Morgunblaðið - 05.12.1995, Page 2

2 B ÞRIÐJUDAGUR 5. DESEMBER. 1995
MORGUNBLAÐIÐ
Nýjar bækur
• KONANsem mnn er eftir
Lindu Lay Shuler.
„Sagan gerist um tvö hundruð
árum fyrir daga Kólumbusar í
Ameríku. Kvani er indíánastúlka
sem hrakin er burt frá ættbálki
sínum sökum þess að hún hefur
blá augu og því talin norn. Sagan
lýsir leit hennar að nýjum heim-
kynnum, nýrri ást, en óvinir og
óblíð náttúra fylgja henni við hvert
fótmál. í fjarlægu gljúfri gerir hún
síðan uppgötvun sem breytir öllu
Iífi hennar,“ segir í kynningu útgef-
anda.
Konan sem man er 429 bls. Álf-
heiður Kjartansdóttir þýddi bókina
en hún var filmuunnin íPrent-
myndastofnunni. Útgefandi er
Vaka-Helgafell. Bókin kostar
2.990 kr.
• HÆGUR vals í Cedar Bend er
eftir RobertJames Walleren
hann er þekktastur fyrir að hafa
ritað metsölubókina Brýmarí
Madisonsýslu.
í kynningu útgefanda segir:
„Sagan segir frá Jellie Braden sem
er innilokuð í ástríðulausu hjóna-
bandi og einfaranum Michael Till-
man. Þau laðast hvort að öðru og
smám saman breytist líf þeirra
beggja. Er hún hverfur á braut til
þess að glíma við leyndarmál úr
fortíðinni kastar hann öllu frá sér
og heldur á eftir henni. Þá skiptir
engu þótt um hálfan hnöttinn sé
að fara.“
Bókin er 230 bls. aðlengd. Krist-
ján Jóhann Jónsson þýddi bókina
en Kristín Ragna Gunnarsdóttir
hannaði kápu. Bókin erfilmuunnin
í Offsetþjónustunni hf. Útgefandi
er Vaka-Helgafeli. Bókin kostar
1.990 kr.
• ENGIN miskunn er eftir Mir-
iam AIi og Jana Wain. Að sögn
útgefanda er Engin miskunn sönn
saga breskrar móður sem berst
fyrir því að leysa dætur sínar úr
ánauð. Eiginmaður hennar seldi
tvær dætur þeirra í hjónaband til
heimalands síns, Jemen. Þar beið
þeirra auðmýking, ofbeldi og
nauðganir. Nadía og Zana voru
fjórtán og fímmtán ára þegar þetta
gerðist.
í kynningu útgefanda segir:
„Zana, dóttir Miriam, lýsti reynslu
sinni í bókinni, Seld, fyrir nokkru.
Enginn miskunn er ekki síður átak-
anleg lesning og lætur engan
ósnortinn.
Bókin er271 bls. aðlengd. Helgi
Már Barðason þýddi bókina, og
filmuvinnu sá Prentmyndastofnun-
in hf. um. Útgefandi er Vaka-
Helgafell. Engin miskunn kostar
2.480 krónur.
Guömundur
Arni Stefánsson
• HVER vegurað heiman... ís-
lendingar í útlöndum eftir Guð-
mund Árna Stefánsson er komin
út._
_ í þessari bók ræðir Guðmundur
Arni Stefánsson alþingismaður
við sex íslendinga, sem allir eiga
það sameiginlegt að hafa flust af
landi brott og
dvalið erlendis við
störf og leik um
langt árabil.
„Landsmenn vilja
frá fréttir af
„sínu“ fólki á er-
lendri grund.
Hvað er það að
fást við? Hvernig
gengur? er gott að
vera Islendingur í útlöndum? Hver
er sýn þessara íslendinga til
„gamla“ landsins eftir langa út-
veru?“ segir í kynningu.
Viðmælendur eru: Asþór Magn-
ússon athafnamaður, Englandi,
Gunnlaugur Stefán Baldursson
arkitekt, Þýskalandi, Gunnar Frið-
þjófsson, útvarpsstjóri, Noregi,
Linda Finnbogadóttir hjúkrunar-
fræðingur, Bandaríkjunum, Rann-
veig Bragadóttir óperusöngvari,
Austurríki, hjónin Þórður Sæ-
mundsson flugvirki og Drífa Sigur-
bjarnardóttir hótelstjóri, Lúxem-
borg.
Utgefandi er Skaldborg hf. Verð
hókarinnar er 3.480 kr.
BÓKMENNTIR
Ljóö
í AUGA ÓREIÐUNNAR
Eftir Einar Má Guðmundsson, Mál
og menning, 1995 - 95 bls.
