Morgunblaðið - 13.11.1994, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 13. NÓVEMBER 1994 B 5
honum samt nákomnari. Því einangraðra sem ísland
var, því auðveldara var að gefa Noregi dýrðina af
fræjunum, þótt ekki væri af blómum og ávöxtum.
Og svo mætti lengi telja.
En undir þessu öllu saman býr samt annað og
meira en hreppapólitík eða jafnvel þjóðrækni. Hér
er meira í húfi, ekki aðeins fyrir gildi sagnanna,
heldur þá þekkingu vora á eðli og andlegri
menningu hins mikla germanska kynstofns, sem
vér vildum ógjarnan án vera. Hér má sérstaklega
minna á ummæli W.P. Kers, sem tilfærð eru í fyrra
bindi." Svo skemmtilegar sem íslenzkar fornsögur
geta verið og svo margt sem þær hafa sér til ágætis
sem góðar frásögur, er því ekki að neita, að þær
verða meira virði sem hin „þriðja ritning
Norðurálfu"18 en einungis sem frumlegar
bókmenntir í almennri merkingu. Og það hlýtur
jafnan að vera germönskum þjóðum saknaðarefni,
að hinir fornu forfeður þeirra frá
þjóðflutningatímum skuli einungis vera kunnir af
annarra frásögum, en skuli ekki hafa látið eftir sig
heimildir, þar sem vér heyrum þá tala með eigin
orðum og eigin rómi. En — þeir lærðu ekki að
skrifa, fyrr en um leið og þeir tóku kristni, og
þegar þeir fara að rita, er það ekki lengur þeirra
eigin rómur og sjaldnast þeirra eigin tunga.
Hin veraldarsögulega spuming um íslenzkar
formenntir, ef svo má að orði kveða, er þá framar
öllu þessi. Um tunguna þarf að vísu ekki að efast,
jafnvel ekki um stil og smekk, sem er furðu
sjálfstæður og ólíkur latneskum stíl og viðhorfi
miðalda. íslendingar hafa líka varðveitt nokkuð af
skáldskap, sem er eldri en kristnitaka og ætti þá
að miklu leyti að vera óháður Róm og kristnum
dómi. En hvað um sögurnar, sem eru ritaðar
200-300 árum eftir kristnitöku og af klerklærðum
mönnum, hvort sem vígðir voru eða ekki? Nær
nokkurri átt að leggja þær til jafns við það, sem
Germanar hefðu getað skrifað og átt að skrifa á
þjóðflutningatímum? Hér er komið að þeim
andstæðum, sem kenna má við heiðni og kristni,
þótt þau orð lýsi hvergi nærri til hlítar því, sem
um er að ræða.
Arnold Toynbee hefur kveðið svo að orði,19 að
hvergi hafi kristnitakan orðið til svo mikils andlegs
niðurdreps sem á íslandi, því að þar hafi áður
skandínavísk menning náð hæsta blóma sínum og
sú menning hafi í öllum meginatriðum borið af
þeirri miðaldamenningu, sem Norðurálfan hafi
annars búið að. Þetta er skoðun, sem Toynbee
hefur varla úr neinu af þeim ritum, sem hann styðst
við, þótt hún hins vegar sé reist á þeirri forsendu,
að sögurnar séu raunverulega myndaðar, meðan
síðasta kynslóðin, sem alin var upp í heiðni, var
enn á dögum. En hún er samt ekki ný fyrir
íslendinga, eins og vikið er að í fyrra bindi.20 Hún
kemur fram í harðskeyttustu mynd sinni í Örlögum
guðanna eftir Þorstein Erlingsson, sbr. lika ritgerðir
Helga Pjeturss i Skírni 1906 og 1912. í rauninni
mun mörgum virðast sem íslendingar hafi til loka
sögualdar átt höfuðstól, sem þeir hafí smám saman
verið að eyða og hafi verið til þurrðar genginn um
1300, og þann andlega höfuðstól megi kenna við
heiðinn dóm.
Hins vegar þarf unnendum kristni og kirkju
ekki að verða svarafátt við slíkum ásökunum, enda
er það ekki fátítt, að einmitt hinar klassisku
fornmenntir, fremur en hinar guðrækilegu
bókmenntir, séu taldar menntum þeim, sem kirkjan
færði íslendingum, til gildis, og jafnvel hinni
kaþólsku kirkju. Hvað hefði orðið af hinum forna
arfi, hvort sem hann var nú meiri eða minni, ef
kirkjan hefði ekki flutt þjóðinni ritlist og bókagerð
og verið nógu fijálslynd til þess að leyfa klerkum
sínum að rita veraldlegar sögur og ekki einungis
guðsorð? En er þessi forni arfur ekki þar að auki
ýktur og ofmetinn og jafnvel ekki svo ríkur þáttur
í sögunum sjálfum sem almennt er talið?
