Morgunblaðið - 06.03.1993, Qupperneq 5

4 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 6. MARZ 1993
LAIJGApgÁgffK^MARZ 1993
B 5
Björk Jónsdóftir og Svana Víkingsdótfir. '
LISIflSAFH SIGURJÓNS
LJÓÐASÖNGUR
VIÐ SUNDIN
ÞÆR Björk Jónsdóttir sópransöngkona og Svana Víkingsdóttir
píanóleikari koma fram á tónleikum í Listasafni Siguijóns í dag,
laugardaginn 6. mars, klukkan 17 og þriðjudaginn 9. mars klukk-
an 20.30. Á tónleikunum flytja þær Björk og Svana verk eftir
Þorkel Sigurbjörnsson, Bizet, Brahms, Chopin, Markús Kristjáns-
son og Verdi.
að má kannski segja að þemað
á tónleikunum sé ástin í öllum
verkunum sem ég syng, segir
Björk, „nema í verki Þorkels. Það
verk er samið við fímm ljóð úr
ljóðabókinni„Þorpinu“, eftir Jón
úr Vör. Þau íjalla um lífsbaráttu
verkamannsins, þorpslífíð og sam-
band mannsins við náttúruna.
Síðan leikur Svana „Fantasíu í
f-moll, op. 49“, eftir Chopin. í því
verki er mismunandi þema, sem
koma aftur og aftur fram. Þetta
stykki er ekki mjög oft flutt hér.
Það er nokkuð erfitt, dálítið þungt,
en ákaflega blæbrigðaríkt og fal-
legt.
Eg syng þijú lög eftir Biset;
„Pastorale", eða Hjarðljóð, „Chan-
son D’avril“, (Aprílsöngur) og
„Adieux de L’Hotesse Arabe“, eða
Arabísk kona kveður gest sinn.
Þetta eru ekki mjög þekkt ljóð og
hafa lítið verið flutt hér. Verkin
eftir Brahms sem ég flyt eru „Die
Mainaeht“. Það er náttúrulýsing
með silfurmánanum og næturgala.
Ljóðmælandi segir frá því að hann
reiki hnugginn á milli tijánna, ein-
mana. Hann heyrir kurrið í dúfu-
hjónum en snýr á braut og leitar
að myrkari skuggum. Þetta er
mjög fallegt, eins og svö mörg ljóð
um sorgina. Næsta ljóð er „Och
Moder, ich well en ding han“. Það
er um stúlku sem er að biðja móð-
ur sína um eitthvað. En móðirin
er lengi að átta sig á því um hvað
stúlkan er að biðja. Hún býður
henni brúðu, lítinn hring, lítinn
kjól. Hún skilur ekki hvað stúlkan
meinar fyrr en hún segir fjórða
sinni að hana langi í dálítið. Móðir-
in spyr hvort hana langi í mann.
Hún hefur ekki áttað sig á því að
litla stúlkan hennar er orðin stór.
Næst á efnisskránni er „Stándc-
hen“, mansöngur. Hér er aftur á
ferðinni náttúrulýsing; stúlka sit-
ur, lætur sig dreyma um ljóshærða
unnusta sinn og syngur„gleymdu
mér ei“. í kringum hana eru stúd-
entar sem leika á flautu, fíðlu og
sítar og hljómar þessara hljóðfæra
hafa þau áhrif á stúlkuna að hún
sér unnusta sinn fyrir sér. Þvínæst
er „Von ewiger liebe“ (Um eilífa
ást). Þetta er einnig náttúrulýsing
og fjallar um pilt sem er að fylgja
unnustu sinni heim. Hann er
hræddur um að ást þeirra muni
kulna; hann segir stúlkunni að
hann óttist að eitthvað komi upp
á milli þeirra. Stúlkan svarar því
til að ást þeirra skuli aldrei rofin;
hún sé óhagganlegri en stál og
járn. Það má segja að þessi fyrri
hluti tónleikanna sé helgaður
ljóðatónlistinni.
Eftir hlé bijótum við þetta upp.
Þá leikur Svana fantasíuna og við
komum síðan með tvö sönglög
eftir Markús Kristjánsson. Það
má segja að Markús sé ekkert fjar-
lægur Chopin í hljómagerð. Við
flytjum eftir hann tvö lög; „Kvöld-
söng“ og „Minningu". Síðan end-
um við á aríu, sem ég held að
hafí aldrei verið flutt hér — eða
veit ekki til þess. Hún er mjög
stór og dramatísk, er eftir Verdi;
Aría Elísabetar úr óperunni Don
Carlos og heitir „Tu che le vanita“.
