Morgunblaðið - 08.04.1995, Blaðsíða 5

I-
MORGUNBLAÐIÐ
MEIMIMING/LISTIR
LAUGARDAGUR 8. APRÍL1995 D 5
STUDIO Granda: Ráðhús Reykjavíkur (1987-92).
ekki hvað síst þar sem hliðstæð um-
ræða kom upp í sambandi við ákvörð-
un um staðsetningu húss Hæstaréttar
íslands.
Í inngangi sýningarskrár benda
írsku arkitektarnir Sheila O’Donnell
og John Tuomey á hvernig reynslan
af því að búa og starfa á íslandi birt-
ist á athyglisverðan hátt í samkeppn-
istillögu Studio Granda að uppbygg-
ingu nýs háskólasvæðis fyrir Durham-
háskóla á Englandi. Einkennandi fyrir
úrlausn skipulagsins er
einlæg virðing höfund-
anna fyrir formi lands-
lagsins og þeim kröftum
sem það hafa mótað.^ í
þessu samhengi telja Ir-
arnir áhrifín frá hinu
hrjóstruga íslenska um-
hverfi auðsæ. Sú hug-
kvæmni, sem fólgin er í
hugmyndinni um samband byggingar
og landslags í Durham-verkefninu
felur að þeirra mati í sér ákveðna vís-
bendingu um hvernig þau (Studio
Granda) myndu takast á við það við-
fangsefni að teikna byggingu utan
hins þrönga ramma borgarinnar, í
óheftri víðáttu íslensks landslags.
Með yfirskrift sýningarinnar, „í
hlutarins eðli“, vilja höfundarnir beina
sjónum að því huglæga og verklega
vinnuferli, sem er nauðsynlegur þáttur
í tilurð hverrar byggingar. Með því
að beina sjónum að þessu atriði er
leitast við að upplýsa þá sem ekki
þekkja til hvernig einföld teikning á
blaði verður að áþreifanlegu um-
hverfí. Jafnframt því að varpa ljósi á
tilurð bygginga er athygli beint að
eðli og sérstöðu listrænnar sköpunar
á sviði byggingarlistar í samanburði
við aðrar greinar sjónlista. Líkt og
leikstjóri kvikmyndar verður arkitekt-
inn í flestum tilvikum að reiða sig á
velvild og skilning annarra til að sjá
hugmyndir sínar verða að veruleika.
Byggingar kosta mikið fé og við gerð
þeirra kemur fjöldi manns við sögu,
oft með ólíka hagsmuni. Þá má ekki
gleyma því að arkitektúr er nytjalist,
byggingin verður skilyrðislaust að
þjóna hlutverki sínu, hvað
sem líður hinum skapandi
þætti. Teikningar og líkön
eru arkitektsins til að
miðla hugmyndum sínum
til annarra, en þau eru
ekki hin endanlega list-
ræna afurð. Að þessu leyti
eru sýningar um bygging-
arlist takmörkunum háð-
ar. Það sem fyrir augu ber er í flestum
tilvikum vitnisburður um sköpunar-
ferli en ekki hinn raunverulegi af-
rakstur þess. Fyrst og síðast er það
byggingin sjálf sem máli skiptir, áhrif
hennar á skynjun okkar í tíma og
rúmi, með vitund um sögu hennar og
samhengi, sem er hin raunverulega
upplifun af byggingarlist. Engu að
síður geta sýningar_um arkitektúr
verið mikilvægt hjálpartæki til að
opna augu fyrir þvi sem í kringum
okkur er og auka skilning á því af
hverju hlutirnir eru eins og þeir eru.
Höfundur er arkitekt og
safnvörður Byggingarlistardeildar
Listasafns Reykjavíkur.
Tillögurnar
, vöktu athygli
fyrir djarfar
og nýstárleg
ar lausnir.
til að sem flestir gætu
fengið og því er mikið
glatað.
