Morgunblaðið - 07.12.1993, Blaðsíða 24

24_________________MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 7. DESEMBER 1993_
Sektargreiðslur ríkissjóðs vegna
afbrota íslenskrar náttúru — er
það frambærileg pólitísk afstaða?
eftir Pál Imsland
Fyrir nokkrum vikum tók jörð
upp á því að skjálfa hér á nokkrum
stöðum, rétt eina ferðina enn. Á
slíkt er á hinn bóginn hægt að
læra. Hvers vegna hún gerir þetta
í hveiju tilviki og hvemig það
gerist í ýmsum atriðum, er hins
vegar ekki að fullu ljóst, síst í
smáatriðum eða einstökum tilvik-
um. Um svona hegðun jarðar hafa
sérfræðingar í jarðvísindum ýmsar
hugmyndir, sumar traustar og vel
staðfestar aðrar óljósar og óviss-
ar. Þeirra afstaða til atburða í
náttúrunni einkennist yfírleitt af
forvitni. Hvað ræður atburðum?
Hvað gerist í raun? Hvemig tengj-
ast náttúmfyrirbærin? Er hægt
að segja fyrir hvar, hvernig, hve
mikið og hvenær atburðir gerast
næst? Hvað getum við lært um
eðli og hegðun náttúrunnar? Slík
afstaða kallast almennt þekking-
ar- og skilningasleit og þegar hún
snýst um jörðina kallast hún jarð-
fræði eða jarðvísindi.
Um þessa jarðskjálfta hafa
spunnist nokkrar fjölmiðlaumræð-
ur og þar kom fljótlega í fram að
kerfi það sem til er í landinu til
skráningar á jarðskjálftum er
ófullkomið. Það er vegna þess að
það kostar fé að byggja slík kerfí
upp, halda þeim við og reka þau.
Þetta fé hefur ekki legið á lausa
fremur en fjármagn til annarra
náttúrufarsrannsókna í landinu.
Samt var eins og stjómmálamenn
tækju kipp við þessi tíðindi, rétt
eins og þeir vissu sig standa á
einhvern hátt ábyrga í málinu. Það
er að sjálfsögðu gott að þeir finni
til slíkrar ábyrgðar, en hér fannst
mér bmgðist við af skyndilegri
skammsýni. Það skal tekið fram
að ég er ekki að lasta þá fjárveit-
ingu sem ákveðið hefur verið að
láta renna til uppbyggingar á
eftir Inga Boga
Bogason
Þorgeir Þorgeirson skrifar
„Bréf til ritstjórans“ í Mbl. 4. des-
ember sl. þar sem hann fer nokkr-
um orðum um hvað ritdómar
blaðsins eigi að gera og hvað ekki.
Bréfíð er fróðlegt en útgangs-
punkturinn að mínum dómi hæp-
inn.
Þorgeir telur að ritdómarar eigi
að láta skoðanir höfunda sem
mest í friði. Að mínu mati eru
skoðanir ekki óumdeilanleg fyrir-
brigði, hvorki rithöfunda, ritdóm-
ara né annarra. Á hinn bóginn
geta þær verið þess eðlis að um
þær sé ekki margt að segja, þá
er sjálfsagt að láta þær í friði. í
þeim tilvikum, þar sem þær skipta
máli í heildartúlkun verks, er rit-
dómara óhjákvæmilegt að virða
þær fyrir sér og meta þær. í þessu
máli sýnist mér því ekki pláss fyr-
ir neinn absólútisma.
Þótt vera megi rétt. hjá Þorgeiri
að ritdómarar Morgunblaðsins séu
ósammála honum um flesta hluti
verð ég að angra hann eða gleðja
með því að vera sammála honum
í a.m.k. einu: Það er rétt hjá Þor-
geiri að hlutverk ritdómarans er
að nálgast viðfangsefni sitt eftir
mælikerfí jarðskjálfta í landinu,
síður en svo. Ég fagna henni af
alhug og veit að hún kemur sér
vel. Ég vil hins vegar ræða þá
pólitísku afstöðu sem að baki
henni liggur nokkru frekar. Til
þess er ástæða. Það er ekki síst
rik ástæða fyrir slíkri umræðu í
landi-sem hefur svo sérstætt og
einstætt náttúrufar sem ísland.
