Morgunblaðið - 27.07.1993, Qupperneq 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 27. JUU 1993
A VIT NÝRRA TÍMA
Örlagateningurinn 1925.
Málarinn Finnur Jónsson, sem
borinn er til grafar í dag, varð
elstur allra íslenzkra málara, en
hann var á hundraðasta og fyrsta
aldursári.
Finnur var einn af brautryðj-
endum íslenzkrar myndlistar, sem
fylgdi fast á eftir þeim Ásgrími,
Kjarval og Jóni Stefánssyni, sem
allri náðu einnig háum aldri þótt
Finnur skákaði þeim um nær tvo
áratugi.
Það er til þess tekið, hve málar-
ar verða oft aldnir að árum og eru
yfírleitt við góða heilsu, þó dæmi
séu um einstaka undrabörn og
snillinga er dóu innan við fertugs-
aldur. Málaralist skilur sig frá
öðrum listgreinum að því leyti hve
iðkendur hennar eru lengi að taka
út þroska, sumir jafnvel allt lífið
og eru í miðju sköpunarferli er
klukkan glymur. Engin listgrein
er í kjarna sínum jafn laus við
kynslóðabil og myndlistin og hér
markar lífaldur ekki endilega ný
og fersk viðhorf þannig að höfð
eru endaskipti á hugtökunum
æska og vöxtur.
ítalski málarinn Tizian
(1488/90-1576) á að hafa orðið
99 ára gamall, en hann var víst
dálítið undarlegur í háttum, því
að í stað þess að biðla til æskunn-
ar og láta telja sig yngri en hann
var, mun hann hafa reynt að bæta
tíu árum við aldur sinn. Ástæðan
var sú að hann hafði meiri metnað
til listasögunnar en lífaldursins og
vildi láta líta svo út að æskuverk
hans væru máluð tíu árum fyrr
og síður undir áhrifum hins
skammlífa snillings Giorgione.
Engin elliglöp var að sjá á mál-
verkum Tizian frekar en
Rembrandts, eða á síðari tímum
Picasso, sem var að mála daginn
áður en hann dó 92 ára gamall
og hafði þær einu áhyggjur, að
hann gerði einungis þijú mynd-
verk á dag í stað tíu áður.
Það kemur óhjákvæmilega margt
upp í hugann er litið er til hinnar
löngu starfsævi Finns Jónssonar,
sem var viðburðarík þrátt fyrir að
maðurinn kæmi svo fyrir að vera
með rólegari og dagfarsprúðari
mönnum, og þannig séð ekki lík-
legur til mikilla átaka né sviptinga
líkamlegra né andlegra. En það
er einmitt svo, að margur meistari
málaralistarihnar hefur ekki endi-
lega haft viðtekið útlit listamanns.
Þannig eru myndlistarmenn oftar
en ekki allt öðruvísi í hátt og út-
liti en margur hafði gert sér í
hugarlund og verk þeirra gáfu
kannski til kynna. Nær allir stór-
meistarar málaralistarinnar á
þessari öld svo sem Picasso, Mat-
isse, Miro og Max Ernst, svo
nokkrir séu taldir, voru mjög smá-
vaxnir menn og að ég held innan
við 160 cm að hæð, en ekki aftr-
aði það þeim að ráðast á stór verk-
efni og í raun voru þeir jafnvígir
á allar stærðir og tegundir mynd-
verka. Það er þannig alveg víst,
að þegar hinn stóri andi fæðist
spyr hann ekki um hæð og útliti
fólks er hann tekur sér bólstað í.
Ýmsir hafa sagt mér frá því hvern-
ig þeir og fleiri hrukku við er þeir
sáu í fyrsta skipti þessa jötna
myndlistarinnar í París, standandi
smávaxnir innan um verk sín í list-
húsum. Þeir sjálfir sem alltaf
höfðu litið ótæpilega upp til meist-
aranna urðu nú að líta niður til
þeirra og voru þó sjálfir rétt í
meðallagi í loftinu.
