Morgunblaðið - 31.05.1995, Qupperneq 1

MARÍA MARKAN
+ María Markan Östlund
fæddist I Óiafsvík 25. júní
1905. Hún lést á Borgarspítal-
anum 16. maí sl. Foreldrar
hennar voru hjónin Kristín
Árnadóttir f. 1864, d. 1930, og
Einar Markússon, þáverandi
útgerðarmaður og kaupmaður
í Olafsvík, síðar ríkisbókari, f.
1864, d. 1951. María var yngst
sjö systkina. Hin voru: Helga
Einarsdóttir, f. 1892, d. 1967,
Markús Einarsson, f. 1893, d.
1942, Sigríður Einarsdóttir, f.
1895, d. 1980, Elísabet Einars-
dóttir, f. 1897, d. 1985, Sigurð-
ur E. Markan, f. 1899, d. 1973,
og Einar E. Markan, f. 1902,
d. 1973. Hálfbróðir þeirra sam-
feðra var Einar M. Einarsson,
f. 1892, d. 1977. Eiginmaður
Maríu var Georg Östlund, af
sænsku bergi brotinn, f. 1901,
d. 1961. Þau eignuðust einn
son, Pétur Östlund, f. 1943,
sem er starfandi tónlistarmað-
ur í Svíþjóð. Kona hans er
Anja Notini. Sonarsynir Maríu
eru þrír, allir bús^ttir í Sví-
þjóð.
Fjölskylda Maríu fluttist til
Reykjavíkur árið 1910. María
stundaði nám við Kvennaskól-
ann í Reykjavík 1921-1923 en
haustið 1927 hélt hún utan til
söngnáms og hóf nám hjá Ellu
Schmiicker í Berlín 1928. Hún
hélt fyrstu sjálfstæðu tónleika
sína á íslandi sumarið 1930. I
Berlín hélt hún fyrstu tónleika
* sína 1935, við fádæma góðar
viðtökur. Sama ár réðst hún til
Schiller-óperunnar í Hamborg
en fluttist til Berlínar aftur ári
síðar og kom fram sem gesta-
söngvari víða á meginlandi
Evrópu og á Norðurlöndum um
árabil. Hún var ráðin að
Glyndebourne-óperunni á Eng-
landi 1939. Eftir að heimsstytj-
öldin skall á bauðst henni að
halda tónleika í Ástralíu á veg-
um ástralska útvarpsins. María
ferðaðist vítt og breitt um land-
ið í hálft ár og hélt tónleika.
IDAG er til moldar borin
ein ágætasta listakona
sem Island hefur alið,
María Markan, óperu-
söngvari, en hún andað-
ist 16. maí, komin hátt
á 90. aldursár. Starfsfer-
ill hennar var á margan
hátt glæsilegri en flestra annarra
íslenskra söngvara, og enginn þeirra
náði á þeim tíma viðlíka frama í list
sinni. En að öðru leyti var ferill
hennar svo miklum sviptingum háð-
ur, vegna óviðráðanlegra ytri at-
vika, að jafna má við hlutverk í trag-
ískri óperu. Hún var yngst sjö barna
Einars Markússonar ríkisbókara og
Kristínar Árnadóttur konu hans.
Öll fjölskyldan var mjög söngvin,
og fjögur systkinanna urðu þjóð-
kunnir söngvarar. Allt frá bernsku
naut María þeirrar tilsagnar í tón-
list sem hér var völ á. Einkum lagði
hún stund á píanóleik, kom stundum
fram opinberlega, bæði á dansleikj-
um og sem undirleikari, en að því
er sönginn varðar virðist hún hafa
haft einhvers konar minnimáttar-
Vegna styrjaldarástandsins í
Evrópu lá leið hennar síðan til
Kanada þar sem hún hélt tón-
leika og kom fram í útvarpi,
bæði í Vancouver og Winnipeg.
Eftir það hélt hún til New York
og var skömmu síðar ráðin að
Metropolitan-óperunni, með
samningi sem undirritaður var
í júní 1941 til allt áð þriggja
ára. Var hún einn fjögurra
nýrra söngvara sem þá voru
ráðnir, en alls kepptu 723
söngvarar um stöðurnar fjórar.
Þegar kom fram á árið 1944
sagði hún upp samningi sínum
og helgaði sig um nokkurra ára
skeið að mestu móður- og hús-
móðurstörfum. Haustið 1951
fluttist fjölskyldan til Kanada.
María kom heim til Islands í
tónleikaferð haustið 1954. Enn-
fremur kom hún fram í upp-
færslu Þjóðleikhússins á I Pagl-
iacci og Cavalleria Rusticana
þá um veturinn.
María og Georg fluttu alkom-
in til íslands í apríl 1955 og
settust að í Keflavík. María kom
í síðasta sinn fram á tónleikum
er hún söng með Sinfóníuhljóm-
sveit Islands í Þjóðleikhúsinu,
í júní 1955 en sitt síðasta hlut-
verk á óperusviði söng hún á
sama stað 1957, í Töfraflaut-
unni. Að manni sínum látnum
fluttist María til Reykjavíkur
þar sem hún rak eigin söng-
skóla 1962-1983. María var
sæmd ýmsum viðurkenningum
fyrir söng sinn, bæði heima og
erlendis, m.a. riddarakrossi
fálkaorðunnar árið 1940. Þá
hlaut hún heiðurslistamanna-
laun Alþingis fyrst íslenskra
kvenna.