Sífelld leitað
fullkomnun
Viðhorf manna til
tónsmíða á átjándu öld
voru allt önnur en í
dag; menn voru ekki
að semja tónlist fyrir
framtíðina og handrit
tónverka voru oft ekki
talin annað en grind
utan um verk. Beethov-
en var þannig sífellt að
breyta og bæta verk
sín, gjarnan eftir að
hafa stýrt uppfærslu
þeirra, og af bréfum hans má ráða
að hann hugðist endurskoða fyrir
nýja útgáfu öll helstu verk sín, en
gafst ekki tími til þess. Því má fínna
í bréfum hans ýmsar breytingar sem
hann vildi að gerðar yrðu á verkunum
eftir að þau voru prentuð, aukinheld-
ur sem útgáfur sem hann notaði við
flutning verkanna áður en hann missti
heyrnina eru útkrotaðar. Rannsóknir
fræðimanna beinast að því að greina
aldur og uppruna handrita, til að
tryggja að sú útgáfa sem notuð er
sé einmitt síðasta útgáfa sem tón-
skáldið kom að, en einnig iíta menn
til þess ef til er upprunalegt handrit
Beethovens og bera saman, enda eru
víða dæmi þess að Beethoven hafi
gefíst upp á leiðréttingu eftir að hafa
merkt hana inn þrisvar eða fjórum
sinnum. Miklar framfarir hafa orðið
í þessum rannsóknum á síðustu árum,
meðal annars vegna þess að skjöl sem
T*
áður voru talin glötuð hafa komið í
leitirnar. Þannig fannst frumhandrit
að sjöttu sinfóniunni í einkaeigu fyrir
tíu árum, þriggja síðna listi með leið-
réttingum á níundu sinfóníunni var
seldur á uppboði hjá Sotheby’s fyrir
sjö árum og nokkrar síður úr frum-
handriti níundu sinfóníunnar með
grúa leiðréttinga sem áður voru tald-
ar glataðar fundust fyrir skemmstu.
Sitthvað er þó að eilífu glatað, til að
mynda frumhandrit fimmtu sinfó-
níunnar sem eyddist í sprengjuárás í
síðari heimsstyijöldinni, og annað
hefur aldrei fundist. Það er því hæg-
ara sagt en gert að taka saman vís-
indalega útgáfu af verkum Beetho-
vens, ekki bara af sinfóníunum, en í
útgáfu Gardiners er stigið stórt skref
í rétta átt.
Spilagleði og ferskleiki
Gagnrýnendur hafa tekið útgáf-
unni almennt vel, til að mynda var
útgáfan verðlaunuð sérstaklega í því
virta blaði Grammophone og Gardiner
valinn listamaður ársins á síðasta
ári, en þeir eru líka nokkrir sem kunna
ekki við endurbæturnar. Víst er það
viðbrigði fyrir þá sem aldir eru upp
á Karajan, eða, eins og sá sem þetta
skrifar, á Furtwángler að heyra út-
gáfu Gardiners, en allir hljóta að heill-
ast af spilagleði frábærrar hljómsveit-
ar hans, sem og ferskieika túlkunar-
innar og því verður ekki neitað að
útgáfa hans á níundu sinfóníunni
undirstrikar þann stórkostlega sigur
mannsandans sem hún er ekki síður
en hádramatísk og þrungin útgáfa
Furtwánglers.
Að bjóða dauð-
anum byrginn
EGAR frá voru taldir söng-
leikir og á Broadway var
aðeins verið að sýna eitt
hreint og klárt leikrit,
sakamálastykki eftir J.B.
Priestley. Tvö leikrit, sem sett voru
upp í haust entust ekki jólin.
Skyndilega hefur dæmið snúist við
og leikhúsunnendur geta siglt um
með öll troll úti án þess að fylla kvót-
ann. Gróskan er jafnt á Broadway
sem utan. Eitt dæmið um þessa vakn-
ingu eru þrír einþáttungar eftir David
Mamet, Elaine May og Woody Allen
á sviði Variety Arts-leikhússins
neðarlega á austanverðri Manhattan,
sem telst off-Broadway.
New York skotskífa
New York er heimur út af fyrir
sig og viðkvæðið er að íbúár borgar-
innar hafí enga aðra viðmiðun en
sjálfa sig vegna þess að það jafnist
einfaldiega ekkert á við New York,
hvort sem það er af góðu eða illu.
Borgin er svo yfirþyrmandi að enginn
kemst ósnortinn undan valdi hennar.
Einþáttungarnir þrír bera nafnið
Death Defying Acts (orðaleikur, sem
tekur bæði til verknaða og atriða,
þar sem dauðanum er boðinn byrgur-
inn) og eiga það sammerkt að gera
New York að skotskífu.