Þær Björk og Svana eru báðar
kennarar við Nýja tónlistarskól-
ann. Björk lauk námi við Söng-
skólann í Reykjavík árið 1990.
Síðan hefur hún notið leiðsagnar
prófessors Susanne Eken við
Konservatoríið í Kaupmannahöfn.
Hún hefur sótt námskeið hjá Geof-
frey Parson, Orin Braun og Anth-
ony Hose, hlotið styrki úr Minning-
arsjóðum Guðrúnar Á. Símonar,
Guðlaugar Pálsdóttur og óperu-
sjóði Félags íslenskra leikara. Hún
hélt sína fyrstu tónleika í Hafnar-
borg haustið 1990 og hefur síðan
tekið þátt í sýningu Islensku óper-
unnar á Rigoletto og korhið fram
á tónleikum, m.a. tekið þátt í flutn-
ingi Kórs Langholtskirkju á Jó-
hannesarpassíu, Matteusarpass-
íunni, kantötum o.fl. Síðastliðið
sumar keppti hún til úrslita um
tónlistarverðlaun Ríkisútvarpsins,
Tónvakans.
Svana stundaði nám við Tónlist-
arskólann í Reykjavík. Kennarar
hennar voru Hermína Kristjáns-
dóttir, Jón Nordal og Árni Krist-
jánsson. Hún lauk píanókennara-
prófi 1976 og einleikaraprófí ári
síðar. Svana stundaði framhalds-
nám 1978-1983 við Hochschula
der Kiinst í Vestur-Berlín og lauk
þaðan diplómaprófi í píanóleik.
Kennarar hennar þar voru Klaus
Schilde og Georg Sava.
ssv
t
. . EINSOG
LEIKA í ÞRÁ
BARURNAR
IIM FÆREYSKAR KVENNABÓKMENHTIR
UM ALDAMOTIH
eftir Malan Simonsen
ídagtökum við
dætur Anniku Beintu og annarra færeyskra
kvenna
pennann
sem svo lengi var verksviðið hans
fallíski mátturinn hans
og.við notum hann
til að finna eigin ást
og lifnaðarhætti
úr ruglinu í huga okkar
þar sem vottur af sjálfsmynd okkar
flækist inn í myndina
sem hann sá af okkur
og sem við bundumst svo fast
(Úr „Að vera listakona í Færeyjum",
Malan Poulsen 1988.)
I
I menningarbyltingunni við lok 19.
aldar hófu konur að skrifa skáldverkj
blaðagreinar og fagbókmenntir. I
byijun einkennast straumar kvenna-
bókmennta af aukinni meðvitund
kvenna um tilfmningalega, félagslega
og pólitíska afstöðu þeirra.
Súsanna Helena Patursson skrifaði
fyrsta færeyska leikritið. Nefndist
það„ Veðurföst“ og var sýnt á leik-
sviði á fyrstu Föstusamkvundu Fær-
eyingafélags í marsmánuði 1889.
Leikritið hvarf síðar, en af handritum
fjögurra af ellefu hlutverkum þess
sést, að þar er fjallað um færeyska
tungumálið. Á því sést að konur voru
fúsar að þróa það, þegar þær settust
niður við að læra að skrifa það. Leik-
urinn fjallar um mikilvægt hlutverk
og eldhug kvenna í þjóðernislegu bar-
áttunni, og hvemig þær hvöttu karl-
mennina. Veðurföst gerist á bóndabæ
og lýsir siðum og hegðun innanhúss,
einkum þeim verkefnum sem konur
höfðu, t.d. matmóðurinni og um-
hyggju hennar fyrir húshaldinu. Veð-
urföst lagði áherslu á hversdagsleik-
ann. Aftur á móti lagði sá leikritahöf-
undur sem skrifaði sem flest leikrit
um aldamótin frekar áherslu á dulræn
efni og hetjusögur.
Súsanna Helena Patursson orti auk
þess nokkur ljóð. „Far væl“ lýsir svik-
ula unnustanum, og annað ljóð dýsir
því hvemig stúlka ein hæðir óþolin-
móða biðla. Sögurnar, sem hún skrif-
aði á dönsku, og sem voru ekki prent-
aðar, fjalla um og kafa dýpra í efni
ljóðanna. Bæði „Han duede ikke“ og
„Oluf og Helga Weller" lýsa óábyrgum
og svikulum karlmönnum sem ekki
er treystandi, en sem konumar era
þó kynferðislega hrifnari af en mönn-
um sem em félagslega meðvitaðir,
vinnusamir og ábyrgir. Sögumar stað-
hæfa að þessar dyggðir eiga ekkert
skylt við kynferðislegt aðdráttarafl. í
sögunum skrifar Súsanna Helena Pat-
ursson í anda Georg Brandes og „mód-
emisku vakningarinnár", að lifandi
skáldskapur fjalli um mikilvæg mál-
efni samtímans, eins og hjónaband,
,trú, eignarrétt, ást og þjóðfélag. Sög-
ur Súsönnu Helenu Patursson lýsa
sambandinu milli karls og konu, og
miðað við annað færeyskt samtímap-
rósa leggja þær óvenjumikla áherslu
á kynferðisleg, erótísk málefni. Hefði
Súsanna Helena Patursson þjálfað
hæfileika sína og látið fleiri sögur á
prent, væri hún eflaust eitt fremsta
skáld okkar á síðustu öld.
