Morgunblaðið - 13.11.1994, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ
SKOÐUN
SUNNUDAGUR 13. NÓVEMBER 1994 B 17
þegar tilskipunin var sett, að ef þeir
færðu út lögsöguna við eyjarnar í
200 sjómílur á grundvelli samnings-
ins þá var óhjákvæmilegt að önnur
samningsríki nytu góðs af slíkri út-
færslu til jafns við þá sjálfa.
Hér varð því að finna aðra laga-
króka sem tryggt gætu Norðmönn-
um einum yfírráð yfir hafínu utan
4 mílna landhelginnar við Sval-
barða. Og lögfræðingum í utanríkis-
ráðuneytinu norska varð ekki skota-
skuld úr því. í desember árið áður,
1976, höfðu verið sett lög um 200
sjómílna efnahagslögsögu út frá
ströndum Noregs. Nú var gripið til
þess ráðs að fínna tilskipuninni um
fískverndarsvæðið, mörg hundruð
mílur í norðri, stoð í lögupi sem
aðeins tóku til svæðisins við strend-
ur heimalandsins. Og röksemdirnar
voru m.a. þær að samkvæmt orð-
anna hljóðan tæki Svalbarðasamn-
ingurinn aðeins til 4 sjómílnannna
en ekki 200, hann bæri að túlka
þröngt og því gætu önnur samnings-
ríki ekki átt neinn rétt samkvæmt
honum á 200 sjómílna hafsvæðinu
eða landgrunninu undir því.
Hér var vitanlega aðeins um hug-
kvæmna lagagjörð að ræða sem
færa átti Norðmönnum nær milljón
ferkílómetra fískimið á silfurfati um
alla framtíð.
Fjarri öllu lagi er að lögin um
efnahagslögsögu við meginland
Noregs geti verið lagastoð tilskipun-
ar um fiskvemdarsvæði langt utan
marka efnahagslögsögu heima-
landsins. Tveir af kunnustu hafrétt-
arsérsfræðingum samtímans, Geir
Ulfstein lektor við Oslóarháskóla og
Robin Churchill prófessor við há-
skólann í Cardiff segja eftirfarandi
um þessa rökfærslu Norðmanna í
bók sinni „Marine management in
disputed areas: The case of the
Barent Sea:“
„Röksemdafærsla Norðmanna
getur augljóslega ekki réttlætt ríkis-
yfírráð Noregs á 200 sjómílna svæð-
inu við Svalbarða þar sem Svalbarði
er meir en 200 sjómílur frá megin-
landi Noregs. 200 sjómílna svæðið
umhverfís Svalbarða verður þess-
vegna að byggjast á ríkisyfírráðum
Noregs á Svalbarða og þarafleiðandi
á Svalbarðasamningnum."
Við þetta má síðan bæta, sem
þeir félagar minna einnig á, að ekk-
ert samningsríkja Svalbarðasamn-
ingsins viðurkennir það sjónarmið
Norðmanna að samningurinn gildi
aðeins innan landhelginnar við Sval-
barða. Þau hafa annaðhvort mót-
mælt þessari lögskýringu eða gert
fyrirvara við hana eins og höfund-
arnir undirstrika.
Þannig má fullyrða að þótt ekk-
ert ríki, nema Rússland, hafí mót-
mælt því að Noregur hefði heimiid
til þess að stofna til fiskverndar-
svæðisins þá hefur ekkert þeirra
viðurkennt að slíkt sé heimilt á
grundvelli norsku efnahagslögsögu-
laganna, en í þeim felst heimild til
þess að útiloka öll erlend skip frá
veiðum á svæðinu svo sem kunnugt
er. Það var auðvitað tilgangurinn
með þessari sérkennilegu lagastoð
og því hefur ekkert ríki viðurkennt
lögmæti hennar.
Jafnræðisreglan hlýtur
að gilda
Þá er komið að næsta kapitula
þessa máls. Öll önnur ríki en Noreg-
ur (að undanteknu Finnlandi) telja
að ákvæði Svalbarðasamningsins
hljóti að taka til hins nýja fiskvernd-
arsvæðis. Af því leiðir að þar hlýtur
því jafnræðisregla 2. gr. samnings-
ins að gilda og Norðmönnum því
óheimilt að setja reglur um veiðar
á réttargrunni sinnar eigin efna-
hagslögsögu og mismuna þannig
ríkjum að eigin geðþótta.
