Morgunblaðið - 11.11.1997, Page 3

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 11. NÓVEMBER 1997 B 3
BÆKUR
SUMARIÐ bak við brekkuna
heitir ný saga eftir Jón Kalman
Stefánsson. Sögusviðið er
sveitin bak við Brekkuna, rétt
handan við þjóðveginn. Per-
sónurnar eru þær sömu og í
fyrri sagnabók Jóns, Skurðir í
rigningu, sem kom út á síðasta
ári.
„Ef þú ekur alltaf eftir þjóð-
veginum þá missirðu af öllum
smáatriðunum, undantekn-
ingunum sem gefa lífinu lit,“
segir Jón. „Því er mikilvægt
að þræða stundum fáfarna vegi
hvort sem er í eiginlegri eða
óeiginlegri merkingu.“
I sveitina kemur persóna
sem undarlegir straumar stafa
frá. Veran á bláu strigaskónum
stundar stífar, daglangar
göngur með Postulanum, bónd-
anum á Gilsstöðum, sem er að
leggja lokahönd á það starf
þriggja ættliða að skyggna
Biblíuna og greina orð Guðs
frá öðrum orðum. Sú saga
kemst á kreik að hér sé sjálfur
Guð á ferð en ef ekki Guð þá
altént vera annars heims.
Kenningin, sem varpað er fram
eins og hveijum öðrum skáld-
skap, vindur upp á sig og hefur
áður en varir tekið
öll völd í sveitinni.
Skáldið Starkaður
lifir samkvæmt því
að skáldskapur sé
ekki bara orð held-
ur líka öll undarleg
hegðun. Þegar
óvæntir atburðir
gerast fara persón-
ur sögunnar að
hegða sér undar-
lega.
„I mínum augum
er stór hluti skáld-
skaparins að koma
á einhvern hátt á
óvart. Að veita nýja
sín á heiminn, á rigninguna, á
sjálfan þig eða hreinlega koma
á óvart svo þú verð-
ur hissa,“ segir Jón.
„ Hegðun er að hluta
til það að bregðast
við væntingum ann-
arra. Um leið og þú
gerir einhvað sem
brýtur í bága við
hugmyndir annarra
um þig kemurðu á
óvart.“ Skáldsagan
kemur á óvart með
því að taka stjórnina
af höfundinum. Er
höfundurinn að
skálda eða er skáld-
sagan að skálda höf-
undinn?
„Ég er að fást við sígilda
spurningu, sem mér hefur ekki
enn tekist að svara, um það
hvað sé skáldskapur og hvað
sé veruleiki. Minning okkar um
atburði er kannski skáldskap-
ur að vissu leyti því ómeðvitað
breytum við minningunni.
Maður veit í raun aldrei hvað
gerðist og hvað gerðist ekki.
Segja má að fortíð hvers og
eins sé að hluta til skáldskapur
en um leið verður skáldskap-
urinn sjálfstæður veruleiki
sem hefur áhrif á þig í nútíð-
inni. Persónur sögunnar
myndu aldrei fyrirgefa mér
það ef ég segði að þær væru
ekki til, þær væru bara skáld-
skapur. Eg væri ekki bara að
svíHja þær, ég væri að móðga
þær.“
EN HÉR væri hann kominn
á fund Starkaðs og legði
líf sitt í orð skáldsins.
Hann vantaði ljóð sem
segði hug hans allan. Sem kæmi
tilfinningum hans til skila en sýndi
jafnframt að hann, Óli í Skógum,
væri enginn búskussi sem tæki
draumavingl fram yfir búskapinn;
ljóð sem hann gæti rétt henni eða
jafnvel sent í pósti, já best þannig,
þá gæti hún lesið í góðu tómi og
síðan kveðið upp úrskurðinn sem
skildi að líf og dauða. Ég vara þig
við, sagði Starkaður þegar hann
hafði samþykkt að taka að sér að
bjarga lífi með orðum: þetta verður
ekki rímað ljóð. Mér er alveg sama,
gegnir Óli. Nei, heldur skáldið
áfram, það elskar enginn rímað
núorðið, kjamorkusprengjur yfir
Hirosíma og Nagasaki sundruðu
endanlega öllu rími. Mér er alveg
sama, endurtók bóndinn; kjarn-
orkusprengjur eða rím, ég hef ekk-
ert vit á þessu, veit bara að ég er
að veslast upp, sjáðu, buxumar
rétt hanga utan á mér. Á fjórum
vikum hef ég þrengt beltið um fjög-
ur göt, ég horast til dauða fyrir
haustið, segir Óli og þá spyr Stark-
aður: Hvemig er hún?