í FLJÓTU bragði gæti það virst
undarlegt uppátæki hjá höfundi að
búta áður birta ritgerð eftir sig nið-
ur í Ijóð. Alltént er það góð nýting
á efni. Margt í nýrri ljóðabók Ein-
ars Más Guðmundssonar gæti virst
hafa orðið til með þessum hætti.
Hún nefnist í auga óreiðunnar og
ber sama heiti og fjallar að nokkru
leyti um svipað meginefni og grein-
arkorn sem höfundurinn birti í
Morgunblaðinu í janúar 1992.
Greinin fjallaði m. a. um hrun
heimskommúnismans sem höfundi
þótti leiða til óreiðu, einkum í vit-
undarlífi okkar, og alræðis mark-
aðshyggjunnar. En Ijóðheimur Ein-
ars hefur margar víddir ef grannt
er skoðað og ætli reyndin sé ekki
sú að greinin umrædda sé einungis
einn flötur á teningi. Hinir fletirnir
birtast nú í nýju ljóðabókinni.
Bókin er nefnilega fjölbreytt að
efni. Einar Már yrkir um ástina,
þjóðernið, Evrópusambandið, verk-
föll, stjórnmál og gamanmál, vind-
inn og tímann, hið stóra í hinu
smáa. En einnig um sjálfan sig og
stöðugt endurmat heimsmyndar.
Þó að Einar hafi verið meira í sviðs-
ljósinu sem sagnaskáld en ljóðskáld
hin seinni ár svífur ljóðrænn, hóm-
erískur andi yfír öllum verkum hans
enda hóf hann feril sinn sem ljóð-
skáld. í þessari bók er samruni
sagnar og ljóðs mest áberandi í
fáeinum lausamálsljóðum sem allt
eins má skoða sem örsögur.
Einar Már er eitt fremsta skáld
okkar og ljóðabókin ber þess glöggt
vitni að hér fer kunnáttumaður með
pennann. Kímnin hefur löngum ver-
ið helsti eðliskostur Einars og sann-
ast sagna er nokkuð síðan ég hef
átt jafn glaðværar stundir með bók.
Önnur af fyrstu bókum Einars, Er
nokkur í Kórónafötum hér inni, ein-
kenndist af stuttum ljóðum, skop-
hendum, þar sem skopast er að
ýmsurn mannlegum aðstæðum.
Nokkuð er um slík smáljóð í nýju
Aðfleyta
tíman-
um fram
bókinni. Þau tengjast
mörg meginefni henn-
ar en innan um eru
ótuktarlegar athuga-
semdir um náungann
og um breytni okkar
og hegðun. Vísa sem
nefnist Tourist inform-
ation er Svona:
Hvað eruð þið að tæta til
Costa del Sol
þegar hægt er að sitja á
Heklutindi
1 og baða rasskinnamar í
hraunstraumnum?
Ljóð Einars hafa
jafnan sterka mynd-
byggingu og myndmál
hans hefur yfir sér einhvern einfald-
an og ferskan blæ sem er raunar
langskýrasta svipmót skáldskapar-
ins. Oft virðast myndirnar við fyrstu
yfirsýn vera langsóttar en við nán-
ari athugun reynast þær frumlegar
og djarfar. Þannig er það óvenju-
legt að líkja skýi við havanavindil
og það kann jafnvel að virðast dálít-
ið klunnalegt að líkja heiminum við
kartöflu í lófa guðs. En við hliðina
á línuritum og súluritum hagfræð-
inga verður slík líking beinlínis hlý-
leg og full af væntumþykju.
Hvort sem sagan
er línurit eða súlurit
í auga hagfræðingsins
er heimurinn
kartafla í lófa guðs.
Ef það er hlutverk
rithöfundar að skil-
greina sjálfan sig í
tíma og rúmi og þar
með tímann og rúmið
hlýtur hver bók hans
að vera uppgjör við h'ð-
andi tíma og verðandi
sjálf. Mörg verka Ein-
ars Más eru öðrum
þræðinum slíkt upp-
gjör og í þessu verki
tengir hann saman
pólitískt uppgjör og
persónulegt í afstöð-
unni til byltingarinnar
og kommúnismans.
Þetta á við um allmörg
kvæðin. Út frá þeim
skilningi að fortíðin fylgi okkur og
sé óafmáanlegur hluti okkar óháð
öllum gildisdómum rís Einar til
varnar þeim sem látnir eru svara
til saka fyrir fortíð sem þeir höfðu
litla stjórn á en hafa óhjákvæmilega
í farteskinu. Kvæðið nefnist Upp-
gjör við fortíðina I:
Nú vil ég biðja þá
sem í óskammfeilni sinni
gengu niður Laugaveginn
einhvern tíma í nóvember
árið 1932
að vera svo vingjarnlega að snúa við og
ganga hann upp.