Finnur Jónsson var lágur vexti,
en þéttur á velli eins og sagt er,
yfirbragðið var skarpleitt, augun
hvöss og rýnandi. Að því leyti lík-
ist hann Picasso, en sagt er að
persónuleiki hans og andleg út-
geislan hafi öll verið í augunum.
Áf myndum af Finni í bókum sem
ég hef handbærar, er það áber-
andi að hann horfír svo til alltaf
beint fram fyrir sig, þannig að
maður mætir beinlínis augnaráði
hans, sem hefur svip af því sem
vilji hann lesa hugsanir þess sem
hann beinir sjónum sínum að.
Þetta eru einmitt augu könnuðar-
ins og landvinningamannsins og
þar fyrir utan merkir maður streng
ljóðrænu og íhygli og einhvers sem
ber í sér tímalega fyllingu.
Ég hefi nokkrum sinnum ritað
um list Finns Jónssonar og aðrir
hafa margoft gert það, svo varla
er miklu við bætandi svo að ekki
verði af litdaufar endurtekningar
þess sem áður hefur verið kveðið.
Ég tel því upprifjun um manninn
og tímana meira virði og eiga frek-
ar erindi í eftirmæli en fagleg
grein um afrek hans, sem þegar
hafa verið bókuð og skjalfest.
En skyldan býður mér að vekja
athygli á einu sérstaklega, sem
dæmi um stórhug þessa manns,
að hann var einn af stofnendum
Félags íslenzkra myndlistarmanna
árið 1941, og um leið einn af helstu
frumkvöðlum um byggingu Lista-
mannaskálans gamla við Kirkju-
stræti. Meira að segja veðsetti
hann hús sitt til þess að fá lán til
framkvæmdanna. Þetta athvarf
listamanna, sem reis meira fyrir
vilja stórhug og drenglyndi, og var
mikið til byggt úr kassafjölum og
klætt tjörupappa, var helsta og
stærsta musteri íslenzkrar mynd-
listar í meira en aldarfjórðung og
hafði ómælda þýðingu um fram-
gang myndlistar í landinu.
Eftir nokkra uppflettingu heim-
ilda þar sem listamaðurinn kemur
við sögfu í einhverri eða algerri
mynd, leitar persónan að baki og
spurningin um bakgrunnin að
myndverkum hans stíft á mig, og
ég stend mig að því, aldrei þessu
vant, að rýna meira í ljósmyndir
af listamanninum en myndverkin.
Einkum leitar ein mynd á mig
öðrum frekar, sem er ljósmynd
tekinn í Kaupmannahöfn árið
1921, sem sýnir Finn og félaga
hans í listinni Ásgeir Bjarnþórsson
á Ráðhústorginu. Hin ungu lista-
mannsefni eru uppábúin og stáss-
leg, Finnur grafalvarlegur, klædd-
ur eins og embættismaður, og eins
og eilítið út í þekju, en Ásgeir öllu
heimsmannlegri í klæðaburði og
sposkur á svipinn. Það leggst á
mig að þetta geti verið á sunnu-
degi og kannski séu þeir að koma
frá, eða fara til sómafólksins
Steinunnar og Þórðar Jónssonar
tollvarðar, en hús þeirra var opið
íslendingum og þá ekki síst lista-
mönnum í meira en hálfa öld, jafn-
framt því að Steinunn, sem var
útlærð hjúkrunarkona, gekk um
árabil uppá hvern einasta dag til
Ríkisspítalans, að stappa stálinu í
eða hughreista sjúklinga að heim-
an.