Þetta er Norðmönnum vitanlega
vel ljóst og því hafa þeir gripið til
þeirrar löggjafarleiðar sem hér var
lýst, þ.e. að byggjaekki fískverndar-
svæðið á réttargrundvelli Sval-
barðasamningsins. Þessi lagatækni,
ef svo má nefna hana, kemur skýrt
fram í greinargerð sem norski þjóð-
réttarfræðingurinn og lagaprófess-
orinn Carl August Fleischer tók
saman á síðastliðnu sumri að beiðni
utanríkisráðherra Noregs um rétt-
arstöðu verndarsvæðisins. Birtist
hún orðrétt i Morgunblaðinu 26.
júní síðastliðinn og er fróðlegt að
sjá hvaða rökum hann beitir í þessu
máli.
Þegar hann ræðir um það álita-
efni hvort jafnrétti allra aðildarríkja
samningsins til veiða samkvæmt 2.
gr. skuli einnig gilda innan 200 sjó-
mílna fískveiðilögsögunnar segjr
hann eftirfarandi orðrétt:
„Meginsjónarmiðið hlýtur að vera
eftirfarandi: Jafnræðisregla samn-
ingsins um veiðar gildir aðeins innan
landhelginnar, það er að segja að-
eins innan 12 sjómílnanna mest. Það
er ekkert í samningnum frá 1920
sem gefur tilefni til sérstakrar máls-
meðferðar hvað varðar veiðar í hinni
nýju 200 sjómílna fískveiðilögsögu.
Þetta er í samræmi við meginá-
kvæði 1. greinar hans um norsk
yfírráð og við þau markmið að ný
álitamál af þessu tagi komi til kasta
norskra yfírvalda og norskra laga.“
Og skömmu síðar segir Fleischer:
„Annarri grein Svalbarðasamn-
ingsins um rétt aðildarríkja til veiða
er því ekki hægt að beita utan land-
helginnar. Norsk stjórnvöld hafa því
fullan þjóðréttarlegan rétt til að
taka hagsmuni norskra sjómanna
fram yfír hagsmuni annarra á Sval-
barðasvæðinu á sama hátt og innan
efnahagslögsögunnar við Noreg.“
Þessi lögskýring hefur ekki hlotið
stuðning neinna aðildarríkjanna né
fræðimanna sem um þessi efni hafa
ritað. Henni er m.a. mótmælt með
ítarlegum rökum í riti þeirra Geirs
Ulfstein og Robins Churchills, (bls.
44-51). Að þeirri forsendu gefinni
að heimildir Norðmanna til haf-
svæðanna utan Svalbarða hljóti að
byggjast á Svalbarðasamningnum
en ekki lögunum um norsku efna-
hagslögsöguna, er hér þá megin
úrlausnarefnið hvort réttindi aðild-
arríkjanna takmarkist við landhelg-
ina eina, eins og Fleischer heldur
fram, eða nái til alls vemdarsvæðis-
ins í samræmi við þróun þjóðréttar
síðustu áratugina.
Rök gegn framferði
Norðmanna
Þau rök sem styðja seinni niður-
stöðuna og ganga gegn skoðun
Fleischers eru fyrst og fremst þessi:
Alþjóðadómstóllinn í Haag hefur
í fleiri en einu máli komist að þeirri
niðurstöðu að réttindi ríkja til haf-
svæða undan ströndum þeirra bygg-
ist á yfírráðaréttindum yfir landinu
sbr. dóminn í máli Breta gegn Norð-
mönnum 1951. En jafnhliða því að
ríki nýta sér þann rétt að taka sér
völd yfír víðuáttumeiri hafsvæðum
í samræmi við þróun þjóðréttarins
verða þau einnig að viðurkenna þær
skyldur sem í þessum nýja rétti fei-
ast. Ríki geta hér, með öðmm orð-
um, ekki valið og hafnað að eigin
vild, heldur verða þau að virða hags-
muni annarra ríkja á hinum nýju
lögsögusvæðum sem einnig hljóta
að njóta góðs af hinni nýju þróun
hafréttarins.
Þessi lögskýring kom m.a. skýrt
fram í dómi Alþjóðdómstólsins í hinu
svonefnda Eyjahafsmáli 1978. í því
máli hafði Grikkland viðurkennt lög-
sögu dómstólsins 1928 en undan-
skilið deilur sem tóku til landsvæðis
Grikklands á þeim tíma. í málinu
hélt Grikkland þessvegna því fram
að dómstóllinn gæti ekki fjallað um
deilur um landgmnnið milli Grikk-
lands og Tyrklands vegna þess að
landsgrunnshugtakið hefði verið
óþekkt á þeim tíma. Dómstóllinn
neitaði að fallast á þessa röksemd
og sagði orðrétt: „Túlka verður deil-
ur varðandi landsvæði Grikklands í
samræmi við reglur alþjóðalaga eins
og þær eru í dag.“
Með lögjöfnun má því álykta að
jafnvel þótt Svalbarðasamningurinn
hafí 1920 aðeins tekið til landhelg-
innar séu löglíkur á því að alþjóða-
dómstóll teldi víðnæmi hans hafa
aukist í beinu samræmi við þróun
yfirráða ríkja á hafinu frá þeim
tíma.