Konur komust fljótlega í nefnd
Færeyingafélagsins bæði heima og í
Kaupmannahöfn og tóku þátt í blað-
aumræðum rétt fyrir aldamót. Fyrsta
blaðið sem kom út á færeysku á 20.
öld var kvennablaðið „Oyggjamar", á
ámnum 1905-08, og var Súsanna
Helena ritstjóri. „Oyggjamar" hvatti
konur að ganga nýjar leiðir, þær ættu
að heimta kosningarétt og fara að
heiman að mennta sig. Þær ættu að
móta undirstöðu nýrra tíma, stunda
heimilisstörf og ala upp böm sam-
kvæmt nýjustu vísindalegu rannsókn-
amiðurstöðum. Blað þetta var aðal-
verk hennar. Er það Súsönnu Helenu
að þakka að konur urðu svo snemma
meðvitaðar um þjóðfélagsmál. Hún
myndar sérstakan hóp skáldkvenna,
ásamt Sigrid Niclasen, þótt efniviður
ljóða hennar, ástleysi og ástavanda-
mál, einkenni skáldskapinn og tengi
við síðari strauma.
Kringum aldamótin var mikil
gróska í bókmenntum. Ári eftir að
„Veðurföst" kom fram, var leikritið
„Jákup á Mön“ frumsýnt. I því leik-
riti hafði Sigrid Niclasen endurnýjað
háðkvæði Nólseyjar-Páls, aðlagað það
og breytt viðhorfinu svo það varð fjöl-
breyttara. í stað þess að kenna móður-
inni um hve illa Jákupi vegnar í biðils-
hlutverkinu, leggur leikritið áherslu á
að faðirinn, sem gefur Jákupi flösku
í veganesti, sé ekki síður sekur - föð-
urráð em varla skárri en konuráð.
II
Á sama tíma og Súsanna Helena
Patursson skrifaði leikrit sitt fór vin-
kona hennar Billa Hansen að yrkja.
Með henni hefst næsti þáttur skáld-
kvenna. Aðaltextaformið er ljóðið, og
efniviðurinn spannar frá kvörtun um
einsemd til löngunar eftir einsemd-
inni, sem einnig er forsenda þróunar.
Innihaldið er þannig um þroska, auk
þess sem listræna meðvitundin eykst.
Ljóð Billu Hansen em frábmgðin
öðmm færeyskum bókmenntum þessa
tímabils. Hún var kannski fyrsta ljóð-
skáldið sem lét reyna á ljóðagerð í
óbundnu máli - það er „I tonkum",
um brostna ástardrauma. Einnig orti
hún hefðbundnari, rímuð ljóð með
föstum bragarhætti, sem vom sett upp
í erindi. Eitt þessara hefðbundnu ljóða
hefur verið endurprentað í öllum út-
gáfum „Söngbókar Færeyja Fólks“,
„Ein útróðardag um heystið", sem
byijar svo: „Ein landssynningsstorm-
ur so skjótt brast á“. Fjallar það um
ofurmáttugu og lævísu náttúmöflin
sem hóta lífi og hamingju kvenna jafnt
sem karla. Billa Hansen orti átta ljóð,
og það hefur ekki verið nógu mikið
gert til að koma fjölbreytni ljóðaforms
hennar til skila. Alveg sérstakt er
útfararljóðið „Ain skægvarfer" sem
endurspeglar þær ströngu kröfur sem
iðnaðarþjóðfélagið og Iaunþegatilver-
an settu. Skáldið verður að sleppa
bæði vinnubyrðinni og kynferðishvöt-
unum til þess að geta notið samver-
unnar við vinina - nautnaseggurinn
verður að vera óháður allri ábyrgð og
öllum hlutverkum, aðeins vera hann
sjálfur og kynferðislaus. Ljóð Billu
Hansen fjölluðu seinna í meira mæli
um ákveðin vandamá! í lífínu, þau
urðu daprari og sögðu frá einsemd
og dauðalöngun. Skáldið í ljóðum
hennar á við miklar trúarlegar efa-
semdir að stríða, stundum lýsa þau
heyrnarlausum og harðgerðum guði,
stundum er kirkjan leiðarljós skálds-
ins. En yfirleitt þarf skáldið í ljóðum
Billu Hansen ekki á himneskum mátt-
arvöldum að halda. Innri rödd skálds-
ins sjálfs er nægilega mikill harðstjóri.
