Morgunblaðið - 02.10.1994, Page 26

26 SUNNUDAGUR 2. OKTÓBER 1994
SKOÐUN
MORGUNBLAÐIÐ
HVERNIG SAMFÉLAG
VILJA í SLENDIN GAR?
SPURNINGIN, hvers konar
samfélag vilja íslendingar?, hefur
leitað á mig undanfarið. Tilefnin
eru fjölmörg. Það var guðfræðing-
urinn Karl Barth sem sagði að
prestar ættu að undirbúa prédikun
sína með Biblíuna í annarri hendi
og dagblað í hinni. Ágætur kenn-
ari minn við Union Theological
Seminary í New York bætti því
við, að ef við vildum fara eftir leið-
beiningum Barths, þá skipti það
einnig máli hvaða dagblað við hefð-
um í höndum.
I.
Af skrifum í dagblöð undanfarið
má ráða að einstaklingar innan
samfélagsins séu reiðubúnir að ala
á kynþáttamisrétti, kynjamisrétti
og fælni eða homofóbíu í garð
homma og lesbía. Dagblöð birta
greinar í þá veru á þeirri forsendu
að allir eigi rétt á að tjá sig. En
þessi réttur til að tjá sig er notaður
til að virða að vettugi mannrétt-
indaákvæði alþjóðasáttmála sem
ísland er aðili að m.a. um mann-
helgi og friðhelgi einkalífs. Viljum
við hið góða samfélag eða viljum
við fordómafullt samfélag, sem
ýmis teikn eru á lofti um?
Við skulum byija á því að taka
nokkur ðæmi. Bóndi sém ritstjóm
Mbl. hefur kallað „einmana bónda
í Grímsnesi", skrifaði grein í Mbl.
6. mars sl. undir yfirskriftinni:
„Burt með nýbúana" og aðra grein
með sama heiti 15. júní. Þar heldur
hann fram öfgakenndri þjóðemis-
hyggju og em þess eðlis að vart
er hægt að ræða skoðanir hans
efnislega, en ungur leikari skrifar
svargrein í Mbl. 18. ágúst, sem ber
heitið „Um fordóma og íjölmiðla".
Hann heldur því fram að ritstjórar
Mbl. misskilji málfrelsisákvæði
stjórnarskrárinn ef Mbl. á að vera
„gagnrýnislaus endurvarpsstöð
fyrir öfgaskrif". Það er ljóst að rit-
stjórar Mbl. telja að málfrelsisá-
kvæðin vegi þungt í opnu og fijálsu
samfélagi, en hinu má þá ekki
gleyma að „það geta ekki allir svar-
að fyrir sig með kanónum", eins
og Matthías Jóhannessen, ritstjóri,
orðaði það eitt sinn í helgispjalli.
Hæstaréttarlögmaður birtir
greinarkorn í Mbl. 12. ágúst, sem
hann nefnir: Til umhugsunar. Þar
segir hann á þessa leið: „Ekki hef-
ur farið mikið fyrir málefnalegri
umræðu um þá mikilvægu breyt-
ingu á íslensku þjóðlífi að hingað
hefur flust fjöldi fólks frá framandi
löndum." Tilefni þessara hugleið-
inga hæstaréttarlögmannsins var
frásögn Mbl. af því er eitt hundrað
Tælendingar héldu hátíðlegan khao
pansadaginn, fyrsta dag þriggja
mánaða regntímabils. Hann varpar
síðan fram þeirri spumingu hvort
við séum að fá hingað fólk sem
aðlagast íslensku samfélagi eða
ekki. Hann víkur að kynþátta-
vandamálinu og hvetur til þess að
þessi mál séu rædd opinskátt og
öfgalaust áður en það sé of seint.
Ung leikkona sem er við nám í
bókmennta- og fjölmiðlafræðum
bendir hæstaréttarlögmanninum á
í svargrein í Mbl. 17. ágúst að ís-
lendingar og íslendingafélög hafí
tíðkað svipaðar samkomur á er-
lendri grund með þorrablótum og
á lýðveldisdaginn, pn þess að þeim
sé borið á brýn að þeir séu að „inn-
leiða“ sína menningu hjá öðrum
þjóðum, eins og hæstaréttarlög-
maðurinn orðar það í
grein sinni.
Húsmóðir
Garðabæ vanvirðir
samkynhneigða í
blaðagrein 16. ágúst,
en þeir eiga ekkert val
í sambandi við kyn-
hneigð sína, ekki frem-
ur en menn eiga val
þegar þeir eru örv-
hentir. Þessa húsmóð-
ur munar heldur ekk-
ert um að vanvirða
kynsystur sínar sem
aðhyllast Kvennalist-
ann. Hún sannar þá
kenningu Jeffreys We-
eks, að orðinu lesbían-
ismi hafi gagngert verið beint gegn
kvennahreyfíngunni í pólitískum
tilgangi. Þau sjónarmið sem hús-
móðirin setur fram eru flest þess
eðlis að þau eru vart svaraverð.