Þegar ég nær þrjátíu árum
seinna nam í borginni minningar-
ríku við Eyrarsund, bjó ég einmitt
hjá þeim hjónum á Nordre Fri-
havnsgade og hafði myndir þess-
ara tveggja manna fyrir sjónum
mínum á veggjunum dag hvern
ásamt því að Steinunn sagði mér
sitthvað af þeim. Þar voru einnig
eftirminnilegar karikatúrteikning-
ar af húsráðanda og svo Axel
Arnfjörð píanóleikara sem var þar
heimilisfastur, sem gert hafði Rík-
harður bróður Finns. Steinunn
sagði mér að þeir hefðu komið þar
við og gott ef þeir hafa ekki búið
hjá þeim hjónum, Finnur farið í
fagurlistaskólann í Dresden en
Ásgeir í Miinchen og hún bar þeim
báðum vel söguna, og á þeim löngu
liðnu dögum sagði hún mér sitt-
hvað af íslenzkum listamönnum
er til hennar komu. Ég var bara
svo skelfilega ungur og óþroskað-
ur og lagði ekki allt nægilega í
minnið, því mér var meira í mun
að melta allt það nýja er við blasti,
en að rifja upp horfna tíð og sömu-
leiðis má segja að ég hafí eins og
fleiri ungar listspírur ofan af ís-
landi verið bólusettur gegn list '
þessara manna.
Hér skortir öruggar heimildir,
en hvenær skyldi saga Steinunnar
og Þórðar verða skráð, og þess
menningarsendiráðs sem þau
héldu uppi fyrir einskæra hjarta-
hlýju og velvild til landa sinna?
Og margir listamenn er gistu
borgina voru alltaf annað hvort
Finnur og Guðný Elísdóttir kona hans.
leggja myndlist fyrir sig, en taldi
gullsmíðanámið góðan bakhjarl
áður en hann hafði fjárhagslegt
bolmagn til að fara í formlegt mynd-
listarnám. En á þeim tíma þurftu
allir er áhuga höfðu á myndlistar-
námi að sækja það til annarra landa.
Áður en Finnur hélt utan fékk hann
nokkra tilsögn í teikningu í Iðnskól-
anum hjá Þórarni B. Þorlákssyni og
í kvöldskóla hjá Ríkarði, bróður sín-
um, en hann hafði komið heim frá
myndlistamámi í Kaupmannahöfn
við Konunglegu dönsku listaaka-
demíuna árið 1914.
Finnur Iauk sveinsprófí í gull-
smíði árið 1919 og hélt þá strax til
Kaupmannahafnar, þar sem hann
dvaldi í tvö ár. í stað þess að fara
í Listaakademíuna eftir undirbún-
ingsskóla Viggos Brandts, fór hann
í einkaskóla Olafs Rudes (1886-
1957), sem þá var einn framsækn-
asti íistamaður Dana og kenndi í
þeim anda. Kennslan í Listaakadem-
íunni var aftur á móti í hefðbundnu
formi og nánast í upplausn og taldi
Finnur sig eiga fátt þangað að
sækja.
Þá ákvað Finnur að söðla um og
halda til Þýskalands til frekara
náms, fyrst til Berlínar en slðan var
ferðinni heitið til Dresden. Nær allir
myndlistarmenn okkar höfðu ein-
vörðungu stundað nám í Kaup-
mannahöfn. Jón Stefánsson braust
reyndar út úr því fari og fór til
Parísar. En undantekningarnar eru
fáar. Á fyrri hluta þriðja áratugar-
ins verður þó sú breyting að Kaup-
mannahöfn varð oft aðeins fyrsti
viðkomustaður íslenskra lista-
mannsefna.
Sú ákvörðun Finns að halda til
Þýskalands var að mörgu leyti ný-
stárleg, og einnig hið róttæka mynd-
mál, sem hann tileinkaði sér þar.
Hann hóf að mála undir áhrifum
þýsks expressjónisma og síðar eink-
um rússnesks konstrúktífísma og
síð-kúbisma, og varð þannig í fram-
varðarsveit þeirra er tileinkuðu sér
óhlutlægt myndmál á Norðurlönd-
um. Þessar stefnur voru þá í mikilli
getjun í Þýskalandi þó að express-
jónisminn hefði reyndar að vissu
leyti runnið sitt blómaskeið.
Finnur hélt fyrst til Berlínar og
var { nokkra mánuði í námi hjá
Karl Hofer, frægum expressjónista.
