Morgunblaðið - 09.05.1993, Blaðsíða 12

12nB
'mÓRGUNBLAÐÍÐ SUNNUDÁGUR 9. MÁÍ 1993
Rætt við Jon Gunnar Jorgensen, sem
vinnur að endurútgáfu Heimskringlu
Snorra Sturlusonar við Háskólann í Osló.
eftir Guðmund Löve
EIN MERKASTA heimild norrænna manna um uppruna
sinn og sögu er án efa Heimskringla Snorra Sturlusonar.
Snorri er talinn hafa samið Heimskringlu á árunum uppúr
1230, en bókin er nú glötuð. Af henni voru þó sennilega
gerð mörg eftirrit þótt aðeins eitt þeirra, Kringla, hafi
varðveist. Þó er ekki öll sagan sögð, því Kringla brann í
Kaupmannahöfn árið 1728. í Oslóarháskóla er nú unnið
að nýrri útgáfu af Heimskringlu, sem ætlað er að leysa
af hólmi eldri útgáfur og kómast sem næst upprunalegum
texta Heimskringlu. Það sem fræðimenn hafa úr að moða,
eru meira eða minna heildstæð afrit af Kringlu auk fjölda
annarra handritabrota og eftirrita af hluta Heimskringlu-
textans í öðrum bókum. Það er því mikil vinna sem bíður
Jons Gunnars Jorgensen og samstarfsmanna hans, en víst
er að lokaniðurstaðan — endurgerð Heimskringlu í sem
upprunalegastri mynd — á eftir að vekja verðskuldaða at-
hygli.
Heimskringla er mjög
mikilvægt fornís-
lenskt verk sem hef-
ur ekki síður mikla
þýðingu fyrir Norð-
menn en fyrir íslendinga,“ sagði Jon
Gunnar. „Hér er okkar saga skráð
nákvæmlega niður, og það hefur
■ ■ verið ómetanlegt fyrir mótun þjóðar-
vitundar Norðmanna. Það er líka ein
af ástæðunum fyrir því að við fáum
ijármagn til að hefja þetta verk.“
Að sögn Jons Gunnars eru til
þokkalegar útgáfur af Heimskringlu,
svo sem útgáfur Finns Jónssonar og
Bjarna Aðalbjamarsonar, en mikil-
vægi bókarinnar sé slíkt, að góða
útgáfu vanti nú tilfinnanlega. Gert
er ráð fyrir að Ynglingasaga komi
út innan tveggja ára, en allt verkið
verður sennilega ekki klárað fyrr en
um aldamót.
Textinn samsettur úr brotum
„Hugmyndin um endurútgáfu
Heimskringlu er ekki ný af nálinni,"
sagði Jon Gunnar. „Hafíst var handa
við útgáfu Heimskringluhandritanna
hér í Noregi árið 1916. Þar var að
verki Finnur Jónsson, og gaf hann
út Eirspennil það ár. Fyrir aldamót
hafði Frísbók verið gefín út, og það
stóð alltaf til að halda þessu verki
áfram. Það má því segja að við séum
að halda áfram þar sem þá var frá
horfíð.“
Samstarfshópurinn um endurgerð Heimskringlu gluggar í eftirrit Ásgeirs Jónssonar. Frá vinstri, Ey-
vind Fjeld Halvorsen, Kjartan Ottóssen, Elsa Mundal og Jon Gunnar Jorgensen. —
I
Jon Gunnar sagði fýrsta skrefíð
við endurútgáfu Heimskringlu vera
að gera nýja útgáfu af Kringlu. „Við
höfum skrifað upp texta aðal Kringlu-
handritsins, og erum nú að bæta inn
tilbrigðum úr öðrum handritum.“
Púsluspil afrita af afritum
Jon Gunnar sagði til vera tvær
afskriftir af Kringlu allri og tvær af
hluta bókarinnar, auk nokkurra
handritabrota. Alltaf væri því verið
að vinna með eftirrit af eftirritum
og jafnvel brot af eftirritum af eftir-
ritum, sem væri hið mesta púsluspil
og nákvæmnisvinna. „Bestu eftirritin
eru þau sem Ásgeir Jónsson gerði
af Kringiu að undirlagi Þormóðs
Torfasonar í Noregi í lok 17. aldar,“
sagði Jon Gunnar. „Þau handrit eru
nú í eigu Dana, en hafa verið lánuð
Oslóarháskóla vegna Kringluverk-
efnisins."
Að sögn Jons Gunnars gerði Ás-
geir eitt heilt eftirrit af Kringlu, sem
hefur varðveist, og önnur tvö af
fyrsta og öðrum þriðjungi bókarinn-
ar. Þá skrifaði Ásgeir upp Jöfra-
skinnu, þar sem hann notaði Kringlu
til að bæta inn því sem þar vantaði.