{ stuttu máli mætti taka þessi
sjónarmið saman á eftirfarandi hátt:
1. Réttur Norðmanna til þess að
stofna fiskverndarsvæðið bygg-
ist á stöðu þeirra sem strandríki.
2. Sú staða markast af því að Norð-
menn fara með ríkisyfirráð yfir
Svalbarða.
3..Þau ríkisyfirráð byggjast á
samningnum frá 1920.
4. Af því leiðir að Noregur getur
ekki haldið fram réttindum sem
byggjast á Svalbarðasamningn-
um en neitað skyldum sínum (og
réttindum annarra ríkja) sem
stafa frá þessum sama samningi.
Með öðrum orðum: Þróun hafrétt-
arins hefur heimilað Noregi að færa
verndarlögsöguna út í 200 sjómílur
á grundvelli samningsins en á sama
hátt hafa réttindi annarra samn-
ingsaðila færst í sama mæli út á
svæðinu.
í öðru lagi má benda á að beiting
2. og 3. gr. samningsins utan land-
helginnar við Svalbarða er studd
þeim rökum að gagnstæð lpgskýr-
ing myndi leiða til mjög sérkenni-
legrar niðurstöðu. Ef samningsaðil-
ar hefðu engan rétt til að nýta auð-
lindir landgrunnsins og veiða á 200
sjómílna svæðinu, en full réttindi til
slíkra athafna innan landhelginnar,
myndi það leiða til niðurstöðu, sem
er andstæð almennum reglum ha-
fréttarins, sem sé þeirra að erlend
ríki njóta almennt miklum mun
meiri veiðiréttinda innan efnahags-
lögsögunnar en innan landhelgi eða
á landsvæði hins erlenda ríkis.
í þriðja lagi telja þeir Ulfstein og
Churchill að í ljósi þess að Sval-
barðasamningurinn var upphaflega
gerður til þess að viðhalda efna-
hagslegum réttindum ríkjanna þar,
verði að líta svo á að með lögjöfnun
beri að beita ákvæðum 2. og 3.
greinar samningsins um landgrunn-
ið og verndarsvæðið út að 200 sjó-
mílunum. Þær takmarkanir sem
samningurinn leggur á ríkisyfirráð
Norðmanna á landi, þ.e. jafn-
ræðiskrafan, eigi jafnt að gilda á
hafinu. (bls. 48-49.)
Og loks hefur verið á það bent
að eitt meginmarkmið samningsins,
sem fram kemur í inngangi hans,
sér friðsamleg nýting eyjaklasans.
Framferði Norðmanna með stofnun
verndarsvæðisins sem enginn samn-
ingsaðila utan einn viðurkennir og
miklum deilum hefur valdið geti
varla talist vera í samræmi við þenn-
an yfirlýsta tilgang samningsins.
Tvískinnungur í málflutningi
Þegar litið er á öll þessi atriði sem
hér hafa verið rakin hljóta þau að
vega nokkuð þungt sem mótvægi
gegn hinni norsku lögskýringu að
Svalbarðasamningurinn gildi aðeins
innan landhelginnar og samningsað-
ilar, svo sem ísland, hafí engin rétt-
indi á verndarsvæðinu. Þegar betur
er að gáð virðist sem Norðmönnum
sjálfum sé ljóst að lögskýringar
þeirra eru nokkuð hæpnar hvað
þessi atriði varðar.
í greinargerð Fleischers segir
hann að norsk stjórnvöld hafi „fullan
rétt til að taka hagsmuni norskra
sjómanna fram yfír hagsmuni ann-
arra á Svalbarðasvæðinu á sama
hátt og innan efnahagslögsögu Nor-
egs“. En síðan heldur Fleischer
áfram eftir að hafa sagt þetta og
segir orðrétt:
„Norsk stjórnvöld hafa samt sem
áður ekki beitt fyrir sig þessum
skilningi á lögunum og enn hefur
-ekki verið tekist á um hana í yfir-
standandi deilum Norðmanna og
íslendinga. Þegar ákveðið var að
framfylgja lögunum um norsku
efnahagslögsöguna var jafnframt
ákveðið að fara hægar í sakimar
við Svalbarða. Fyrir því vom tvær
ástæður ... Sú síðari var óskin um
að forðast hugsanlegar deilur við
önnur ríki um hvernig túlka bæri
jafnræðisreglu Svalbarðasamnings-
ins. Það er að segja hvort hún ætti
einnig að ná til 200 mílnanna."
