Morgunblaðið - 08.01.1994, Qupperneq 2

2 C
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. JANÚAR 1994
Robin Sfqpleton hljémsveitarstjéri í Óperunni
Lifi marg-
breytileikinn
FLÓKNASTI karakter óperunnar Évgenís Ónegíns er hann sjálfur. En
jafnframt sá eini þeirra mikilvægu sem ekki hefur sitt einkennislag.
Hver einasta aðalpersóna önnur á sérstaka tónlist fyrir sig, nokkrar
hendingar sem hljóma þegar hún kemur á sviðið og lýsa henni. Senni-
lega hefur Tsjajkovskí ekki getað áttað sig á Ónegín og verið í nöp við
hann vegna þess hve margt þeir áttu sameiginlegt. Síðan hefur hann
verið örlátari á tónlist til þeirra persóna í kvæði Púshkíns sem höfðu
tilfinningar og kenndir eins og hann vildi sjálfur tileinka sér en tókst ekki.
að er ekkert hik á Robin Stap-
leton, stjórnanda hljómsveitar
íslensku óperunnar í Évgení
Ónegín eftir Tsjajkovskí. Hann talar
um persónur óperunnar eins og al-
vöru manneskjur og tekur því ekki
fjarri þegar ég spyr út frá talinu
hvort verið geti að tónskáldið hafi
hugsað sér að Ónegín sé hommi eins
og það sjálft. Um eðli hans og ann-
arra persóna óperunnar spjölluðum
við drykklanga stund í vikunni, áður
en tal barst að öðru; samanburði við
ítalskar óperur og stór hús úti í heimi;
nauðsyn fjölbreytninnar; undirleik á
píanó og söngleikjum á West End og
stórstjörnupartíum.
„Þótt hljómblærinn sé alltaf eins
þegar Ónegín kemur til sögu, hefur
hann ekki sitt eigið lag eins og Lenskí
og Tatjana, þar sem persónueinkenni
þéirra koma fram. Og Ónegín fær
enga aríu í óperunni meðan aðrir sem
standa styttra við glansa. Bréfaaría
Tatjönu er að vísu fræg, en mikið til
í samræðustíl, og mér finnst
Tsjajkovskí hafa samið fallegustu
tónlistina fyrir Lenskí í öðrum þætti
og Gremín fursta í þeim þriðja.“
Stapleton segir vafalaust að saga
Púshkíns um Onegín hafi valdið af-
drifaríkum atvikum í lífi tónskáldsins
um það leyti sem óperan varð til og
aðstæður Tsjajkovskís á móti haft
áhrif á tónlistina og framvindu óper-
unnar. Hann hafi ákveðið að giftast
konu sem hann bar engan hug til af
ótta við örlög Ónegíns, sem fúlsaði
við hinni heitlyndu Tatjönu. Samúð
með henni og reiði í garð Ónegíns
hafí líka mótað óperuna. „Sennilega
fannst Tsjajkovskí hann þekkja
drunga, síðan sjálfsfyrirlitningu og
loks örvingian Onegíns. Ég er ekki
viss um hann hafi trúað því að Óneg-
ín elski raunverulega Tatjönu. Það
-er ekki einu sinni víst þrátt fyrir allt
að hún elski hann. Ónegín minnist
ekki á ást þar til undir lokin, Tatjana
er alltaf að tala um upphafnar hug-
myndir sínar um ást en Lenskí og
Gremín elska Olgu og Tatjönu hvor
á sinn hátt.
Ónegín er leiður og hefur reynt
allt og flækst um í eftirsjá vegna
dauða Lenskís vinar síns. Síðan mæt-
ir hann þessari ögrun, sér Tatjönu
aftur og nú svona glæsilega. Ef til
vill er hún hin eina rétta og hann
heimtar hana eins og annað í lífinu.
Kannski vill hann reyna að endur-
heimta Lenskí eða þann hug sem var
milli þeirra. Það var ábyggilega ást,
af einhverju tagi. Og Önegín sýnir
aldrei tilfinningar í óperunni nema í
lokaþættinum og aðeins í einvígisatr-
iðinu. Þá segist hann hafa drepið
þann eina sem skipti hann máli. Og
þótt íslenskir óperugestir fái ekki að
sjá það er atriðið stundum sett þann-
ig upp að Ónegín tekur Lenskí í faðm-
inn og grætur hann eftir einvígið."
Fimmtíu bita púsluspil
Þetta er í fyrsta sinn sem Stapleton
stjórnar flutningi Évgenís Ónegín.
Hins vegar er óperan ein sú fyrsta
sem hann sá, í Glyndebourne 1967.
„Ég var kórstjóri í Ónegín í Covent
Garden þegar óperan var færð upp
þar fyrir mörgum árum og man vel
hvað það reyndi á að færa hana upp
á rússnesku. Annars er þessi ópera
fjári erfið og ólík ítölsku stóróperun-
um. Hún er eins og fimmtíu bita
púsluspil, flókin tæknilega og svipt-
ingasöm frá einni stemmningu eða
tilfinningu til annarrar. Fyrsti þátt-
urinn gerir mestar kröfur, langur og
hægur, en síðan gengur allt greiðar."