II.
Allar þessar greinar urðu mér
tilefni til þess að leiða hugann að
kynþátta-, kynjamisrétti og fælni
eða homofóbíu í garð homma og
lesbía.
Þegar ég var við nám í New
York haustið 1991 birtist í New
York Times1 viðtal við David Duke,
sem þá var ríkisstjóraefni í einu
af suðurfylkjum Bandaríkjanna,
þar sem komu fram þau sjónarmið
hans, að ísland væri eina landið í
heiminum sem væri „alhvítt“ og
það væri ekki nóg. Ég andmælti
þessu í svargrein í New York Tim-
es og greindi frá því að um all langt
skeið hafa ólík þjóðarbrot búið á
íslandi. Allur ijöldi íslendinga eru
ekki kynþáttahatarar og ala ekki
með sér kynþáttafordóma, - eða
það skulum við vona. En það væri
fróðlegt ef þetta yrði kannað nánar.
Við getum varpað fram þeirri
spurningu hvað gerist þegar tveir
menningarheimar mætast. Svo
virðist sem hægt sé að stefna að
algjörri aðlögun nýbúanna (cultural
assimilation), menningarlegri (cult-
ural suppression), sem eru tvenns
konar öfgar, eða fjölhyggju (cultur-
al pluralism). Sagt hefur verið að
aðeins írsku Ameríkanamir hafði
aðlagast algjörlega engilsaxnesku
menningunni vestra, hin þjóðar-
brotin í Bandaríkjunum hafa ekki
gert það og halda fram sínu tungu-
máli og siðum. Ný menntastefna
hefur verið tekin upp víða í Banda-
ríkjunum, einmitt vegna þessa og
það er ljóst að spænskumælandi
fólk verður komið i meirihluta, t.d.
í New York um eða eftir næstu
aldamót. Réttarríki hlýtur að virða
fjölhyggju og alþjóðahyggju, það
er í samræmi við mannréttindasátt-
mála og samannleg grundvallar-
gildi, kristin sem önnur.
III.
Sú spuming vaknar hvernig
standi á því að kristin trú tengdist
þvingandi, sjúklegri og lágkúm-
legri afstöðu til kynlífs og kyn-
hneigðar. Sú saga verður mönnum
ráðgáta þegar við höfum í huga
hve Biblían telur líkamlega og and-
lega eiginleika mannsins mikil-
væga. Sköpunin öll er góð.
Bæði Gt. og Nt. hafna meinlæta-
afstöðu gagnvart kynlífí. Ljóðaljóð-
in tjá á Ijóðrænan hátt fegurð og
gleði mannlegrar ástar. Jesús
blessaði brúðkaupið í Kana. Hvergi
leggur hann áherslu á
kynlífsbindindi sjálfs
þess vegna. Hann
krefst hreinleika, en
fyrirgefningar gagn-
vart þeim sem syndga
á þessu sviði sem öðr-
um og þyngstu dó-
mana fá hinir hroka-
fullu og sjálfs-réttlátu.
Paul Ricoeur bendir
á að hinn kristni sköp-
unarskilningur hafí
orðið fyrir atlögum
dulrænnar og gnóst-
ískrar tvíhyggju áður
en hann fékk mótað
menninguna.
„Allt í einu gleymir
maðurinn að hann er hold. Hann
kannast við sjálfan sig sem aðskilda
sál, ráðvilltur sem fangi líkamans.
Um leið veit hann um líkamann sem
eitthvað annað, eða sem illan óvin.
Þessi „þekking“ (gnosis) á sál og
líkama eða tvíhyggja nær yfírhönd-
inni í kristinni trú og rýrir tilfinn-
inguna fyrir hinni góðu sköpun,
rangtúlkar hið illa og einskorðast
við þrönga og lífvana kenningu um
að andinn sé einn raunverulegur."2
Segja má að hebreska samfélag-
ið sé undanskilið þar sem það hafði
nægan tíma til að móta eigin menn-
ingu. En hebresk siðfræði mótaðist
af þjóð þar sem trú og siðfræði var
í grundvallaratriðum ein heild.
Kristin kirkja varð aftur á móti
að tjá sig í mörgum menningar-
heimum um leið og hún reyndi að
mynda alheimssamfélag. Það er
miklu flóknara heldur en að móta
líf einnar þjóðar og þess vegna
náði samfélag Gyðinga meira jafn-
vægi og heildarsýn yfír kynlífíð en
kristnin.