„Hitt heila Kringluafritið gerði Jón
Eggertsson í Kaupmannahöfn árið
1681, nokkrum árum á undan Ás-
geiri,“ sagði Jon Gunnar. „Það hand-
rit er nú í láni í Kaupmannahöfn en
er í eigu Konunglega bókasafnsins í
Stokkhólmi. Þá er brot af Kringlu ti!
í norsku afriti af Jöfraskinnu sem
norski biskupinn Jens Nilsson lét
gera, þar sem Kringja var notuð til
að fylla í eyðumar í Jöfraskinnu, og
einnig er í þessum flokki handrita
svonefnd Frísbók, sem svo hejtir eft-
ir eiganda sínum og er geymd í Kaup-
mannahöfn. Aðeins 1. og 3. hluti
Heimskringlu er í Frísbók og er ná-
skyldur Kringlutexta, enda gerður
eftir systurhandriti hans.“
MIKILVÆGT AÐ FA SEM BESTA
HEIMSKRIN GLUÚT GÁFU
„HEIMSKRINGLA er með allra mikilvægustu
verkum fornra íslenskra og jafnvel evrópskra
bókmennta, og því skiptir máli að gengið verði
frá henni á eins vandaðan og nákvæman hátt
og nokkur kostur er,“ sagði Vésteinn Ólason,
prófessor við Háskóla Islands. Vésteinn var
frumkvöðull að starfi því sem nú fer fram við
Óslóarháskóla um endurútgáfu Heimskringlu,
en hann segir mikla grósku vera í Heimskring-
lurannsóknum hér á landi sem erlendis um
þessar mundir.
Villur notaðar til ættrakningar
Þegar ætlunin er að komast sem næst uppruna-
legum texta handrits, líkt og verið er að gera í
Ósló, er fyrsta skrefið að flokka handritin, að
sögn Vésteins. Flokkun fer gjarnan fram með
þeim hætti, að leitað er að sameiginlegum villum,
því tvö handrit með samskonar villu eru væntan-
lega komin af forriti sem hefur þessa sömu villu.
Forritið getur hins vegar átt sér hliðarhandrit sem
ekki hefur villuna, þótt bæði séu þau af sama
meiði. Þannig hjálpa villurnar til við að flokka
handritin og búa til eins konar ættartölu.
„Fyrsta vandamálið við úrvinnslu handritanna
er hins vegar að Iesa rétt, það sem þar stendur,"
- segir YésteinnÓlason
sagði Vésteinn. „í fyrsta lagi þurfa menn auðvit-
að að þekkja bókstafína, en svo er líka í handritun-
um heilmikið af skammstöfunum og samandregn-
um formum, og þá kemur upp það vandamál
hvernig eigi að láta slíkt í ljós i textanum."
Sem dæmi um slíka rithætti nefnir Vésteinn
að oft stæði „s“ eða „m“ fyrir sagði og mælti,
en gæti eins þýtt segir og mælir. Ef leyst sé upp
úr slíkri skammstöfun verði ekki lengur ljóst að
vafí hafí leikið á tíð sagnarinnar í upphafí.
„Það er væntanlega í undantekningartilfellum
sem svona lagað hefur áhrif á hugmyndir eða
efnisatriði," sagði Vésteinn. „Það er fyrst og
fremst varðandi stíl og málnotkun sem þetta skipt-
ir máli.“
Handrit framleidd fyrir Noregsmarkað?
Að sögn Vésteins veita handritarannsóknir
ekki einungis upplýsingar um frumgerð ritanna,
heldur einnig um skrifarann’ tímann sem handrit-
ið varð til, staðinn og söguna. „Menn hafa sýnt
fram á það, að sumir íslenskir skrifarar hafa
notað norskuskotna stafsetningu, væntanlega til
að bækurnar yrðu betri markaðsvara í Noregi,
eins og Stefán Karlsson hefur bent á mörg dæmi
um.“
Að sögn Vésteins hefur slíkt leitt til vanga-
veltna um hvort íslendingar hafí verið að skrifa
bækur til að selja til Noregs eða gefa konungum
og höfðingjum. Vitað sé til að margir textanna
hafí verið þekktir í Noregi á miðöldum, og til
dæmis er ein traustasta vísbending þess að Snorri
Sturluson sé höfundur Heimskringlu sú, að þess
er getið í norskri þýðingu frá 16. öld.
Var Snorri einnig
höfundur Eglu?
Aðspurður hvort stílrannsóknir gerðu mönnum
kleift að draga nákvæmari ályktanir um hvort
Snorri væri einnig höfundur Eglu, sagði Vésteinn
að slíkt væri hugsanlegt. „Sá texti Egils sögu
sem við höfum er áreiðanlega tiltölulega mikið
breyttur frá því sem höfundurinn, og þá líklega
Snorri, skildi við hann. Það eru samt til lítil brot
frá því á 13. öld, sem hafa dálítið öðruvísi stíl
en þau 14. aldar handrit sem verður að miða við.
Menn hafa þegar séð, aðallega á einu þessara
brota, að stíllinn stendur nær stíl Heimskringlu
en hann gerir í yngri Egluhandritum."
Vésteinn Ólason
I