Stapleton byijaði fimm ára í tón-
listamámi og lauk nítjan ára prófi frá
breska tónlistarháskólanum. Þá var
hann í fjögur ár æfingastjóri hjá
Konunglegu óperunni í Covent Gard-
en og síðan fastráðinn hljómsveitar-
stjóri á sama stað þar til fyrir þremur
árum. Þó stjórnar hann þar öðru
hvoru og fer annars víða, bæði til að
vinna við óperur og tónleika, kammer-
músík og jafnvel undirleik á píanó
og við söngleiki. „Þó hef ég hafnað
því að stjórna á West End — get
ekki hugsað mér að vinna í end-
urtekningu á sama söngleiknum alla
daga vikunnar. En tónlist er tónlist
fyrir mér, sama hvort hún er ópera
eða létt klassík eða djass. Ég hlusta
raunar ekki á þungarokk og popp
svona yfirleitt og er lítið spenntur
fyrir að stjórna á sinfóníutónleikum.
Ástæðan er einfaldlega sú að
margir geta farið betur en ég með
Brahms og Beethoven og svoleiðis
kalla. Óperan er mitt aðalfag og mig
langaði að víkka verksviðið og bæta
þar ýmsu skemmtilegu. Ég hef stjórn-
Robill Stapleton Morgunblaðið/Kristinn
að öllum aðalóperunum, nefndu þær
bara, sérstaklega þeim ítölsku vitan-
lega því þær eru oftast fluttar. Síðan
er ég sem sagt að fjölga tónleikaverk-
efnum og upptökum, vinn mikið fyrir
BBC og ætla eftir sýningarnar hérna
að stjórna Halle hljómsveitinni og
Konunglegu fílharmóníunni. Næsta
ár fer ég með Kiri Te Kanawa um
Ástralíu og Evrópu til tónleikahalds,
Það verður svaka partí eins og alltaf
þar sem stórstjörnur koma fram. Ég
hef unnið áður með Kiri og með José
Carreras. Það er rosa skemmtilegt
og þannig eiga líka góð „geim“ að
vera.“
Copley hefur komið hingað oft og
stjórnað, í fyrsta skipti á stofntónleik-
um Óperunnar í Háskólabíói 1983.
„Garðar hafði lesið um mig í tónlistar-
blaði og hringdi einn daginn og spurði
hvort ég kæmist til íslands. Seinna
bað hann mig að koma í hvelli ef ég
mögulega gæti til að taka við Sí-
gaunabaróninum, sem ég gerði þótt
ég hefði bara fjóra daga til að læra
óperuna. Aida var annað verkefni sem
ég kom inn í hérna en Otello og Luc-
iu di Lammermoor stjórnaði ég frá
upphafi. Otello var ögrun, allir að
takast á við hann í fyrsta sinn. Luciu
þekkti ég hins vegar en naut þess
að stjórna henni hér með Diddú og
fleirum sem sungu eins og englar.
Mér finnst skemmtilegt að koma
hingað stöku sinnum, en gæti ekki
hugsað mér vistina allan ársins hring.
Hér er veðrið svo harðneskjulegt og
loftið svo dimmt á veturna — veistu
ég held að fólkið taki þessi þyngsli í
sálina.
Annars myndi ég aldrei stjórna
Bohéme á íslandi eða einhverri viðlíka
óperu. Þótt ég komi ekki hingað til
að æfa mig, ekki beinlínis að minnsta
kosti, finnst mér spennandi að nota
tækifærið og læra. Maður sér oft stór-
söngvara fara til afskekktra staða
að reyna nýja tónlist. í stóru húsunum
gefst ekkert svigrúm til að læra, þar
kanntu. Hljóðfæraleikararnir gætu
spilað með bundið fyrir augun og
fólki er skipt ört út þannig að ekki
er hægt að fylgjast með þróuninni
eins og hér.
Auðvitað þætti mér fínt að vinna
með Pavarotti í Bohéme. Þá myndi
hann heilsa upp á til þess eins að
segja Ciao, sé ykkur á sviðinu! Hér
er allt með ólíkum brag og mér finnst
langbest að hafa eitt með öðru. Fólk-
ið í Islensku óperunni er til í að vinna
undir drep, engar stéttarfélagsreglur
að draga úr því kappið eða stórar
stofnanir að týnast í. Þetta er sér-
stakt og skapandi andrúmsloft."
Þ.Þ.