Walter Lippmann hefur gefið í
skyn að kirkjan hafi þjónað sjálfri
sér með því að bæla kynlífstjáning-
una. Hún hafí heft tilfinningalega
orku sem síðan var tekin í þjónustu
stofnunarinnar. Þetta sjónarmið
gerir ráð fyrir að kynorku megi
göfga, en tengsl kynorkunnar við
mannlega sköpunargáfu er flókin
spurning sem við vitum lítið um.
IV.
Grundvallarreglan í kristinni sið-
fræði er að kynlíf eigi að vera skap-
andi þáttur i kærleiksríku lífi. Kyn-
hneigðin tilheyrir hinni góðu s,köp-
un. Það er hin mannlega hliðstæða
við skapandi mátt Guðs og upp-
spretta sköpunargáfu mannsins.
En það sem er skapandi felur einn-
ig í sér myndir þjáningar og ringul-
reiðar. Syndin eykur þá ringulreið
og þjáningu.
Við getum öll glaðst yfir því með
Karli Barth að Ljóðaljóðin eru í
Ritningunni og hafa ekki einhveija
dulda guðfræðilega merkingu,
heldur tjá þau ástarsöng karls og
konu.
Lögmálsyfírlýsingar munu ekki
hafa mikil áhrif á kynhegðun fólks.
Menn geta reyndar einnig hafnað
þeirri visku kynslóðanna, sem er
miklu nærtækari, að þörf sé á að-
haldi í kynferðisefnum kærleikans
vegna. Menn þurfa að spyija sig
þeirrar spurningar hvernig karlar
og konur geta lifað í menningu sem
er full af kynferðislegum táknum
og um leið uppgötvað sanna mann-
lega ást. Ef menn beina athyglinni
að þeirri spurningu fáum við heil-
brigðan grunn fyrir siðferði kynlífs-
Það er siðferðiiegur
prófsteinn hvort réttlæti
sé virt. Sú ást sem mið-
ast við að vernda sína í
samfélagi fjölskyldunn-
ar er fyrsti skólinn 1 sið-
ferðilegri skuldbindingu
og því að gefa af sjálf-
um sér, skrifar Olafur
Oddur Jónsson. Fjöl-
skyldukærleikur er sá
jarðvegur sem náunga-
kærleikur sprettur upp
úr. Það er viss spenna
milli þess að vemda eig-
in fj ölskyldu og vera
skuldbundinn
samfélaginu.
ins, mun heilbrigðari en ef við
myndum endurtaka reglur fortíðar-
innar, því þá er um að ræða per-
sónulega ákvörðun og ábyrgð.
Reglumar um hjónaband og
hefðbundnar viðmiðanir um aðhald
eru mikilvægar fyrir kristinn lífs-
stíl. Þær hafa verndað dýrmæt
mannleg samskipti fyrir spillingu.
En kirkjan og kristin samviska
getur ekki reitt sig einvörðungu á
boð og bönn. Kirkjan lætur sig
varða kærleika og umhyggju, en
lögin snerta samfélagið sem heild.
Það er ekki kirkjunnar að stjóma
lögunum í þessum efnum né öðmm.
Lögin eru til að vernda fólk fyrir
því að gengið sé á rétt þess, en
þau taka ekki frelsi frá þeim sem
em nægilega þroskaðir til að bera
ábyrgð á eigin verkum. Áherslan á
það sem hefur verið kallað sam-
þykki hins fulltíða manns (consent-
ing adult) skiptir miklu máli, enda
er sjálfræði einstaklinga viðtekið
siðferðisviðhorf á Vesturlöndum.
V.
Það er siðferðilegur prófsteinn
hvort réttlæti sé virt. Sú ást sem
miðast við að vernda sína í samfé-
lagi fjölskyldunnar er fyrsti skólinn
í siðferðilegri skuldbindingu og því
að gefa af sjálfum sér. Fjölskyldu-
kærleikur er sá jarðvegur sem ná-
ungakærleikur sprettur upp úr. Það
er viss spenna milli þess að vernda
eigin fjölskyldu og vera skuldbund-
inn samfélaginu.
Mikið hefur verið fjallað um jafn-
rétti milli karla og kvenna. Ein
hlið þessa máls er stjóm karla á
ppinberu lífi. Kvennréttindafélagi
íslands hefur tekist að ná lagalegu
jafnrétti og jafnrétti til náms. En
eftir formlegt lagalegt réttlæti
kvemur baráttan fyrir launajafn-
rétti.
Þetta gengur í gegnum alla
menninguna og birtist innan kirkn-
anna í umræðunni um vígslu kven-
presta, sem var hávær í Englandi
í byijun árs.