Mamet, eitt þekktasta leikrita-
skáld Bandaríkjamanna um þessar
mundir, færir okkur lögfræðinginn,
sem situr í sínu hinsta viðtali og
hyggst réttlæta líf sitt. Lögfræðing-
urinn reynir að fara í kringum sið-
ferðisspurningar eins og köttur í
kringum heitan graut, en viðtalið
beinist alltaf að sama viðkvæma
málinu; afdrifum sláttuvélar, sem
hann fékk lánaða hjá nágranna sín-
um, þegar hann rak garðyrkjuþjón-
ustu á yngri árum og hinni fráleitu
spurningu hvort hann hafí grafið
hana í jörð.
Fáar stéttir í Bandaríkjunum verða
fyrir jafn miklu aðkasti og lögfræð-
ingar og Mamet lætur sitt ekki eftir
liggja. Lögfræðingurinn er dæmdur
til að dúsa í brennisteinssýru til eilífð-
arnóns fyrir tvær sakir, annars vegar
að hafa staðist lögfræðipróf og hins
vegar að hafa dáið. Mamet skrifaði
meðal annars leikritið Oleanna, sem
Þjóðleikhúsið sýndi í vetur, og verður
að segjast að hér er hann ekki í ess-
inu sínu.
Einþáttungur Elaine May, sem
hefur starfað mikið með leikstjóran-
um Mike Nichols og var m.a. einn
af handritshöfundum nýjustu myndar
hans, Wolf, með Jack Nicholson og
Michelle Pfeiffer í aðalhlutverkum,
er sýnu rismeiri. Neyðarlínan fjallar
um hinn örvinglaða New York-búa.
Hroki er aðall þeirra, sem vinna hjá
Sjálfsmorðsneyðarlínunni við að telja
þeim hughvarf, sem hyggjast binda
enda á líf sitt. Það er fyrsti dagur
Kens í vinnunni og eftir að hafa tal-
að við nokkra sjálfsmorðsglaða New
York-búa hverfur óöryggið fyrir
sjálfumgleði þess, sem þykist alvald-
ur skilja milli feigs og ófeigs.
Vændiskonan Dorothy kemur Ken
hins vegar harkalega niður á jörðina
með einstöku önuglyndi og frekju.
Texti vændiskonunnar er meinfynd-
inn, hvort heldur hún hváir yfir
þtjósku pítsusendils, sem á bágt með
að trúa að hún muni borga honum
daginn eftir þegar hann heyrir að
hún er að hringja í sjálfsmorðs-
athvarfið, eða óskapast yfir einfeldn-
ingslegum spumingum ráðgjafans.
Meistari Allen
Það er hins vegar meistari Allen,
sem á sýninguna. Hans þáttur, Centr-
al Park West, er sýnu bestur. Allen
fæst hér við gamalkunnugt efni; ást-
ir og örlög, taugaveiklun og óöryggi
New York-búa af efri millistétt. Hann
hefur hins vegar sjaldan gert þessu
Þegar leikhúsvertíðin
hófst í New York í haust
virtist aflinn ætla að
verða rýr. Karl Blöndal
lýsir gróskumiklu leik-
húslífi heimsborgarinn-
ar, þar sem Woody Allen
kemur m.a. við sögu.
efni jafn góð skil. Samtölin em meitl-
uð og ærslafullur húmor fleytir kerl-
ingar á undiröldu alvörunnar svo að
áhorfandinn hálfskammast sín fyrir
að liggja út sýninguna í hlátur-
krampa.
Þátturinn fjallar um tvenn hjón,
framhjáhald, kokkála, fræga sál-
fræðinginn, sem er blindur á eigið
hjónaband (og skilur ekki hvernig
eiginmaðurinn gat haldið fram hjá
með klassískum freudista), vel
klæddu vinkonuna, sem þykist enn á
ný hafa fundið hina einu sönnu ást,
mislukkaða rithöfundinn, sem eftir
áratugi á bekknum þarf skyndilega
að takast á við það að þegar líf hans
er í rúst þá væri hann geðveikur ef
honum liði ekki hörmulega, og kyn-
tröllinu, sem alla sína ævi hefur ekki
getað séð kvenmannspils í friði og
kveðst nú hafa fundið kjölfestu í lífí
sínu í unglingsstelpu (sem reyndar
hefur verið í tímum hjá sálfræðingn-
um).