Síðustu sjö árin dvaldi María
á Droplaugarstöðum í Reykja-
vík, farin að líkamlegri heilsu,
en hélt sinni andlegu reisn til
dauðadags.
Útför Maríu Markan verður
gerð frá Dómkirkjunni í
Reykjavík í dag og hefst at-
höfnin klukkan 13.30.
kennd gagnvart systkinum sínum.
Einar Markan fór ungur til söng-
náms í Noregi og síðan í Þýska-
landi, og þegar hann kom fyrst hing-
að heim til tónleikahalds upp úr
miðjum þriðja áratug aldarinnar var
María enn undirleikari hans. En
hann hvatti hana til söngs, og það
var fyrst og fremst fyrir áeggjan
hans sem María fór utan til söngn-
áms 1927 og staðnæmdist í Berlín.
Hún kom hingað heim til tón-
leikahalds í fyrsta skipti 1930 og
var undir eins frábærlega tekið, en
hélt síðan áfram náminu. Á næstu
árum söng hún stundum á tónleik-
um og í útvarp í Þýskalandi og á
Norðurlöndum. Haustið 1933 kom
hún aftur heim, söng í Reykjavík
og víðar um land. Þá var um hana
sagt í blaðaummælum að glæsilegri
söngur hefði aldrei heyrst hjá nokkr-
um íslendingi.
Snemma á árinu 1935 vann hún
stórsigur með fyrstu sjálfstæðu tón-
leikum sínum í Berlín, sjö aukalög
voru sungin og blaðaumsagnir ein-
róma lofsamlegar. Upp úr þessu
opnuðust henni ýmsar leiðir, þó ekki
dyr hinna stóru óperuhúsa. Það voru
líka viðsjárverðir tímar í Þýskalandi
um þessar mundir, og heimamenn
látnir ganga fyrir um flest þau störf
sem einhver slægur var í.
Hér verður ekki að þessu sinni
rakinn þroska- og frægðarferill
Maríu Markan í Þýskalandi, á Norð-
urlöndum, í Glyndebourne-óperunni
í Englandi, í Ástralíu og Kanada.
Þó er rétt að geta þess vegna óná-
kvæmni í frásögnum sem fram hafa
komið, að það var á tónleikasviðinu
fremur en í óperum sem frami henn-
ar varð mestur, þótt hún að upplagi
og menntun væri óperusöngkona
fyrst og fremst. Hún var ekki fast-
ráðin við óperur í Þýskalandi nema
stuttan tíma við tvö minniháttar
óperuhús á árunum 1935-37. í
Glyndebourne-óperunni söng hún
aðeins eitt sýningatímabil. Annars
staðar kom hún fram sem gestur,
en henni var einatt fagnað sem
„stórstjörnu". I Ástralíu og Kanada
starfaði hún eingöngu að tónleika-
haldi. Svo kom að því að.hún var
ráðin til starfa við Metropolitan-
óperuna í New York með samningi
sem undirritaður var 12. júní 1941.
Með þeim samningi var mikill sigur
unninn þótt minna yrði úr en efni
stóðu til. Hún var ein fjögurra nýrra
söngvara sem ráðnir voru að því
sinni, en 723 höfðu þreytt keppni
um stöðumar sem lausar voru.
Þegar María var að hefja störf
við Metropolitan birtist um hana
rætin rógsgrein í bandarísku slúð-
urblaði. Þar voru henni m.a. borin
á brýn tengsl við ýmsa helstu for-
sprakka nasista, bæði í Þýskalandi
og Noregi. Þótt enginn flugufótur
væri fyrir þessum áburði, reyndist
erfitt að kveða hann niður. Sam-
keppni var óvægin á þessum vinnu-
stað og keppinautarnir misvandir
að meðulum. Hjá sumum mætti hún
tortryggni og jafnvel óvild, þótt
margir aðrir sýndu henni vinsemd
og traust. Hún kom fyrst fram á
viðhafnartónleikum í Metropolitan-
óperanni 14. des. 1941, en í óperu-
hlutverki 7. jan. 1942 sem greifafrú-
in í „Brúðkaupi Fígarós" eftir Moz-
art. Sú sýning var ekki vel undirbú-
in, dómar um hana misjafnir, og
hún var ekki endurtekin. Og rógur-
inn olli því, að María var aldrei
kvödd til að syngja önnur þau hlut-
verk sem um hafði verið rætt við
hana í upphafí, en það voru m.a.