Mun persónulegra er kvæðið
Stelpan sem þú elskaðir... Af kvæð-
inu má ráða að Einar hafi aldrei
Einar Már
Guðmundsson
Péturskirkjur í
Róm og Skálholti
BÓKMENNTIR
F r æ ð i r i t
KRISTNITAKAN OG
KIRKJA PÉTURS í
SKÁLHOLTI
eftir Einar Pálsson, Mímir,
1995,317 bls.
EINAR Pálsson segir frá því á
einum stað í þessari voldugu bók
að áhugi hans á máli goðsagna
hafi vaknað fyrir um fimm tugum
ára, enda hafi sér þá þegar þótt
„túlkun á því máli vafasöm og
kennsla í goðafræði barnaleg".
Köllun hans hefur æ síðan verið sú
að ráða í rúnir goðsagna og þá eink-
um að afhjúpa „málfræði táknmáls"
þeirra.
Bókin sem nú er komin út er hin
11. í ritröð Einars um Rætur ís-
Ienskrar menningar, en auk þess
hefur hann gefið út tvö rit á ensku
um rannsóknir sínar, að ógleymdum
fjölda fyrirlestra og einstakra rit-
gerða sem m.a. hafa birst í Lesbók
Morgunblaðsins.
Aðferð Einars er að rýna í mið-
aldarit íslensk, ekki hvað síst
Brennu-Njáls sögu, sem hann hefur
rannsakað í þaula, frá því sjónar-
horni túlkunarfræða sem kallast
allegoría; leit að launsögnum er
liggja verkunum til grundvallar.
Svo virðist sem mörg erlend mið-
aldarit hafi verið skrifuð á ólíkum
„plönurn", eins og það er kallað,
verið í senn sagnfræðileg lýsing
raunverulegra atburða,
siðferðileg útlegging
þeirra og ekki hvað síst
tjáning ginnhelgra
launsagna sem aðeins
var á færi fáeinna útv-
alinna (eða innvígðra)
að skilja. Rót hins síð-
astnefnda var oft eins
konar tölvísi, þar sem
einstökum tölum og
.talnahlutföllum voru
léðir máttþrungnir,
guðlegir eiginleikar.
Slík tölvísi er oft kennd
við nýplatonisma, en
má í raun rekja allt
aftur til launhelga Pý-
þagórasar. Á miðöld-
um var hún svo smám saman löguð
að hinni kristnu heimsmynd. Leið-
arhnoða Einars er að sams konar
bókmenntaleg fjölkynngi hafi verið
viðhöfð við ritun a.m.k. sumra ís-
lenskra miðaldarita.
Einar beitir nokkuð skipulega í
verkum sínum svokallaðri popper-
ískri aðferðafræði sem þekktari er
úr raun- en hugvísindum nútímans.
Hann setur fram tilgátur (ekki
„hugmyndir", „skoðanir" eða „nið-
urstöður"), kannar gögn og athugar
hvort þau komi heim og saman við
tilgátuna. Geri þau það telst hún
styrkt eða staðfest (þó að hún verði
aldrei endanlega sönnuð), geri þau
það ekki fellur tilgátan. Segja má
að Einar hafi verið óvenju heppinn
að því leyti að flestar hinar upphaf-
legu tilgátur hans (úr elstu bókun-
um) virðast hafa stað-
ist tímans tönn og
raunar sífellt hlotið
frekari staðfestingu
erlendra fræðimanna
sem sinnt hafa skyld-
um fræðaiðkunum.
Þessi aðferðafræði ljær
þar að auki verkum
Einars ákveðna sam-
felldni og trúverðug-
leik: Þau mynda sam-
stæða þróunarsögu
glappa, og þó aðallega
happa, við tilgátupróf-
anir hans; og hann
skorarjafnan álesand-
ann að stinga upp á
einfaldari og sennilegri
tilgátu er skýri sömu gögn og hann
er að fást við, reiðubúinn að gefa
sína upp á bátinn ef slík er í boði.