Allen flettir hveiju Iaginu ofan af
öðru í lífi þessa fólks líkt og hann
væri að skræla lauk. Uppljóstranir
og afhjúpanir skiptast á og einu gild-
ir þótt áhorfandinn átti sig á því, sem
í vændum er, eða komi af fjöllum;
hann er límdur við atburðarásina.
Þetta er ekki eina verkið sem vert
er að sjá í New York um þesSar
mundir. Uppsetning Circle in the
Square-leikhússins á Vanja frænda
eftir Chekov með Tom Courtenay,
James Fox og Amöndu Donohoe er
eftirlæti gagnrýnenda.
Forsýningar eru að hefjast á Les
Parents Terribles eftir Jean Cocteau
með Kathleen Turner (Body Heat,
Serial Killer Mom) í aðalhlutverki.
Turner flakkar á milli Hollywood og
leiksviðsins og lék síðast við góðan
orðstír í Cat on a hot Tin Roof eftir
Tennessee Williams. Turner er ætlað
að bera verkið uppi, en eitthvað virð-
ist titillinn hafa staðið í mönnum því
að leikritið mun heita Indiscretions
til að fæla áhorfendur ekki frá.
Turner er ekki eini Hollywood-leik-
arinn, sem ætlað er að trekkja á
Broadway. Ralph Fiennes, sem lék í
Schindler’s List og Quiz Show, mun
fara með aðalhlutverkið í Hamlet.
Ekkert hefur verið til sparað við
uppsetningu leikgerðar á hinni forn-
frægu kvikmynd Marlons Brandos
On the Waterfront. Leikritið verður
frumsýnt um miðjan april. Þar er á
ferð hefðbundið leikrit með umgjörð
og íburði söngleiksins.
Miklar vonir voru bundnar við leik-
ritið Translations eftir írann Brian
Friel um mótmæli, sem spunnust af
enskuþýðingum breskrar hersveitar
á keltneskum staðamöfnum á írlandi
á síðustu öld. Brian Dennehy og
Dana Delany eru í aðalhlutverkum,
en verkið hlaut dræmar viðtökur
gagnrýnenda þegar það var frumsýnt
í mars og verður sýningum hætt eft-
ir þijár vikur.
Milli velgengni og hruns
Fari hin Broadway-leikritin sömu
leið er hætt við því að söngleikirnir
verði alls ráðandi á ný (þar vaða
nú uppi Brooke Shields í Grease
og Glenn Close í Sunset Boule-
vard). Hin fjárhagslega áhætta
af því að setja upp leikrit er
slík að meira að segja leikrit,
sem ganga vel, eru rekin með
tapi. Mikil aðsókn var að leik-
ritinu Englar yfir Ameríku
eftir Tony Kushner, en upp-
setning þess kostaði 2,2
milljónir Bandaríkjadollara
og var enn tap á því þegar
sýningum var hætt í desem-
ber, þótt það hefði gengið í
eitt og hálft ár.
Orðið Broadway er bæði hug-
lægt og hlutlægt. Það vísar til
þeirra leikhúsa, sem eru í kring-
um Times Square, en það er
einnig skilgreining á ákveðnu
leikhúsi, sem sennilega er best
lýst með íburðarmiklum söngleikj-
um og stórum Ieikritauppfærslum,
hvort heldur sem er vegna stórleik-
ara eða kostnaðarsamra sviðsetn-
inga. Áhersla er lögð á að laða að
áhorfendur.
Leikrit, sem sýnd eru off-Broad-
way, eru yfirleitt látlausari, þótt ekki
sé nema vegna þess að tilkostnaður
er minni, og oft gætir meiri metnað-
ar í verkefnavali (þótt ekki sé það
algilt; að minnsta kosti er sá metnað-
ur, sem liggur að baki nítiu mínútna
sýningar á heildarverkum Williams
Shakespeares tvíbentur). Þar er alt-
ént auðveldara að taka áhættu en á
Broadway. Þar á titill einþátt-
unganna þriggja, Atriði, sem bjóða
dauðanum byrginn, sennilega betur
við, en um -ráðvilltar og örvinglaðar
persónur Mamets, May og Allens.
Höfundur er fréttaritari
Morgunblaðsins íBoston