Þvílíkur trúarlegur efí einkennir
einnig skáldskapinn sem skrifaður var
í samræmi við „módemísku vakning-
una“. Viðhorf Ijóða Billu Hansen em
þess vegna frekar í samræmi við
danska bókmenntastrauma en fær-
eyska.
Billa Hansen og Súsanna Helena
Patursson stofnuðu - ásamt öðmm
færeyskum konum í Kaupmannahöfn
- annað Færeyingafélag 1896, í and-
stöðu við upphaflega félagið sem þeim
fannst sýna sér vanvirðingu. Færey-
ingafélagið í Kaupmannahöfn var
sprottið úr „Föstusamkvundunum á
Garði“, þar sem vom aðeins karl-
menn, og þeir þverneituðu konum að
taka þátt í fundunum, þegar þær fóm
fram á það upp úr 1890. En þær fengu
að vera með í einni veislu árlega.
Loksins sameinuðust þó bæði félögin
eftir stutt en árangursrík átök. Sús-
anna og Billa náðu um leið kjöri í
nefnd Færeyingafélagsins.
Sorg og barlómur vegna hjóna-
bands- og ástleysis tengja ljóð Sús-
önnu og Billu. Þetta sýnir tíðarandann
- af ýmsum ástæðum giftust margar
konur ekki og þurftu að sjá fyrir sér
sjálfar. Eftir þetta er ekki frekar kveð-
ið um ástleysi, heldur einkennast
næstu tímabil af varfæmislegri
dirfsku og persónulegu og listrænu
sjálfstrausti. Hjá „Eyjastúlkunni",
sem er dulnefni, kemur sjálfstraustið
aðeins óbeint fram í einu ljóða henn-
ar. „Ég giftist tá eg var átjan“ sem
svo að segja leiðbeinir þeim sem þrá
giftingu. Ljóðið lýsir hjónabandinu
sem þvingun, krossi og eilífu stríði,
en það er ort við „brúðarvísulagið".
Þetta snýr viðhorfí textans frá barlómi
til kaldhæðni.
María Rebekka Mikkelsen er mesti
stílistinn og meðvituðust í þessum
skáldkvennahópi. Hún orti ljóð og
skrifaði eina sögu, sum voru prentuð,
og hún skrifaði nokkrar greinar um
aðra rithöfunda. Auk þess þýddi hún
mikið. Allt sem hún skrifaði einkenn-
ist af ömggri máltilfinningu, og rit-
háttur óbundna málsins er afburða
listrænn og vel unninn. Sagan „Fyri
fyrst“ lýsir tilfmningabældum strák
sem er við það að sigrast á ótta sínum
gagnvart stúlkum og kynferðishvöt-
um. Hún er skrifuð í sérstökum stíl
Maríu, sem má líkja við impressjónísk-
an rithátt. Viðhorf ljóðsins „Tjaldurs-
unga beyð hin harða lagna“ um út-
legðina og móðurmálið, er óvenjulega
bjartsýnt miðað við önnur móðurmáls-
ljóð samtímans. „Kærleikur", ljóð sem
hún lét ekki prenta, er um platónska
ást - ástina sem forsendu bókmennta-
starfs, því án hennar „eingin sál kundi
stavar rita“.
María R. Mikkelsen lætur karlmenn
vera aðalpersónur í sögum sínum, og
það virðist vera ákvörðun sem á að
fela kvenlega blæinn. Þó einkennir
kvenlegt hugarfar strákinn í „Fyri
fyrst“, og uppeldi hans í kynferðismál-
um er frekar kynfjandsamlegt. María
gerir kynferðiseinkenni textans lit-
laus, og varpar þeim frá sér eins og
Billa Hansen. María Mikkelsen gerir
þetta óbeint, þegar hún velur sér ritst-
íl, en BiUa kemur því fram í textanum.