Ekki er unnt, í stuttum ritdómi,
að gera nokkra viðhlítandi grein
fyrir öllum þeim tilgátum og gögn-
um sem ber á góma í þessari nýju
bók. Við getum þó sagt að megintil-
gátan sé sú að staðsetning Skála-
holts sem biskupsseturs hafi ekki
verið nein handabófsákvörðun held-
ur hafi kirkjan, sem snemma var
helguð Pétri postula og nefnd Pét-
urskirkja, verið „eins skorðuð við
heimsmyndinni" og Péturskirkjan í
Róm. Að baki hafi búið tryggð við
hina helgu talnaröð 27-54-108-216-
432-864-1728. Rökfærslan, sem
fylgir ýmsum eðlilegum krókaleið-
um fræðanna, gengur síðan út á
að sýna fram á tvennt í senn: í
Einar
Pálsson
verið að fullu sáttur við afstöðu sína
til byltingarinnar. Þar líkir hann
henni við stelpu sem segir honum
upp með öllum þeim sársauka sem
því fylgir. Þeim brottrekstri úr Ed-
ensgarði byltingarinnar mætir Ein-
ar fyrst með afneitun en síðan úr-
drætti, því að aðdráttarafl hennar
minnkar, og í lok kvæðisins hefur
hann öðlast dýpri skilning á sjálfum
sér:
því stúlkan sem þú elskaðir einu sinni
er ekki stúlkan sem þú elskaðir,
heldur þráin,
leitin sem lagði af stað með þig,
ekki til að finna,
heldur leita að því sem þú týndir
til að geta týnt þvi sem þú fannst. '
Hugur skáldsins er í nokkuð
mörgum kvæðum upptekinn af fjör-
brotum stalínismans hin síðustu ár.
Heimur sá sem blasir við Einari á
þessum tímum einkennist af villu-
ráfi: „Veröldin ráfar alein um gang-
ana / og villist á milli hæða.“ Svar
hans við óreiðunni felst e. t. v. í
megintákni bókarinnar, auganu,
auga óreiðunnar. Augað er tákn
sólarinnar sem færir okkur birtu
en einnig þeirrar sem kemur reglu
á skynjunina, viskunnar. Það er hið
andlega ljós sem lýsir upp myrkrið
í óreiðunni:
Myrkrið fer ekki á meðferðarstofnun.
Við berum það ekki burtu en lýsum það upp
að innan,
auðgum hugann, vinnum, sofum, elskum
og munum
tii að fleyta tímanum fram.
Þannig og með fortíðina í far-
angrinum, söguskilning og skilnig
á því að hið smáa í lífinu hefur
gildi vegna þess að í því finnum
við hið stóra tekst Einar Már á
við samtíðina. En jafnframt legg-
ur hann áherslu á tilfinningaleg
gildi: „Ég á von á tilfinningum. /
Vill einhver hjálpa mér að landa?“
Hér er því á ferðinni indæl bók,
full með kímni og birtu. Þetta er
líka bók þar sem skáldið tekst á
við samtímann af alvöru til að
skilja og skilgreina sjálfan sig og
okkur.
Skafti Þ. Halldórsson
fyrra lagi að torg Péturskirkjunnar
í Róm hafi verið skipulagt út frá
sama grunnstuðli, tölunni 432, og
ýmsar aðrar miðaldakirkjur —
grunnstuðli er átti að umlykja bæði
ímynd alheims (makrókosmos) og
manns (míkrókosmos) — og í síðara
lagi að staðsetning „Péturskirkj-
unnar í Skálaholti" hafi fylgt sama
skikk. Einar gagnrýnir í leiðinni
Hörð Ágústsson, sem í bók sinni
um kirkjur Skálaholtsstaðar hafi
látið hjá líða að fjalla um hlutföll
kirkna og „formrými", og teikning-
ar hans af þeim séu ekki byggðar
á neinu rökrænu kerfi sem þó hafi
verið talið ómissandi við kirkju-
byggingar miðalda annars staðar í
Evrópu. Gátu sigldir íslendingar
þeirra tíma verið slíkir eftirbátar
annarra?
Rökfærsla Einars verkar sann-
færandi, jafnvel á „óinnvígðan“ les-
anda, bæði vegna órofa tengsla
sinna við aðra þætti í þeirri tölvísi,
m.a. um mörkun Alþingis, sem Ein-
ar hefur afhjúpað í fyrri verkum
og eins þess vitnisburðar sem hér
hefur verið aflað úr erlendum heim-
ildum. Raunar mæli ég með þessari
nýju bók sem ágætum stökkpalli
út á kenningaklaka Einars, fyrir
þá sém vilja kynnast fræðum hans
í fyrsta sinn, enda er hann hér
óvenju hjálpfús við lesandann: dreg-
ur saman og einfaldar ýmsar álykt-
anir úr fyrri bókum. Að auki er
verkið svo skrifað á þeirri tæru og
skýru íslensku sem er aðalsmerki
höfundar.
Þögnin um fræði Einars Pálsson-
ar hefur löngum verið allkaldrana-
leg í heimi íslenskra fræða og vís-
inda, þó að nokkuð hafi ræst úr því
í seinni tíð. En það er hyggja mín
að naumast verði langt liðið á næstu
öld áður en lífsstarf hans verði
metið að verðleikum sem eitt merk-
asta framlag samtíðarmanna okkar
hér á landi til skilnings á hugar-
heimi miðalda.
Kristján Kristjánsson