Úr Sumrinu bak við Brekkuna.
Fortíð okkar er að
hluta skáldskapur
Jón Kalman
Stefánsson
Úr hyljum
mannssálarinnar
BOKMENNTIR
Þýdd skáldsaga
MINNISBLÖÐ
ÚR UNDIRDJÚPUNUM
eftir Fjodor Dostojevskí. Ingibjörg
Haraldsdóttir þýddi og ritaði for-
mála. Mál og menning 1997.139 bls.
INGIBJÖRG Haraldsdóttir held-
ur áfram að auðga íslenska bók-
menntaflóru með þýðingum sínum
á verkum rússneska rithöfundarins
Fjodors Dostojevskí. í þetta sinn
kemur út þýðing hennar á því verki
Fjodors Dostojevskí sem markaði
upphafið að blómaskeiði rithöfund-
arferils hans, eins og Ingibjörg seg-
ir sjálf í formála að þýðingunni.
Þetta er skáldsagan Minnisblöð úr
undirdjúpunum sem þrátt fyrir
mikla kynngi telst ekki til höfuð-
verka skáldsins. Eins og Ingibjörg
bendir á í formálanum er gildi
hennar hins vegar falið í því að hún
tæpir á nokkrum þeim umfjöllunar-
efnum sem skáldið átti eftir að
glíma hvað mest við í öndvegisverk-
um sínum, svo sem Glæp og refs-
ingu og Djöflunum.
Þessi skáldsaga hefur raunar
merkilega skírskotun fram til svo-
kallaðra umræðuskáldsagna sem
nú eru algengar. Bókin skiptist í
tvo hluta og er sá fyrri eins konar
heimspekilegur inngangur að þeim
síðari þar sem hin eiginlega saga
er sögð. í fyrri hlutanum eru með
öðrum orðum reifaðar hugmyndir
sem oru ofarlega á baugi í um-
ræðu samtímans (sagan kom út
árið 1864) en í þeim síðari er sögð
eins konar dæmisaga sem á að
styðja við skoðanir höfundar á
þeim hugmyndum.
F)jodor
Dostojevski
í fæstum orðum
sagt þá er bókin skrif-
uð gegn óbilandi
bjartsýni samtímans
og óbilandi trú hans á
skynsemi mannsins
og góðvilja - kannski
sérstaklega góðvilja,
en bókin hefst á þess-
um orðum: „Ég er
veikur maður ... Eg er
vondur maður. Óvið-
felldinn maður er ég.
Ég held mér sé illt í
lifrinni.“
Sagan gerir ýmist
gys að samtíma sínum
eða fjallar um hann
af fyrirlitningu. Snúið
er út úr viðteknum
gildum með hreinum
skætingi; letin er upp-
hafin, iðja fagurfræð-
inga og velmeinandi
listrýna er dregin
sundur og saman í
háði og vísindaþekk-
ingu samtímans
hampað í írónískum
tón. Öllu, sem gert er
í nafni skynsemi, nyt-
semi, fegurðar og
góðvildar, er með öðr-
um orðum gefið langt
nef: „Ó, bara ef það
væri letinni einni að
kenna að ég geri ekki
neitt! Drottinn minn,
þá mundi ég sannar-
lega bera virðingu fyrir sjálfum
mér.“ Bókin hefur komið eins og
blaut tuska í andlitið á samtíma
sínum þegar menn voru svo að
segja nýfrelsaðir frá villum tilfinn-
inganna af skynseminni, rökhyggj-
unni.
Dostojevskí kallar sögumanninn
þversagnameistara sem er einmitt
lýsandi fyrir andóf hans og frá-
sögnina sem sprettur úr hyljum
mannssálarinnar, undirdjúpunum.