„Enginn frestur skal
lengur gefinn verða“
„ÞEGAR kemur að rödd sjöunda engilsins og hann fer að básúna
mun koma fram leyndardómur guðs.“ Kafli úr Opinberunarbók Jó-
hannesar varð franska tónskáldinu Olivier Messiaen umhugsunarefni
þar sem hann sat í fangabúðum nasista í seinni heimsstyrjöld og tíminn
hætti næstum því að vera til. Hann hugleiddi tíma og eilífð og fékk
Ieyfi til að semja tónverk fyrir fanga í búðunum: Kvartett um enda-
lok tímans. Við frumflutning innan múranna 1941 lék hann sjálfur á
píanó, og þrír fangar aðrir á fiðlu, selló sem vantaði á einn streng,
og klarínett. Það er einmitt hljóðfærið sem Osmo Vanska aðalsljórn-
andi Sinfóníunnar leikur á með Tríói Reykjavíkur í þessu óvenjulega
verki á tónleikum í Víðistaðakirkju í Hafnarfirði á morgun. Þar flytja
þremenningarnir einnig Tríó ópus
etta eru þriðja tónleikarnir af
fjórum í röðinni sem Tríó
Reykjavíkur og Hafnarborg
standa að. Þeir verða í Víðistaða-
kirkju vegna viðgerða á listamiðstöð-
inni og hefjast klukkan átta annað
kvöld. Guðný Guðmundsdóttir fiðlu-
leikari segir að kvartett Messiaens
verði eiginlega líka að spila í kirkju.
Auk hennar eru í Tríói Reykjavíkur
Gunnar Kvaran sellóleikari og Hall-
dór Haraldsson píanóleikari.
í formála kvartettsins um endalok
tímans hafði Messiaen nokkrar setn-
ingar úr 10. kafla Opinberunarbók-
arinnar, meðal annars þær sem þessi
72 númer 2 eftir Beethoven.
grein hefst á, og sagði þá hljóðfæra-
skipan sem hann skrifaði fyrir ekki
beina athyglinni að ósköpum heim-
sendis, heldur hinni þöglu dýrkun
og friðarsýn sem honum myndi
fylgja. Osmo Vánská sagði mér fyr-
ir æfingu í vikunni að verkið væri
líka afar bjartsýnt. Endaiokin væru
óþekkt og þyrftu ekki að fela í sér
eyðingu, þau gætu markað upphaf
einhvers annars.
„Þegar Messiaen samdi þetta gat
hann ekki vitað hvort hann myndi
vakna að morgni næsta dags. Allt
venjulegt lífsmynstur á brott og
tíminn með nýja merkingu. Dauðinn
hefur verið nálægur honum og enda-
lokin, en frelsið og kyrrðin hugstæð
um leið. Fuglasöngur og alls konar
litir einkenna verkið eins og aðrar
tónsmíðar Messiaens. Ég held ekki
að kvartettinn sé trúarlegur í venju-
legum skilningi þótt tengslin við bibl-
íuna sé sterk.“
Messiaen var mystíker eins og
margir strangtrúaðir katólikkar og
óf saman í tónlistinni alls konar
áhrifum og táknum. Hún er heim-
spekileg og oft flókin, bæði hvað
varðar hugmyndir að baki verkanna
og sjálfan flutninginn. Kvartettinn
sem fluttur verður á morgun er mik-
ið verk sem reynir á bæði hvern flytj-
anda og samleikinn. Takturinn er
breytilegur og Messiaen notar til
dæmis yfirleitt ekki taktstrik, sem
gefur bæði meira frelsi og eykur á
vanda við samhljóminn. Þetta ein-
kenni tengist væntanlega heiti
verksins og hugmyndum tónhöfund-
arins um breytingar á hrynjandi í
sígildri tónlist. Eitt af því sem greina
má í verkinu að sögn Osmos ef það
er vel spilað eru áhrif úr nútíma
djassi. En svona var Messiaen, frum-
legur og fýsti burt frá viðtekinni
tónhefð.
Mikil áhætta
Osmo Vánská hafði atvinnu af
klarínettleik í ellefu ár, fyrst með
sinfóníunni í Turku í Finnlandi og
síðar Helsinki-fílharmóníunni. Hann
lauk jafnframt námi í hljómsveitar-
stjórn 1979 og sneri sér alfarið að
henni eftir sigur í stjórnendakeppni
1982. Síðan segir hann að æ lengra
hafi liðið milli þess að hann dragi
upp hljóðfærið. „Það verður alltaf
erfiðara og ég þarf góðan tíma til
að æfa mig. Nú breytist hlutverka-
skipan og félagar mínir úr Sinfóníu-
hljómsveitinni fá tækifæri til að
gagnrýna mig. Þetta verður
skemmtilegt, mikil áhætta og það
líkar mér vel.
En ég tek loforð um að spila afar
alvarlega. Engar afsakanir gilda,
maður verður að spila eins og klarí-
nettleikari í kammertónlist án tillits
til hver titillinn er þá stundina. Ég
spilaði síðast í litlu konsertverki í
ágúst og hef verið að undirbúa inig
fyrir tónleikana í Hafnarfirði öðru
Tríó Reykjavíkur og Osmo Vanska
hvoru í tvo mánuði. Auðvitað hef
ég lært heilmikið og haft marga
nemendur í klarínettleik. Ég get
notað kunnáttuna, en vertu viss, það
tekur langan tíma og hörkuvinnu
að ná réttum hljómi eftir hlé eins
og þau sem verða á mínum leik. Nú
er ég kominn í form sem mig langar
að nýta víðar en á þessum einu tón-
leikum. Ef til vill leik ég fyrir finnska