Sr. Ólafur Oddur
Jónsson
Ljóst er að konur hafa ekki síður
hæfileika og í sumum tilvikum
meiri hæfileika en karlar. Réttlátt
menningarlíf mun sjá til þess að
jafnrétti, virðing og samstarf karla
og kvenna ríki um málefni lífsins.
Taka verður aukið tillit til þess sem
konur hafa til málanna að leggja.
Vandinn getur vissulega verið fólg-
inn í hroka karla en einnig í stefnu-
leysi kvenna. Kærleikurinn krefst
réttlætis, réttlætis þar sem mótuð
er ný efnahagsleg, stjórnmálaleg
og menningarleg skipan, sem er
öllum til góðs.
VI.
Sú staðreynd að fjallað er um
málefni samkynhneigðra innan
helstu kirkjudeilda í Bandaríkjun-
um sýnir að þjóðkirkjan verður að
horfast í augu við þetta málefni á
opinn og heiðarlegan hátt og án
allrar fælni. Prestastefnan í Borg-
amesi 1987 kom inn á þessi mál í
sambandi við ályktun um alnæmi
og hvatti alla til þess að lifa ábyrgu
kynlífi.
Samkynhneigt fólk er systur og
bræður annarra kristina manna og
margt af því leitar eftir fullri viður-
kenningu kirkjunnar, án fordóma
varðandi kynhneigðina.
Hleypidómar gagnvart kyn-
hverfum hafa lengi verið til staðar
í vestrænni menningu og kirkjan
verður að viðurkenna að hafa tekið
þátt í að móta, viðhalda og breiða
út neikvæð og oft fjandsamleg við-
horf í garð kynhverfra.
Sú kristna grundvallarregla, að
skoða mál í ljósi þjóðfélagsréttlæt-
is, sýnir að fjölmörgu samkyn-
hneigðu fólki er mismunað í sam-
bandi við atvinnu, húsakost, að-
stöðu, menntun og borgarleg rétt-
indi.
Kirkjan verður að vinna áfram
að guðfræði og siðfræði með ríkri
ábyrgðartilfinningu. Ef regla mót-
mælenda (the Protestant Principle)
varar við því að alhæfa um sögu-
lega afstæða gildisdóma, ættum
við að vera óhrædd að játa, rétt
eins og forfeður okkar í trúnni, að
„Drottinn lætur meira ljós og sann-
leika bijótast fram“. Hann knýr
okkur til þess að skoða alla hluti
í ljósi nýrrar þekkingar, kærleika
og réttlætis.
Kynvís meirihluti kirkjunnar,
sem stundum er til vandræða, verð-
ur að mæta nýbúum og samkyn-
hneigðu fólki í kærleika og karlar
verða að virða rétt kvenna. Það er
trúverðugt andsvar við vilja Guðs
um þjóðfélagslegt réttlæti öllum
mönnum til handa.3
Að lokum þetta: Nútíminn hefur
orðið vitni að neikvæðum hliðum
mannlegs lífs, t.d. í styijöldum og
átökum manna á meðal. „Gamla
siðfræðin" stefndi að fullkomnun,
markmið sem reyndist blekking,
og hún hefur glatað hæfninni til
að takast á við siðferðileg vanda-
mál- samtímans. Einkenni „gömlu
siðfræðinnar" er að leita stöðugt
að blóraböggli (óvini), einhveijum
til að skella skuldinni á. Við erum
á valdi hennar þegar við vörpum
eigin skuggum (því neikvæða sem
við höfum bælt niður í okkar eigin
fari) yfir á einstaklinga eða hópa.
Við þurfum að vera meðvituð um
dökku hliðarnar á sjálfum ókkur
til þess að koma í veg fyrir slíkt
frávarp. Heilbrigði en ekki full-
komnun er markmið „nýju siðfræð-
innar“‘. Jesús átti sinn þátt í að
móta þá siðfræði þegar hann fékk
menn til þess að meta hlutina í ljósi
kærleika, réttlætis og fyrirgefning-
ar, eins og þegar hann mælti „sá
yðar sem syndlaus er, kasti fyrsta
steininum" og einnig þegar hann
sagði dæmisöguna um bjálkann og
flísina.
Höfundur er sóknarprestur
í Keflavík.
'New York Times, 10. nóvember 1991, bls.
26. 2Paul Ricoeur: „Wonder, Eroticism and
Enigma“ in Sexuality and the Modern
World, Cross Currents Symposium, bls.
135. *James B. Nelson: Embodyment, An
Approach to Sexuality and Christian Theo-
logy, Augsburg 1978. 4Erich Neumann:
Depth Psychology and a New Ethic,
Shambahala, Boston, 1990.