út á
islensku og væntanleg er nýjasta barnabók hans, „Spell at sólin kom
upp“, sem Martin hyggst kalla Meinilla við morgunsólina.
Martin Næs er fæddur árið 1953
og nam bókasafnsfræði í
Danmörku. Hann hefur gefíð út
þrjár ljóðabækur; „Friður“ (1972),
„Marran sigur" (1975), „Úr“ (1979),
og fjórar barnabækur;„Per og eg“
(1979), „Símon Sámal“ (1984),
„Torbjorg og kúgvin" (1990), „Spell
at sólin kom upp“ (1990), og nú
seinast skáldsöguna „Tvey.“ Hann
hefur einnig þýtt ljóðasafn Snorra
Hjartarsonar, Hauströkkrið yfír
mér, Flughvalinn fljúgandi eftir Olaf
Gunnarsson, auk flestra barnabóka
Guðrúnar Helgadóttur yfír á fær-
eysku. „Allur minn tími nú og rúm-
lega það fer í starfið, ég skrifa bara
tékka,“ segir Martin glettnislega
þegar skilin milli ritstarfa og bóka-
vörslu eru rædd. „Mér gefst lítið tóm
til að sinna ritstörfum og þýðingum
eins og ástandið er, og geri það
aðeins í stopulum frístundum. í
Færeyjum dagsins í dag þarf maður
að helga sig starfínu 100 prósent
og jafnvel betur, svigrúmið er svo
lítið. Að tveimur höfundum undan-
skildum, vinna allir færeyskir rithöf-
undar við eitthvað annað en ritstörf,
og þessum tveimur gengur erfiðlega
að eiga fyrir salti í grautinn. Við
erum einfaldlega ekki komnir jafnt
langt í þessum efnum og t.d. íslend-
ingar, og í raun mesta furða að svo
margar bækur skuli koma út sem
raun ber vitni, ekki síst þegar fólks-
fjöldinn er tekinn með í reikning-
inn.“ Hann segir að síðan 1975
hafí um 100 bókatitlar verið gefnir
út á hveiju ári, sem þýðir að um
2.000 ný verk hafa komið út síðan
1970. „Þróunin er afskaplega góð
þegar miðað er við að allt í allt hafa
komið út 3.000 titlar frá árinu 1922.
Þetta stökk endurspeglar eflaust að
á síðustu tveimur áratugum hefur
fólk menntað sig í auknum mæli á
ýmsum sviðum og landkassinn hefur
styrkt útgáfu bóka. Árið 1990 komu
út rúmlega 160 titlar (þar af 58,8%
þýðingar og flest allar prentaðar
erlendis), 119 árið þar á eftir og 117
á síðasta ári. En ég er hræddur um
að miðað við núverandi ástand í
efnahagsmálum, muni útgáfan dala.
En kreppan hvessir kannski penn-
ana.“
- Á bókaáhugi þá undir högg að
sækja í Færeyjum samfara auknum
samdrætti í útgáfu?
„Nei, ég greini ýmis teikn á lofti
um að ástandið sé á batavegi, því
við erum búnir að reisa marga skóla
og allar aðstæður hafa batnað varð-
andi lestur og menntun. Við vitum
að lestur á færeyskum bókum hefur
aukist og mun meira hefur komið
út af bókum síðustu tuttugu ár en
fyrir þann tíma. Auk þess geta all-
flestir Færeyingar lesið ensku og
norðurlandamálin, nema kannski ís-
lensku, því miður. Þó eigum við fólk
sem hefur búið á íslandi og kann
jafnvel íslensku, en með flestar bók-
.menntir þaðan virðist eins og þær
þurfí að koma út á öðrum norrænum
tungumálum til að vekja áhuga hér.
Þú finnur t.d. aldrei færeyskt barn
sem les íslenska barnabók á ís-
lensku, nema að einhver önnnur
tengsl ráði, s.s. að annað hvort for-
eldrið sé íslenskt, vináttubönd eða
eitthvað í þeim dúr. Hvað færeyskar
bækur áhrærir, hef ég á tilfínning-
unni að vel sé tekið á móti þeim og
allflestir lesi innlend verk eftir
megni. Hins vegar hafa ekki verið
gerðar lestrarkannanir og því ekki
möguleiki að nota þær sem mæli-
kvarða."
ER ÞETTA FÆREYSK BÓK?
Martin hefur lagt töluverða
áherslu á að semja bamabækur og
segir einkar mikilsvert að bamabæk-
ur séu skrifaðar í Færeyjum, ekki
síst þegar ástandið var þannig að
90% barnabóka voru danskar að
uppmna í bókabúðum-og söfnum,
og krakkarnir fundu vart jnnlendar
bækur, sem „er alger hneisa. Hlut-
fallið hefur kannski ekki breyst ýkja
mikið, en titlunum hefur fjölgað það
mikið að útvalið er gott og barnið
þarf ekki lengur að koma til þín og
spyija; „er þetta færeysk bók?“ Það
er mikilvægt að þau geti lesið um
okkar heim, okkar skip, okkar fjöll
og jarðgöng, en ekki aðeins um ljón
og lestir í Afríku, þótt auðvitað sé
það líka mikilvægt að missa ekki
tengslin við ijarlægar álfur.
Bamabókin er frekar nýtt bók-
menntaform, og ég held að hluta
af aukningunni í bókaútgáfu megi
rekja til útgáfu á barnabókum. Hér
var stofnaður barnabókaklúbbur fyr-
ir um sex ámm og hefur hann gefið
út mjög mikið af bókum fyrir yngstu
bömin og einnig fyrir unglinga. Um
það bil helmingur útgefínna titla hin
seinustu ár hefur verið barnabækur.
Þar eru þýddar bækur því miður í
meirihluta en færeyskar barnabæk-
ur um fimm eða tíu talsins. En á
hálfum öðmm áratug hafa gæði
þeirra aukist hvað varðar bæði texta
og útlit, og í dag sérðu í raun og
veru engan mun á færeyskri barna-
bók og útlenskri. Mér fínnst líka
vega þungt í þessu sambandi, að
sjónvarpið er komið til sögunnar og
það er viðamikil árás á tungumálið.
En ef við getum boðið börnum okk-
ar bækur drögum við úr þunga árás-
arinnar. í dag skrifar enginn Færey-
ingur á dönsku og erum við almennt
sammála um að tungumálið eigi að
vera sameiginlegt bindiefni - því ef
við viðhöldum þvi ekki, gerir enginn
það fyrir okkur.“
SFr
E Y S K I R M E H N I N G