Þar fer þessi barátta fram á milli
óvinveittra afla, á milli hins góða
og hins illa í manninum. Þessi
sögumaður er raunar afar nútíma-
legur því hann lætur
lesendur ekki í friði;
talar til þeirra og
potar í þá með at-
hugasemdum um
ímyndaðar skoðanir
þeirra. Biekking
skáldsögunnar er
þannig rofin á sama
hátt og gert hefur
verið í skáldsögum
síðustu ára.
Minnisblöð úr und-
irdjúpunum er stund-
um óþægileg lesning,
einkum í lýsingum
sögumanns á illsku
sinni, jafnvel hreinni
illgirni. En hún er líka
á köflum bráðfyndin,
ekki síst vegna þess
að þrátt fyrir að vera
meira en hundrað ára
gömul hittir hún enn
í mark í gagnrýni
sinni á hina ódrepandi
skynsemistrú manns-
ins og meinlegum at-
hugasemdum um
þarflausa iðju hans á
mörgum sviðum.
Þrátt fyrir óþægindin
er lesturinn því á
stundum óborganleg-
ur.
Gagnrýnandi hefur
engin tök á því að
bera saman þýðingu
Ingibjargar við frum-
texta. Þýðingin er
hins vegar afar læsileg eins og
aðrar sem Ingibjörg hefur sent frá
sér á undanförnum árum en þar á
meðal eru fjórar skáldsögur eftir
Pjodor Dostojevskí.
Þröstur Helgason
Ingibjörg
Haraldsdóttir
Nýjar bækur
• MEÐ bálfum huga er eftir Sig-
urð A. Magnússon.
í bókinni segir á einum stað:
„Þegar maður skilgreinir sjálfan
sig í samhengi við söguna, er það
skáldskapur eins og sjálf sagan er
skáldskapur, því hún er ekki annað
en saga vindanna. Maður getur
með sama réttmæti rökstutt at-
hafnir sínar með tilvísun til erfða-
vísanna. Maður getur líka skírskot-
að til stjarnanna: ég hagaði mér
svona afþví að ég er hrútur. Líka
má taka Guð sér
til fulltingis: ég
gerði þetta afþví
það var Guðs vilji.
Loks má grípa til
goðsagnarinnar:
ég hagaði mér
svona afþví röddin
í brjósti mér bauð
mér það. Að
sönnu hef ég í
þessu verki á stöku stað stuðst við
dagbókarslitur, kafla úr bréfum
eða birtum greinum, en allt er það
efni fellt inní viðeigandi goðsögn.“
í bókinni Með hálfum huga held-
ur Sigurður A. Magnússon áfram
þroskasögu sinni sem hófst með
metsölubókinni Undir kalstjörnu,
en klæðir ekki lengur frásögn sína
í skáldsögubúning heldur stígur
sjálfur fram. „Einna markverðast
er þó hversu sjálfsskoðun höfundar
er einlæg og hispurslaus“, segir í
kynningu. Bókin er prýdd fjölda
mynda.
Útgefandi er Mál og menning.
Bókin er 428 bls., unnin íPrent-
smiðjunni Odda hf. Málverk á kápu
er eftir Louisu Matthíasdóttur.
Kápuna hannaði Anna Cynthia
Leplar. Verð: 3.980 kr.
Sigurður A.
Magnússon
Fæddist aldrei
ÉG fæddist aldrei. Á
þessum orðum hefst
nýjasta skáldsaga
Rúnars Helga Vign-
issonar, Ástfóstur, og
af þeim má ráða eilít-
ið undarlega stöðu
sögumanns hennar
en hann er fóstur, og
það sem meira er,
fóstur sem var eytt
og ætti því í raun
ekki að vera til leng-
ur.