Skáldleg afrek Andreu Reinert bera
öll vott um sterkan lífsáhuga og þrá
eftir innsæi og upplifun. í Ijóðinu
„Fráferðin" fylgdi hún annarri stefnu
en brautryðjendumir. Skáldið snýr
sjálft baki við unnustanum og ást-
inni, sem binda og fjötra hana, og
leitar út í öldurót lífsins sem hún þrá-
ir. I ljóði þessu er engin andstyggð
við það kynferðislega. í sögunni
„Dreymurin" fjallar Andrea um kyn-
hlutverk kvenna og karla, og lýsir
ólíkum ástarhug. „Dreymurin" endur-
skoðar þjóðsöguna um Kálf Lítla (síð-
asta kaþólska prestinn í Færeyjum,
sem var illræmdur), víkkar lýsinguna
af tengdadóttur hans Malunni, sem
er aðalpersóna, og af Kálfi sjálfum.
Þau em bæði aðalleikarar í ástarþrí-
hymingi, þar sem lausaleiksbarn
Kálfs, Ólafur, er þriðji leikarinn. Sad-
ískum ástarleik milli Malunnar og
Kálfs er lýst í draumamyndum, og
ástarleikurinn endar á táknrænan
hátt með því að Malan á að verða
brennd á báli. Sannur og einlægur
ástarleikur þeirra Ólafs kemur ekki
fram í sögunni. Hann er ábyrgur fjöl-
skyldufaðir, sem stundar útróðra
fremur en að vera heima hjá konunni
og veija ást sína móti hörku og órétt-
læti föður síns. Ástin milli Malunnar
og Ólafs er háð harðstjóranum sem
hótar, þótt ekki sé nema í draumi,
því þegar Ólafur ætlar að henda Kálfi
á bálið, sem er kynt handa Malunni,
biður hún fyrir honum, og Ólafur
beygir sig.
Johanna AAaria Skylv Hansen (1877-
1974)
Sibylle „Billa“ Hansen (1864-1951)
„Dreymurin" og sögur Súsönnu
Helenu Patursson líkjast, af því að
þær hafa kynferðislega meiri áhuga
á því andsamfélagslega, óábyrga og
hörkulega, en þægilegum og vinnu-
sömum húsbónda. Það er ekki aðeins
að kynferðislegi blærinn sé sterkari
hjá þessum tveim höfundum en hjá
hinum, kynlífið er einnig óvenjulega
áberandi í textanum. Því er þó engan
veginn lýst; það var ekki hægt á þeim
tímum. En kynlífið kemst til skila í
myndmálinu.
III
Skáldkonurnar úr báðum fyrst-
nefndu hópunum unnu allar úr samtíð-
arefni á meira eða minna persónuleg-
an og innilegan hátt. Þær lýstu, beint
eða myndrænt, eigin aðstæðum, en
Johanna Maria Skylv Hansen sneri
svo að segja aftur til upphafs þeirra
allra, og mótaði hún sérstaka kven-
bókmenntastefnu. Hún sneri baki við
samtíðinni, lýsti henni óbeint í alle-
górískum goðsagnastíl, syrgði hana
og vanvirti. í öðrum sögum - skrifuð-
um fyrir 1945, en kannski einkum
seinna - fjallar hún um líf kvenna í
gamla bændasamfélaginu, þar sem
trúlofun og hjónaband áttu minna
skylt við tilfmningar en tryggingu
jarðeigna og viðgang ættarinnar. En
hún dregur þó sömu línu og hinar
skáldkonurnar þegar hún lýsir því að
í gamla bændasamfélaginu gátu ör-
lögin orðið ógiftum konum þungbær,
eins og í sögunni „Óminnisdrykkur-
inn“.
Ritháttur Jóhönnu Mariu Skylv
Hansen er einhverstaðar á milli munn-
legs skáldskapar og nútímasmásögu.
Flestallar sögurnar hafa sagnfræði-
lega sannan kjama eins og þjóðsögur,
en auk þess eru samræður, og bygg-
ingin listrænni með hæðum, persónu-
lýsingum o.þ.h. Þetta lýsir hugarfari
Jóhönnu Maríu og djúpum rótum
hennar í gömlu menningunni, en
markmið hennar var að varðveita
Susanna Helena Patursson (1864-1916)
Maria R. Mikkelsen (1877-1956)
minninguna um hana. Elsa við Á
gagnrýndi Jóhönnu fyrir þá tilhneig-
ingu hennar að skapa glansmyndir
af gamla þjóðfélaginu í sögum sínum,
og þá skoðun að bágstaddir og veikir
fengju góða umönnun. Saga hennar
um „Bekku“ sýnir - í myndbeitingu
og náttúrulýsingum - að aðstæður
hinnar foreldralausu Bekku og systur
hennar voru bágar og varla samboðn-
ar mönnum. Þrátt fyrir það var Bekka
lífsglöð og sátt, Vegna þess að björtu
hliðarnar voru líka til staðar: Samvera
mjaltakvenna gaf þeim tækifæri til
að gagnrýna og hæðast að karlaveld-
inu, sem annars var allsráðandi.