Leonoru-hlutverkin í „II trovatore“
og „Valdi örlaganna" eftir Verdi,
svo og hlutverk Elsu í „Lohengrin"
og Elísabetar í „Tannhauser" eftir
Wagner. Hún var látin syngja á
ýmsum tónleikum sem óperan
gekkst fyrir, og var sumum þeirra
útvarpað til kynningar. En þetta var'
ekki það sem María hafði ætlað
sér, og þegar kom fram á árið 1944
ákvað hún að segja upp samningi
sínum við óperuna, enda beindist
hugur hennar þá um skeið meir að
hlutverki móður og húsfreyju en
söngnum. Skömmu eftir að María
kom til New York kynntist hún
Georg Östlund, sem hún giftist
skömmu síðar. I fyllingu tímans
fæddist þeim sonur, Pétur Östlund,
sem nú er mikils metinn tónlistar-
maður, búsettur í Svíþjóð. Þó söng
hún enn opinberlega við ýmis tæki-
færi og hélt áfram að æfa óperuhlut-
verk til að halda við þjálfun sinni
og kunnáttu.
Það var um þetta leyti sem ég
kynntist Maríu Markan fyrst per-
sónulega. Ég fór til náms í Banda-
ríkjunum í ársbyrjun 1944, og lágu
leiðir okkar þá brátt saman í New
York. Áður þekkti ég hana sem
söngkonu, aðallega þó af hljómplöt-
um, og mat hana mjög mikils. Enn
í dag finnst mér ég vart hafa heyrt
fegurri söng en meðferð hennar á
bæninni úr „Toscu“, sem hún hafði
tekið upp á plötu í Kaupmannahöfn
í árslok 1937. Ég kynntist einnig
vel vestur-íslenskri konu, Beatrice
(Gísiason) Boynton, sem verið hafði
ritari Maríu á Metropolitan-árunum.
Hún sagði mér margt um það sem
þar hafði gerst, og átti það ekki lít-
inn þátt í að auka samúð mína með
Maríu og aðdáun á henni. Þetta var
dramatísk sorgarsaga. En María var
ekki ein um slíkt hlutskipti. Um
sama leyti og þetta gerðist, varð
norska söngkonan Kirsten Flagstad,
sem þá var talin fremsta Wagner-
söngkona í heimi, tíu árum eldri en
María, að víkja fyrir fullt og allt af
sviði Metropolitan-óperunnar þar
sem hún hafði ljómað um árabil.
Ástæðan var sögð vera sú að eigin-
maður hennar í Noregi hefði átt
einhver skipti við Þjóðveija, en
eflaust kom þar ekki síður til harð-
fylgi söngvara sem litu á sig sem
keppinauta hennar og töldu sitt ljós
mundi lýsa skærar að henni fjar-
staddri. María Markan bar ekki á
torg harma sína og vonbrigði. Það
var alltaf fagnaðarefni þegar fund-
um bar saman við hana, þótt oftast
væri það af tilviljun. Hún var jafnan
glöð í bragði, persónuleikinn mikill
og hrífandi, og frá henni stafaði
einstakri hlýju og velvild, þótt sjálf
hefði hún stundum átt öðru að
mæta. Ég minnist þess enn með
þakklæti hve innilega hún samfagn-
aði mér þegar ég valdist til að vera
fulltrúi Yale-háskóla á sameiginleg-
um tónleikum helstu tónlistarskóla
í norðausturríkjum Bandaríkjanna
sem haldnir voru með talsverðri við-
höfn vorið 1947. Hún kunni vel að
gleðjast með öðrum, þótt enn fleira
væri henni mótdrægt en hér hefur
verið talið.
Ekki löngu eftir þetta þrengdist
mjög hagur þeirra Georgs í New
York og 1951 fluttust þau til
Kanada. Georg hóf þar atvinnu-
rekstur sem gekk illa, og fór svo
að þau María misstu þama allar
eigur sínar. María kom hingað heim
haustið 1954, hélt tónleika, tók upp
nokkrar hljómplötur, og söng tvis-
var hlutverk Zantussa í „Cavalleria
rusticana" sem þá var verið að sýna
hér í Þjóðleikhúsinu. Þannig fengu
Islendingar loks að kynnast henni á
óperusviði. Næsta vor fluttist fjöl-
skyldan heim, settist að í Keflavík,
og starfaði Georg eftir það á Kefla-
víkurflugvelli til dauðadags, 29.
des. 1961. Hinn 14. júní 1955 kom
María fram á óperutónleikum Sin-
fóníuhljómsveitarinnar í Þjóðleik-
húsinu og söng þar aríur eftir Verdi,
Wagner, Mozart og Weber. Það
voru síðustu tónleikar hennar. En
þegar „Töfraflautan“ var sett á svið
í leikhúsinu 1957 var henni boðið
hlutverk „fyrstu konunnar" og varð
það síðasta óperuhlutverk hennar.
Þau hjón bjuggu við þröngan kost
fyrst eftir heimkomuna, en María
lét aldrei neinn bilbug á sér finna
og fagnaði því að hafa nóg að starfa
við heimilishald og kennslu. Söng-
kennsla varð aðalstarf hennar eftir
þetta meðan heilsa og kraftar ent-
ust. Hún hafði oft mikinn fjölda
nemenda. Sumir þeirra eru nú með-
al fremstu söngvara okkar. En flest-
um skilaði hún til nokkurs þroska,
og mikilla vinsælda naut hún meðal
nemenda sinna, enda lét hún sér