Þessi fjárveiting er ráðin í
skyndingu og undir þrýstingi, sem
ég vil eindregið kalla annarlegan,
ótta stjómmálamanna við afleið-
ingar þess að hafa ekki brugðist
við þeirri hugsanlegu ógn, sem
skjálftar af þessari gerð geta boð-
að. Fjárveitingin er ekki afleiðing
rökræðna um eðli og gagnsemi
jarðvísindalegrar starfsemi, heldur
er hún vandræðalegt skyndivið-
bragð stjómsýslunnar í landinu
sem fjölmiðlamir komu að með
buxurnar á hælunum. Það er alls
ekki svo, að ekki hafí áður verið
bent á þörfína fyrir þetta mæli-
kerfi og önnur slík. Það hefur oft
verið gert, en því hefur yfirleitt
ekki verið sinnt eða mjög lítið.
Nú blasti hins vegar við þjóðinni
að rannsóknum á yfírvofandi nátt-
úrufarslegri hættu hafði ekki verið
sinnt og var ekki hægt að sinna
vegna þess að fjárveitingavaldið
metur annað meira' en náttúm-
rannsóknir. í þessu tilviki sáu
stjómmálamenn þann kostinn
bestan til þess að bjarga sínu, að
rífast ekki um tiltölulegar fáar
krónur og láta þær rakna af hönd-
um strax, mér liggur við að segja
í gegnum fjölmiðlana. Eitthvað
svipað þessu hefur nú reyndar
gerst áður. Eftir gosið á Heimaey
árið 1973 var af nokkurri rögg-
semi komið upp jarðskjálftamæli-
neti vítt um Iandið, til þess að
náttúran kæmi okkur nú ekki aft-
ur í jafn opna skjöldu og hún gerði
með Heimaeyjargosinu. Þetta var
allvel gert á sínum tíma en það
„Með öðrum orðum tel
ég fráleitt annað en rit-
dómarar íeyfi sér að
hafa skoðun, sem best
ígrundaða, á öðrum
skoðunum, ekki síst
þeim sem birtast í rit-
verkum.“
þeim fræðilegu mælistikum sem
tiltækar eru. Það er einmitt mikil-
vægt að ritdómarinn meti gaum-
gæfílega hlutlæga þætti ritverks,
s.s. stíl og byggingu ■— og ætti
ekki að þurfa að nefna það. Slíkt
getur samt ekki verið nóg. Ef rit-
dómar ættu eingöngu að felast í
slíkum aðferðum, sem meira
minna á talningar fiska í sjó en
frumlega hugsun, væri stutt í að
bókmenntagagnrýni legðist af.
Hún hefði þá lítið að gera með
þekkingu og dómgreind ritdómar-
ans heldur væri hún orðin við-
fangsefni tölvutækninnar sem
gæti gubbað úr sér niðurstöðunum
á hálfu andartaki.
Það hlýtur að vera Þorgeiri ljóst,
þótt hann af einhveijum ástæðum
Páll Imsland
„Fjárveitingin er ekki
afleiðing rökræðna um
eðli og gagnsemi jarð-
vísindalegrar starf-
semi, heldur er hún
vandræðalegt skyndi-
viðbragð stjórnsýslunn-
ar í landinu sem fjöl-
miðlarnir komu að með
buxurnar á hælunum.“
var ekki gert ráð fyrir því að það
þyrfí að halda þessu mælineti við
og endurbyggja það með hliðsjón
af reynslunni, með áframhaldandi
íjárveitingum. Því fór sem fór.
Jarðskjálftamælikerfið gekk úr sér
og náttúran kom okkur aftur á
óvart með hegðun sinni. Það fór
að skjálfa á Dalvík. Viðbrögð
kjósi að horfa fram hjá því í grein
sinni, að ritdómara er ekki stætt
á öðru en að þræða fleira í ritdóm
sinn en þær fræðilegu aðferðir sem
hann hefur tileinkað sér. Alveg
eins o g ætlast er til að rithöfundur-
inn gefí sig óskiptan í skáldverk
sitt þannig verður líka að ætlast
til að hver ærlegur ritdómari gefí
af sjálfum sér í ritdóminn. Hvað
gerðu ekki Magnús Ásgeirsson,
Bjami frá Hofteigi og Ólafur Jóns-
son?