Sögur Jóhönnu Maríu Skylv Hansen
og Elsu við Á einkennast af skáldlegu
sjálfsöryggi eins og sögur og Ijóð
Ándreu Reinert og Maríu Mikkelsen.
ÍV
Allir rithöfundar tímabilsins 1889-
1945 ortu og skrifuðu af eldmóði.
Súsanna Helena Patursson, Jóhanna
María Skylv Hansen og Andrea Árting
höfðu auk þess ákveðna ætlan með
skrifunum. Hluti ritverka Súsönnu
Helenu þjónaði hvetjandi uppeldistil-
gangi. Blaðið „Oyggjarnar" tók þátt
í kvenréttindabaráttunni, og leikritið
„Veðurföst“ var liður í starfsemi Fær-
eyingafélagsins. Jóhanna María var í
ritstörfum sínum „safnvörður" gam-
allar liðinnar menningar.
Fjórða stefnan er félagsleg raun-
sæisstefna Andreu Árting. Það sem
hún leggur til bókmenntanna er
verkamannakvæðið „Tó fjölment í tali
vit eru ov smá“ með hvatningu og
sjálfsgagnrýni, og sósíalrealíska ljóðið
„Jólavonir" um jólagjafaóskir smá-
barna, sem foreldrar geta alls ekki
uppfyllt. Andrea Árting orti líka um
hætturnar á hafinu frá svipuðu sjónar-
horni og Billa Hansen. Aðalinntak
ljóða Andreu er vonin um framtíð, sem
er áþreifanlegri og síður skáldleg en
í Ijóðum Andreu Reinert, sem leitaði
þangað sem „bárumar leika í þrá“.
Ekki er allur þessi skáldskapur jafn
góður, þótt hann sé hver á sinn hátt
bókmenntalega áhugaverður. Meðal
ljóðanna ber „Fráfaring“ eftir Andreu
Reinert af, en „í tonkum" og „Ain
skægvarfer" eftir Billu Hansen, og
„Tjaldursunga beyð hin lagna harða“
eftir Maríu Mikkelsen eru einnig góð.
Sögurnar sem ná lengst era „Dreym-
urin“ eftir Andreu Reinert og „Fyri
fyrst“ eftir Maríu R. Mikkelsen, og
málblær Jóhönnu Maríu Skylv Hansen
er sérstakur.
Rithátturinn er breytilegur á tíma-
bilinu. Fyrsti prósinn er natúralískur
með impressjónískum blæ, og hvers-
dagsraunsæi einkennir leikritin. Ljóð-
listin er undir áhrifum samtíðar sym-
bólisma, og ljóð þessa tímabils eiga
sameiginlega kveinstafi og þrá eftir
hjónabandi. Síðar breytist þráin í
gagnrýni á þessa þjóðfélagslegu stofn-
un, sem fjötrar og þrælkar konumar.
Skáldskapurinn fæst meginhluta
tímabilsins við persónulegar aðstæður
og fjallar því aðallega um samtíðar-
málefni. Stóra stökkbreytingin varð
um 1930, þegar efniviður sagnanna
færðist aftur til fortíðar. Hann varð
þá almennari og síður persónulegur,
á sama tíma og félagsleg kreppa hófst
í þjóðfélaginu. Við lok tímabilsins
snýst ljóðið fram á við og á að hvetja
verkafólk til réttindabaráttu. Á þenn-
an hátt tengist það blaðaskrifum í
byijun tímabilsins, sem hvöttu konur
til að krefjast réttar síns. í skáldskap
kvenna kom kvennabaráttan á undan
stéttabaráttunni.
Rammi þessarar greinar er ímyndað
ferðalag, sem þematískt tengir leikrit-
in, ljóðin og sögurnar. í sjálfum text-
unum er oft um ferðalög að ræða -
stundum í áþreifanlegri og stundum
í yfírfærðri merkingu. Aðalpersónum-
ar í sögum Súsönnu Helenu Patursson
eru farnar að heiman, og blað hennar
hvatti konur til að leita annarra leiða
en þeirra venjulegu. Skáldið í ljóðinu
„Heimleys" eftir Billu Hansen er statt
erlendis, og strákurinn í „Fyri fyrst“
eftir Maríu Mikkelsen verður að fara
utan til að þroskast. Andrea Reinert
kveður beinlínis um útþrá, og „Tjald-
ursunga beyð hin lagna harða“ hjá
Maríu Mikkelsen syngur um það sem
menn græða á því að fara. Eyjastúlk-
una langar að komast burtu, þangað
sem engir erfiðleikar eru.