Og Fleischer heldur áfram á þess-
ari braut og segir:
„Fiskveiðilögsaga þar sem jafn-
ræðis er gætt, eins og áfram mun
verða, er einnig í meginatriðum í
samræmi við þá hugsun að jafnræð-
isreglan í 2. grein Svalbarðasamn-
ingsins skuli útfærð þannig að hún
taki til hinnar nýju lögsögu."
Með þessum ummælum viður-
kennir Fleischer, sem er víðsýnn
fræðimaður, í raun, að jafnræðis-
regluna beri að leggja til grundvall-
ar við auðlindanýtingu á svæðinu
þegar allt kemur til alls. Og síðan
spyr hann:
„Yfír hveiju hafa íslendingar að
kvarta þegar Norðmenn gæta þess
einmitt að mismuna engum, að
hygla ekki eigin sjómönnum heldur
aðeins að stjórna veiðunum í sam-
ræmi við strangt vísindalegt mat?“
En því miður reynist stuðningur
Fleischers við jafnræðisregluna á
ákaflega veikum grunni byggður
því nokkru síðar segir hann: „Mis-
miklir kvótar til einstakra landa eru
því ein af forsendunum fyrir skyn-
samlegri nýtingu og strandríkjum
ber í raun skylda til að standa þann-
ig að málum.“
Þegar upp er staðið er þvi ljóst
að allt tal norskra stjórnvalda um
að þau muni fýlgja jafnræðisregl-
unni í framkvæmd á vemdarsvæð-
inu er marklaust. Það sýnir sú stað-
reynd að á þessu ári ákvað norsk-
rússneska fískveiðinefndin að í hlut
þriðju ríkja vegna þorskveiða á Sval-
barðasvæðinu kæmu 28.000. tonn
eða um 4% heildarkvótans í Barents-
hafi. 96% kvótans var skipt milli
Noregs og Rússlands! Þannig er nú
jafnræði norskra stjórnvalda í fram-
kvæmd á Svalbarðasvæðinu.
Við þetta má bæta að nú í haust
tilkynntu norsk stjórnvöld að þau
myndu veita Evrópubandalagsríkj-
unum, Grænlandi, Færeyjum og
Póllandi veiðiheimildir í Barents-
hafí. Aðeins ein fískveiðiþjóð við
Norður-Atlantshaf var þar skilin
eftir án kvóta, ísland. Þessi ákvörð-
un Norðmanna er athyglisverð í ljósi
þess að þeir hafa jafnan rökstutt
beiðnir um kvóta á þann hátt að
veiðireynsla, sem er annað orð yfir
sögulegan rétt, verði að liggja þar
að baki. Þegar aflatöjur eru skoðað-
ar frá Fiskifélagi íslands kemur
nefnilega í ljós að íslendingar hafa
af og til stundað veiðar í Barents-
hafi frá árinu 1930 og var heildar-
afli íslenskra skipa þar um 160.000
tonn þar til veiðar hófust aftur í
fyrra.
Dómur í Haag
Ég hefí hér lýst í stórum dráttum
réttarstöðunni á Barentshafi eins
og hún horfir við í dag. Eitt mikils-
vert atriði hefur þó ekki verið hér
rætt. Það er sú spurning hvernig
deila Norðmanna og Islendinga um
veiðiréttindi þar verði leyst. Við
þeirri spurningu er ekki til neitt ein-
falt svar. En þó er ljóst að fyrst og
fremst eru þar tvær leiðir sem þar
koma til greina.
Sú fyrri er samningaleiðin. Hana
er nú verið að reyna til þrautar. Því
miður er ekki ástæða til bjartsýni
um að hún leiði til skjótrar niður-
stöðu.
Sú síðari er að skjóta deilunni til
Alþjóðadómstólsins í Haag. Miðað
við þann veika réttargrundvöll sem
sjálftaka Norðmanna á Svalbarða-
svæðinu hvílir á gæti það reynst
skynsamlegasta leiðin.
Höfundur er prófessor í þjóðarétti
og forseti lagadeildar Háskóla
fslands.
AIR TITANIUM glerougnaumgjarðir
eru fyrir alla sem vilja létt og þægileg gleraugu, hvort sem er við vinnu, formleg tækifæri
eða íþróttaiðkun.
AIR TITANIUM er góð lausn fyrir þá, sem hingað til hafa ekki getað með góðu móti þolað
hefðbundnar gleraugnaumgjarðir vegna þyngsla á nefi eða hafa nikkelofnæmi. Við val á
þessum heimsins léttustu gleraugnaumgjörðum getur viðskiptavinurinn valið úr fjölda lita
og haft lögún glerja að eigin vild.
Glerougnoverslun í Mjódd Glerougnoverslun Keflovíkur
sími 872123 sími 92-13811
AIR TITANIUM var valin besta gleraugnaumgjörðin fyrir hönnun og tækni á alþjóðlegu
gleraugnasýningunni SILMO '94 í París.