Með öðrum orðum tel ég frá-
Ieitt annað en ritdómarar leyfí sér
að hafa skoðun, sem best ígrund-
aða, á öðrum skoðunum, ekki sfst
þeim sem birtast í ritverkum. Sam-
kvæmt þessu þarf Þorgeir ekki að
biðja leyfis til að hafa þá skoðun
að ritdómarar ættu að láta skoðan-
ir rithöfunda sem mest í friði. En
í krafti þess lýðræðis sem við vilj-
um búa við hér á landi lýsi ég
yfir þeirri skoðun minni að engin
skoðun eigi rétt á því að vera „í
friði“ nema sú sem er varðveitt í
hugskoti þess sem hún kviknar í.
Skoðanir hafa aldrei dafnað með-
an um þær hefur verið friður held-
ur einmitt átök. Skoðanir, sem
hafa verið einkaeign einstaklinga,
stofnana og ríkja, hafa þvert á
móti verið notaðar til þess að við-
halda „hinni einu, réttu stéfnu“.
stjórnmálamanna voru í þessu síð-
ara tilviki snögg og afgerandi, þó
þau væru ekkert fram úr hófi svo
óvenjulega snögg, að það var eins
og ákvörðunin hefði ekki verið í
höndum stjórnarinnar sjálfrar,
eins og hún hefði fengið á sig
sektardóm og hugsað eitthvað á
þessa leið: „Borgum strax og án
mótþróa. Vonum að atvikið gleym-
ist. Seinna má sýna fram á að fé
var látið af höndum rakna“. Þetta
er að sjálfsögðu ekki frambærileg
pólitík, þó hún stefni takmörkuðu
ijármagni í rétta átt í þessu til-
viki. Fjárveitingin er ekki byggð
á þeirri afstöðu að náttúrurann-
sóknir séu gagnlegar. Hún er
byggð á ótta, sem afar ótraust
forsenda í svona máli og þess
vegna er vísast að aldrei verði
neitt framhald á, hvorki til við-
halds mælikerfínu, útvíkkunar
þess eða frekari stuðnings við jarð-
skjálftarannsóknir, svo að ekki sé
farið að telja aðrar jarðfræðilegar
rannsóknir í landinu. Það er ekki
hægt að byggja upp gagnlegt og
afkastamikið kerfi rannsókna með
fjárveitingum, sem réttlætast með
því að líta á náttúruna sem söku-
dólg sem þurfi að greiða sektir
fyrir ef hún gerir eitthvað. Náttúr-
an vinnur samkvæmt eigin lögmál-
um sem við þurfum að læra á, en
ekki að bæta fyrir.
Hér á landi eru allmargir jarð-
vísindamenn og þeir eru menntað-
ir svo að segja um heim allan.
Aðeins sumir þeirra starfa þó að
jarðvísindum. Það er ekki vegna
þess að fleiri vilji ekki starfa að
þeim, heldur er ekki pláss fyrir þá
í því kerfi jarðvísindalegrar þekíc-
ingaröflunar sem þjóðin hefur
komið sér upp. Þetta kerfí er lítið
og þröngt og býr við afar mikla
fátækt.- Það þrífst því fremur illa
og afkastar ekki eins og verið
gæti eða hugur starfsmanna þess
stendur til.
Ingi Bogi Bogason
Fáir ættu að vita þetta betur en
Þorgeir.
Eg las ekki Rude Pravo árið
1959 og veit ekki hvað í því stóð.
Ég held að umræðan um íslenska
gagnrýni græði lítið á því að vera
sett í samhengi við stjómarfar þar
sem ekkert tiltökumál þótti að
banna mönnum að hugsa, lesa og
skrifa að vild. Við skulum leyfa
líkinu að liggja. Þetta er skoðun
mín.
Höfundur er
bókmenntagagnrýnandi við
Morgunblaðið.
Hvers vegna skyldi það eigin-
lega vera? Ekki vantar að oft er
kvartað undan aðbúnaðinum sem
jarðvísindin í landinu búa við.
Húsbændum þess, ríkisvaldinu, er
því vel ljóst hvernig ástatt í í kot-
inu. En hvernig skyldi þá standa
á því að ekki er bætt úr ástand-
inu? Flestir vita í raun svarið sem
hljóðar eitthvað á þessa lund: „Það
eru einfaldlega ekki til fjármunir
í svona verkefni. Við getum ekki
tekið af takmörkuðu fé okkar til
gæluverka eins og að þjóna for-
vitni okkar um jörðina og náttúr-
una. Það verður að bíða betri
tíma.“ Þjóðin veit nefnilega ekki
ennþá að hún lifír á náttúrunni.