Þær fyrstu brutust út úr þögninni,
í kjölfarið voru konumar staddar í
heimi þar sem þær lifðu einar og
björguðu sér sjálfar. Þetta endurspegl-
ast í textunum sem sorg og löngun
eftir dauðanum, því gott líf í einsemd
var óhugsandi í vitund þeirra flestra.
Næsta stig var að sleppa dauðalöng-
uninni og skilja einsemdina sem for-
réttindi, frelsi til að fullnægja hvötum
og huga, sem var ósamræmanlegt í
innilokun hjónabandsins.
Skáldskapur eftir konur á tímabil-
inu 1889-1945 er á við rannsóknar-
leiðangur. Fyrst lá ieiðin inn á við, í
hugann, að rannsaka geðshræringar
og sálarleg mein, eins og í ljóðum
Súsönnu Helenu Patursson og Billu
Hansen. Síðan lá leið Andreu Reinert
út fyrir rammann, sem raunveruleik-
inn, hversdagslífið og hugmyndafræð-
in setja, til þess að kanna ótroðnar
slóðir. Áður en haldið var áfram, sneri
Jóhanna María Skylv Hansen aftur
til þeirra aðstæðna sem ríktu áður en
konur hugleiddu yfírleitt að taka sér
penna í hönd og yrkja. Eftir fyrsta
ferðalagið, að heiman og fram á rit-
völlinn og síðan aftur heim, leitaði
Andrea Arting inn í framtíðina, út í
þjóðfélagið og hvatti til breytinga á
lífsskilyrðum allra.
Höfundur er bókmenntafræðingur
í Færeyjum.
Kári Pctersen þýddi.
irecht í Fordinum sínum í útlegð í Danmörku árið 1936.
HVAD SAGDI BRECHT UM MYRKA TÍMA?
„EINNIG HATRIÐ A
SVÍVIRÐUNNIAF-
SKRÆMIR ANDLITIÐ"
Eftir Jóhann Hjálmarsson
Það eru mótsagnir eða öllu heldur tvískinnungur í Bertolt Brecht
eins og svo mörgum öðrum skáldum. Þegar Elias Canetti hitti Brecht
í Berlín 1928 leist honum ekkert á hegðun Brechts, klæðaburð hans
og tal. Brecht kvaðst aðeins skrifa fyrir peninga, elskaði bílinn sinn
og gat ekki sætt sig við annað en vera fremstur og sífellt í sviðsljós-
inu. Gagnrýnandinn Karl Kraus, kunnasti menningarfrömuður þessara
tíma í Evrópu, mælti allt upp í Brecht, hlustaði á hann með aðdáun
og stuðlaði að frægð hans. Hinn varkári Canetti (sem átti eftir að
skrifa hið rómaða verk Múg og vald og margar fleiri bækur) var eins
og utangátta í þessum félagsskap. Um eitt er hann þó sammála mörg-
um. Hann telur Brecht hafa verið mikið Ijóðskáld.
Brecht bjó til lífsreglur, setti sam-
an eftirfarandi heilræði:
„Skrifa, gróðursetja,/ ferðast,
syngja,/ vera vingjamlegur." Að vísu
var farið að halla undan fæti hjá
Brecht þegar hann orti þetta, áður
var háðið honum beittara vopn en
vinarhótin. Nöpur ádeiluljóð voru list
sem hann kunni vel.
Til hinna óbornu
í tilefni nýrrar þýðingar sinnar á
ljóði Brechts, Til hinna óbornu, skrif-
ar Bengt Höglund um Brecht og
skáldskap hans í tímaritinu Lyrik-
vannen í Stokkhólmi (nr. 4 1992).
Ljóðið er til í íslenskri þýðingu Sig-
fúsar Daðasonar og er stuðst við
hana í þessari grein.
Það sem vekur sérstaka athygli
við lestur greinar Bengts Höglunds
er á hve sannfærandi hátt hann
styðst við ævisöguleg atriði í túlkun
ljóðsins, ekki aðeins Brechts heldur
sín eigin. Slíkar aðferðir hafa vissu-
lega verið litnar hornauga, en þær
stuðla oftast að skemmtilegri skrif-
um en mjög fræðilegar úttektir.
Til hinna óbornu er meðal þeirra
ljóða sem Brecht orti í útlegð. Vorið
1937 hafði hann ort að minnsta kosti
tvö ljóðanna í flokknum (þau era
alls þrjú), en þá bjó hann í Svend-
borg á Fjóni. Útlegðarljóðin voru
fyrst prentuð í Kaupmannahöfn og
gefin út í London undir heitinu
Svendborgarljóð.