„Þetta er að stofni
til ástarsaga sem er
sögð af fóstri," segir
Rúnar Helgi. „Aðal-
sögupersónan er
kona sem lét eyða þessu fóstri
en það lifir áfram með henni, og
reyndar körlunum tveimur sem
að því komu einnig, ráðsettum
rektor við Skálholtsskóla og ung-
um pilti. Lykillinn að þessari frá-
sagnaraðferð er sem sé sá að
fóstri verður aldrei fullkomlega
eytt, það lifir áfram í huga þeirra
sem það áttu. Aðalsögupersónan
er að rifja þessa fóstureyðingu
og aðdraganda hennar upp tutt-
ugu árum eftir að hún átti sér
stað vegna þess að hún er aftur
orðin ólétt. Sagan fjallar um
þetta val sem fólk getur staðið
frammi fyrir og afleiðingar þess
fyrir bæði það sjálft og afkom-
endur þess.“
Rúnar Helgi segir að það hafi
vissulega sett sig í svolítið
skrýtna aðstöðu að skrifa út frá
sjónarhorni fósturs. „Þetta er
frekar óvenjulegt og auðvitað er
þetta fyrst og fremst skáidlegt
sjónarhorn. Ég er að taka mér
ákveðið skáldaleyfi en fóstrið er
hugsað sem holdgerving hugs-
ana og tilfinninga persóna sög-
unnar. Það er þannig bæði ást-
fóstur og hugarfóstur í þeim
skilningi.
Það hafa bæði menn og konur
hissað sig á því að karlmaður
skuli skrifa bók sem
þessa, bæði vegna
þess að aðalpersónan
er kvenkyns og svo
fjallar sagan að
miklu leyti um ólétt-
ur og fóstur og
bamsfæðingu. En ég
hef svo sem ekkert
svar við þvi. Ég
reikna með því að
þráin eftir því að vita
hvernig væri að vera
hitt kynið, sem Guð-
bergur Bergsson tal-
aði einu sinni um, sé
þarna að koma upp á
yfirborðið hjá mér.“
Rúnar Helgi segist
hins vegar ekki vera að fjalla á
pólitískan hátt um fóstureyðing-
ar. „En ég býst við því að þeir
lesendur sem hafa glímt við þær
spurningar og tilfinningar sem
fylgja því að ákveða fóstureyð-
ingu kannist kannski við ýmis-
legt í þessari bók.“
EG fæddist aldrei. En ég
var til, því ég kom undir
á venjulegan hátt, að vísu
við óvenjulegar aðstæð-
ur. Ég var til nokkrar dýrmætar
vikur og hefði orðið lögráða um
þessar mundir ef mér hefði ekki
verið styttur aldur. Það var gert
með lögmætum hætti einn bjartan
sumardag og var móðir mín svo
stutt gengin með að kyn mitt var
enn á huldu. Kynlaus fór ég því á
órannsakanlega stigu og hvorug-
kyns segi ég mína sögu eins og ég
þekki hana best. Faðemið veit held-
ur enginn mennskur maður með
vissu, reyndar er eins víst að ég sé
tvífeðra, því tveir komu til álita,
annar ungur maður og óharðnaður
eins og móðir mín, hinn töluvert
ráðsettari. Það kann því vel að vera
að ég sé eining sönn í þrennum
greinum.
Úr Ástfóstri
Rúnar Helgi
Vignisson
Nýjar brýr?
ÞAÐ er harla óvenjulegt að inn-
bundin útgáfa skáldsögu sé á met-
sölulistum í Bandaríkjunum í heilt
ár samfellt. Minnisbókin (The
Netbook) eftir Nicholas Sparks hef-
ur nú setið meðal söluhæstu bóka
þar í landi frá því í október í fyrra.
Hún hefur selst í 816.000 eintökum
og verið prentuð 17 sinnum. Vel-
gengni bókarinnar hefur helst verið
líkt við gengi skáldsögunnar Brýrn-
ar í Madisonsýslu eftir Robert
James Waller og þykja höfundamir
raunar slá á svipaða strengi. Báðar
bækurnar eru líka frumraun þeirra
á skáldsagnasviðinu. Útgáfuréttur-
inn á bókinni hefur verið seldur til
25 landa og New Line Cinema mun
heQa framleiðslu á kvikmynd eftir
bókinni á síðari hluta næsta árs.
Minnisbókin kemur út í íslenskri
þýðingu Sigríðar Halldórsdóttur
hjá Vöku-Helgafelli nú í nóvember.