Rannsóknastarfsemi er annars
talin til sjálfsagðra hluta og
grundvöllur undir efnalegum
framfömm og jafnvel kölluð
menningarviðleitni víðast hvar
meðal svokallaðra siðmenntaðra
þjóða. Við verðum að sýna lit í
þessa veru, að öðrum kosti erum
við á alþjóðavettvangi álitin út-
kjálkaþjóð og jafnvel annars eða
þriðja flokks. Slíkt særir að sjálf-
sögðu stolt okkar og því kreistum
við undan nöglunum það smáræði
sem nægir til að sýna litinn, svona
hlutfallslega nokkurn veginn eins
og fátækustu þjóðir Vesturlanda
gera. Og með þessu vonum við
að hægt sé að slá ryki í augu
umheimsins og að við komumst í
hóp siðmenntaðra. Með þessu lok-
um við líka sníkjumunni þeirra
sérmenntuðu einstaklinga sem
endilega vilja fá að sinna þessu
dútli sínu og hafa þrátt fyrir allt
nægilega mikinn þrýstikraft til
þess að ekki er hægt að hrinda
þeim af sér án einhverrar úrlausn-
ar á kvabbinu. Þetta er í einföldu
máli mat mitt og reyndar ýmissa
annarra líka á því hvernig rök-
semdirnar eru sem lúra á bak við
afstöðu stjórnvalda til náttúrufars-
rannsókna.
Ég man þó ekki þann stjórnar-
sáttmála, nema ef vera skyldi heið-
ursmannasamkomulagið sem ekki
hefur á einhvern hátt vikið að því
að á stjórnarheimilinu skyldi stefnt
að auknum rannsóknum. Þetta
hefur þó í fæstum tilvikum verið
annað en óljóst orðalag, enda hef-
ur oftast orðið lítið eða ekkert úr.
Það sannar að íslenskum stjórn-
völdum er ekki alvara með orðum
um auknar rannsóknir. Þau hafa
hins vegar komið auga á þann
möguleika að ganga pínulítið í
augu fámenns kjósendahóps með
slíku orðagjálfri.
Hvernig skyldi standa á því að
mat stjórnvalda er eins og raun
ber vitni? Hvernig stendur á því
að íslensk stjórnvöld vita ekki enn-
þá að þjóðin lifir á íslenskri nátt-
úru, að afurðir náttúrunnar, á
landi og í sjó eru ásamt nýtanlegu
hugviti landsmanna einu auðlind-
irnar sem þjóðin á? Varla halda
nokkrir Islendingar í alvöru að
þjóðin geti lifað af bókfærslu,
millifærslum, bírókratíu og ann-
arri skriffinsku, þó slíku hjali sé
haldið vakandi í fjölmiðlum. Sú
hagræðing sem nú er efst á baugi
hér á landi og fjallar fyrst og
fremst um sparnað og aðhald ann-
ars vegar og fijálsræði í rekstri
hins vegar tekur ekki mikið á nátt-
úrunni í sinni umfjöllun og óneit-
anlega virðist sem harla lítið ann-
að en hagfræði sé stjórnmál nú á
tímum, hún er að verða kjarni
málsins, trúarsetningar sem
stjórnunaraðgerðir þjóna. Náttúr-
an er að sönnu ekki áberandi
umfjöllunarefni í kennisetningum
stjórnmálaflokka almennt og því
telja stjórmálamenn sig ekki þurfa
að sýsla mikið um hana í daglegri
önn. En hvað eigum við annað til
að éta, selja og hagnýta en ís-
lenska náttúru? Ekkert sem skipt-
ir sköpum. Það lifír nefnilega eng-
in þjóð á því að flytja inn mat-
væli, orku og iðnaðarvarning en
flytja út einn og einn fótbolta-
kappa, fegurðardrottningu, popp-
ara, skákmann, rithöfund, krafta-
karl, ballettdansara, óperusöngv-
ara og svo framvegis. Hversu góð-
ir sem einstaklingamir eru, færir
SKOÐUN Á SKOÐUN
Athugasemd við bréf Þorgeirs Þorgeirsonar