Leggið þjóðina niður
Ekki get ég tekið undir það sem
Bengt Höglund gefur í skyn að sök
vinstrihreyfingarinnar verði minni
átti menn sig á þeirri reynslu sem
Brecht lýsir í Ijóðinu. Það hefur ver-
ið upplýst að Brecht var sjálfur
óánægður með þróunina í kommún-
istalöndunum. Það kom m.a. fram í
ljóðum sem hann orti undir lok
ævinnar (Brecht lést 1956 fimmtiu
og átta ára). Hvemig á til dæmis
að skilja það ráð sem hann gaf stjóm-
völdum í Austur-Þýskalandi, „að
leggja niður þjóðina og velja sér
nýja“. Það stóð í Ijóði sem Brecht
orti eftir uppreisn verkamanna í
Austur-Berlín 1953.
Meistari beina Ijóðsins
Brecht var meistari hins beina
Ijóðs. Einfaldleiki ljóða hans á að
nokkru rætur að rekja til kínverskrar
Ijóðlistar þar sem lífsviskan situr í
fyrirrúmi. Rím og háttbundin hrynj-
andi hurfu smám saman úr ljóðum
hans. Hann orti á hversdagsmáli um
daglegt líf, ljóðin urðu óbundin í
formi og auðskilin, að mestu laus við
líkingar, en þrátt fyrir þetta stundum
tvíræð eins og Höglund bendir á.
Um illskuna og hatrið yrkir Brecht
í Til hinna óbomu. Meðal lærdóma
ljóðsins er að „einnig hatrið á svívirð-
unni/ afskræmir andlitið“ og „við,
sem vildum búa jarðveginn undir vin-
áttu,/ gátum sjálf ekki verið vin-
gjarnleg". Á þeim myrku tímum sem
ljóðið speglar ber slétt enni „vitni
um sljóleik tilfinninganna".
Hinir óbornu, þegnar framtíðar-
innar, eru beðnir um að sýna um-
burðarlyndi þegar þeir rifja upp
tímana sem ort er um. Þriðja ljóðið
er líkt og ákall. Það hefst á eftirfar
andi erindum:
Þið, sem mun skjóta upp úr flóðinu,
er við fórumst í,
minnizt einnig,
þegar þið talið um veikleika okkar,
hinna myrku tíma,
sem þið hafið bjargazt úr.
Við skiptum um land oftar en skó okkar,
og lifðum strið stéttanna, örvona,
þegar óréttlætið eitt var þeim í för og
engin uppreist.
Um illskuna orti Brecht í öðra
ljóði:
Uppi á vegg hjá mér hangir japanskt lista-
verk úr tré,
grima ills anda með pllinni skreytinp.
Af meðaumkvun virði ég fyrir mér
þrútnar æðar ennisins sem sýna
hvílík þraut það er að vera illur.
í skjóli ráðamanna
Bertolt Brecht settist að
Austur-Berlín 1949 ásamt síðari
konu sinni, leikkonunni Helene
Weigel, og þar stofnuðu þau og
stjórnuðu frægu leikfélagi, Berliner
Ensemble. Ári áður hafði hann
leikstýrt eigin verki, Mutter Courage
með Helene Weigel í aðalhlutverki.
í Austur-Berlín sat marxistinn
Brecht í skjóli ráðamanna og skrifaði
oftast eins og þeim þóknaðist, en
framkoma hans og dagleg breytni
var þó ekki alltaf eftir þeirra höfði.
Hann var til dæmis lítt fáanlegur til
að klæðast á borgaralega vísu, gekk
jafnan til fara eins og öreigi.
Ýmsir hafa orðið til þess á síðari
áram að varpa rýrð á persónu
Brechts, draga fram galla hans og
saka hann um óheilindi. Á slíkar
raddir er vitanlega alltaf hlustað.
Gott hjartalag
Svo vill til að við eigum íslenskan
vitnisburð um Brecht, ummæli vinar
hans og þýðanda æskuljóðsins um
Maríu Farrar, Halldórs Laxness.
eftirmælum um Brecht lét Halldór
svo ummælt að hann efaðist um að
betra hjarta en Bertolts Brechts hafi
slegið í þýsku brjósti á hans dögum,
Ekki verður efast um kaldhæðni
Brechts, en margt í ljóðum hans og
leikritum staðfestir gott hjartalag.
Þeir kostir yfírgnæfa að mestu
mótsagnir í lífi skáldsins og list.