Það getur ekki dulizt, að hér er um flókið
vandamál að ræða. Þótt annars vegar sé viðurkennt,
að íslendingar hafi fyrir, um og rétt eftir kristnitöku
búið yfir merkri og frumlegri menningu, eins og
skáldskapur þeirra ber órækt vitni um, — og hins
vegar, að blómaskeiði íslenzkrar söguritunar sé
lokið um 1300, um það bil sem kirkjan hefur ekki
einungis brotizt undan valdi leikmanna, heldur er
að eflast verulega að auði og völdum, og bókmenntir
14. aldar standi hinum fyrri mjög að baki, en 15.
öldin sé því nær ófijó o.s.frv., — þá er sagan ekki
öll sögð með því. Það er ekki nein sagnfræði að
draga eina línu milli þessara tveggja punkta fremur
en það er unnt í vegagerð að fylgja fluglínu.
Sjónhending er eitt, hin farna leið annað. Og
sérstaklega verður að spyija, hvernig á því standi,
að bókmenntir 13. aldar skuli ekki einungis vera
fullkomnari, heldur þjóðlegri og ,heiðnari’ en
bókmenntir 12. aldar. Toynbee hefur orðið illa á í
messunni, þar sem hann bendir á Hauksbók sem
átakanlegt dæmi um andlega örbirgð og villu
íslenzkrar mennta á 14. öld.21 Textinn, lýsing
Hauksbókar, er að vísu frá W.P. Ker, en útleggingin
er Toynbees. Sannleikurinn er sá, að mikið af efni
Hauksbókar, bæði hið erlenda og innlenda, er eldra
en hin klassíska sagnaritun, svo að það, sem helzt
mætti af safninu ráða, er það, sem vér annars vitum,
að smekkur 12. og 14. aldar var að ýmsu leyti
furðu líkur.
Það er líka athyglisvert, að W.P. Ker, sem hefur
kveðið svo fast að orði um sjálfstæði íslenzkra
fornmennta sem áður var sagt, hefur engu síður
lagt manna skýrasta áherzlu á erlenda menntun
Islendinga.22 Að vísu eru þessi tvenn ummæli rituð
með nærfellt tíu ára millibili, en benda samt varla
til skoðanaskipta, heldur einungis áhezlumunar á
tvær hliðar sömu mennta. W.P. Ker var fyrst og
fremst góður lesandi góðra bókmennta, las með
opnum, berum og skyggnum augum, sá andstæður,
þar sem þær voru, án þess að hirða um að velja
milli þeirra eða skýra þær sögulega. Þess vegna
standa rit hans enn í svo góðu gildi, þótt margt
hafi orðið ljósara eftir hans dag. Hann lýsti því,
sem hann sá og fann, og hætti sér ekki lengra, —
var fús að kalla andstæðurnar kraftaverk, þar sem
hann sá enga skýringu hrökkva til, og láta þar við
sitja.
ANNAN ERLENDAN bók-
6menntafræðing má hér nefna
til sögu, þótt hann hafi miklu
minna lagt til máianna en W.P.
Ker. En hann hefur það
sameiginlegt við Ker að sjá hið
tvíþætta í sögunum án þess
að loka augunum fyrir öðrum
þættinum. Þetta er sænski
bókmenntafræðingurinn
Henrik Schúck. Kafli hans um íslenzkar fornsögur
í öðru bindi hinnar almennu bókmenntasögu23 er
að mörgu leyti ágætur, og er sumt í honum þess
virði að tilfæra það með hans eigin orðum, ekki
sízt vegna samanburðar hans við þær bókmenntir
miðalda, þar sem hugsýni og raunsæi fóru hvort
hvort sína leið, og við Shakespeare, þar sem hvort
tveggja var sameinað — eins og Schúck telur vega
í sögunum. Þarna er maður, sem kann að lesa og
kann að sjá sögurnar í bókmenntalegu perspektívi,
þótt hann fari ekki út í að skýra, hvernig stendur
á þessari sérstöðu sagnanna.
Annar ágætur norrænn fræðimaður, Axel Olrik,
reyndi nokkurs konar tvískiptingu fornsagnanna,
eftir afstöðunni til efnisins, og gerir greinarmun á
íslendinga sögum og ritum hinna .lærðu’
íslendinga, en til síðari flokksins telur hann ekki
einungis rit hinna fróðu manna, heldur líka
konungasögur Snorra o.s.frv. Nú er það að vísu
hveiju orði sannara, að til eru íslenzk fornrit, sem
eru lærdómsrit í þeim skilningi sem Olrik leggur
í það orð, og önnur, sem eru eintómur skáldskapur.