Sýning er hann sá í Potsdamer-
strasse 134a opnaði augu hans, eða
eins og hann komst að orði í viðtali
við Gísla Sigurðsson árið 1974
„... sá [ég] þar í fyrsta sinn myndir
eftir Kandinsky, Chagall, Franz
Marc, Paul Klee, Kokoschka, Aug-
ust Macke og fleiri. Þá hafði ég
aldrei heyrt á þessa menn minnzt,
hvorki til góðs né ills. En ég hreifst
alveg á augnablikinu og sá, að hér
var á ferðinni geysileg bylting. Þó
að ég þekkti nútíma Iist frá París,
þá snertu verk expressjónistanna
mig miklu dýpra.“ Upp frá því varð
ekki aftur snúið fyrir Finn og frá
Berlín hélt hann síðan til Dresden
í ársbyijun 1922. Emil Thoroddsen
stundaði nám í listasögu við Kaup-
mannahafnarháskóla um sama leyti
og Finnur var í námi í Kaupmanna-
höfn. Emil varð síðar nemandi í
tónlistarsögu í Der Weg-skólanum
í Dresden og það var hann sem
benti Finni á skólann, og voru þeir
þar samtímis í námi.
Der Weg-skólinn var einkaskóli
en í nánum tengslum við Bauhaus-
og Der Sturm-hreyfíngarnar. Marg-
ir af forsprökkum þeirra, listamenn
og sérfræðingar, héldu fyrirlestra
við Weg-skólann og kynntist Finnur
því stöðugt því ferskasta sem var
að gerast í myndlist samtímans. En
áður hafði hann verið um skeið við
nám í útlendingadeild Listaakadem-
íunnar í Dresden, einkum í teikn-
ingu. Aðalkennari hans þar var hinn
þekkti expressjónisti Oskar Kok-
oschka. Kynni Finns af þessum
listamanni áttu eftir að skipta miklu
máli því það var einmitt fyrir til-
stilli Kokoschka að Finnur hélt til
Berlínar árið 1925 á hinn örlagaríka
fund við Herwarth Walden, aðaldrif-
fjöður Der Sturm. Þar hitti Finnur
einnig fyrir Kandinsky. Valin voru
átta verk eftir Finn til sýningar í
Sturm-galleríinu og öðrum sýning-
um sem voru tengdar því. Finnur
sá aldrei þessar sýningar, og vissi
ekki afdrif verka sinna fyrr en fyrir
rúmum áratug að hann frétti að tvö
málverka hans hefðu að lokum hafn-
að í Yale University Art Gallery.
Annað þessara verka er nú í lang-
tímaláni hjá Listasafni íslands. Um
svipað leyti og verk Finns voru tek-
in til sýningar ákvað hann að halda
til íslands og setjast þar að.
Þegar Finnur kom heim árið 1925
sýndi hann verk sín frá Þýskalands-
árunum í Café Rosenberg í húsi
Nathan & Olsen, þar sem nú er
Reykjavíkur apótek. Þar sýnir hann
abstraktverk, expressjónísk verk og
landslags- og sjávarmyndir, alls
40-50 verk, þar af tólf abstrakt.
Þó að skilningur almennings væri
lítill á framúrstefnuverkunum, þá
olli sýningin blaðadeilum sem vakti
athygli á henni og fékk hún góða
aðsókn. Finnur seldi margar mynd-
ir, þar af tvær kompósisjónir.
Eftir sýninguna árið 1925 má
segja að Finnur lagi listsköpun sína
að þeim markaði, sem var að mót-
ast á þessum tíma í Reykjavík, í
þjóðfélagi sem bar enn öll einkenni
19. aldar og var langt á eftir því
samfélagi, sem Finnur hafði kynnst
í Þýskalandi. Finnur var raunsær
og hann hafði fullan hug á því að
framfleyta sér á myndlist eingöngu,
þótt um tíma ynni hann við gull-
smíðar og kennslu eftir að hann kom
heim. Hann var kominn hátt á fer-
tugsaldur og það var ljóst að áhugi
íslendinga á óhlutlægum verkum
hans var nær enginn.
Finnur sýndi aftur nokkrar óhlut-
lægar myndir á sýningu Listvinafé-
lagsins árið 1926 ásamt öðrum
verkum. En síðan einbeitti hann sér