En — hvar eru takmörkin? Þau liggja ekki milli
einstakra rita nema í fáeinum tilfellum, heldur í
ritunum, og það með þeim hætti, að aldrei verður
sagt með vissu: hér endar lærdómurinn, og hér
byijar skáldskapurinn, — og á þetta greinilega við
rit Snorra.
Loks tel eg hér þess virði að nefna kaflann um
íslenzka sagnaritun í Bók minni um Snorra
Sturluson, sem var upphaflega ritaður 1911, en
ekki birtur fyrr en 1920, sama ár sem annað bindi
bókmenntasögu Schúcks. Meginatriði hans eru
þessi: að íslenzk sagnaritun byrji sem vísindi og
endi sem skáldskapur, að hún sé eigi að síður ein
heild, sem réttmætt sé að nefna sagnaritun, því
að höfundarnir hafi viljað láta líta svo á allar sögur,
vísindi og list togist hér á frá upphafi og veiti
ýmsum betur, en hámarki jafnvægis nái þessar
stefnúr í ritum Snorra. — Ýmislegt þykist eg nú
vita betur en þá, einkum um íslendinga sögur og
þróun þeirra, hin erlendu áhrif o.s.frv. En í tveimur
meginatriðum er eg enn sjálfum mér sammála: að
íslenzk sagnaritun sé ein þroskaheild og þar séu
tvær stefnur að verki og valdi þær þeirri spennu,
sem er að verki í sköpun, þroska og hnignun
sagnanna.
Eins og allir geta séð, er það í rauninni mikið
til hið sama sem eg á við með vísindum og list sem
Schúck með realisma og ídealisma. Eg hygg líka,
að þessi skoðun á þroskaferli sagnanna endist
talsvert í áttina til þess að brúa andstæðurnar
milli sanninda og skáldskapar, einangrunar og
erlendra áhrifa, sagnagerðar og lærdóms. Hins
vegar varla milli sagnfestu og bókfestu. En —
hvað um hið germanska og rómversk-kristilega,
heiðni og kristni? Um það, sem hér að framan var
talið iangmestu máli skipta og nefnt
veraldarsöguleg spurning? Til þess að átta oss á
því vandamáli verður að draga langa nót og segja
brot af veraldarsögu, þótt fljótt verði yfir sögu að
fara, enda staðreyndir flestar kunnar, og jafnvel
að endurtaka sumt af því, sem þegar er sagt í
fyrra bindi.
10. sept. 1958.
HEIMILDIR:
1 Islenzkar fornsögur III, Kh. 1883, xxvii-xxviii.
2 Islandsk saga, Oslo 1958.
3 J.C. Hauch: Afhanðlinger og æsthetiske Betragtninger,
Kbh. 1855, 411-67.
4 Sybels Historische Zeitschrift XXVIII, 61-100.
5 Sbr. R. Heinzel: Beschreibung der islandischen Saga, Wien
1880.
6 Den islandske sagalitteratur i nutiden. Smaa kritiske breve,
Kbh. 1936, 26-33.
7 Þótt svo sé hér að orði kveðið, má hvorki gleyma þeirri
vantrú á sögur og sögusagnir, sem kemur fram á 12.-14. öld
(Ari, orðið „lygisaga", tilraunir höfunda fornaldarsagna að
veija sannindi þeirra), né vægðarlausri kritík Árna
Magnússonar á sumum fslendinga sögum, t.d. Njálu, en höfundi
hennar neitar Árni jafnvel um góða „skynsemd."
8 Snorre Sturlassöns Historieskrivning, Kbh. 1873.
9 Die Strengleikar, Halle 1902.
10 Upphavet til den islendske ættesaga, Oslo 1929.
11 A. Heusler: Die Anfánge der islándischen Saga, Berlin 1914.
12 Litt. hist. II, 206-07.
13 Ævisaga Finns Jónssonar, 157.
14 Fyrra bindi, 96.
15 Norges historie 1.1, 155.
16 Sbr. líka Nordisk kultur 1.1, 71 og víðar.
17 Bls. 195.
18 Sbr. fyrra bindi, 196.
19 Study of History II, 355.
20 Bls. 201.
21 Study of History II, 358-59.
22 The Dark Ages, 312-16.
23 Illustrerad almán litteraturhistoria II, Sth. 1920.
LIKArK
ámskei
til aukinna
ökuréttinda
eru að hefjast
Fimmtudaginn 17. nóvember hefst nýtt námskeið
til aukinna ökuréttinda hjá Ökuskólanum í Mjódd.
Námskeiðið kostar kr . 92.000 stgr
Afborgunarkjör .
Námskeiðið hefst kl 18 firnmtudag 17. nóv
Innritun virka daga.eftir kl 13 í
síma 670300 eftir kl. 15.30
' ÖKUSKÓLINN
arabakka3, Mjóddinni, sími 670300

SKOVERSLUN KOPAVOGS
og
E töskur
Full búð af nýjum vörum