Morgunblaðið - 16.12.1997, Qupperneq 7

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 16. DESEMBER 1997 B 7
BÆKUR
Tilfinningar og- tíðarandi
BÆKUR
Endurminningar
MÆRIN Á
MENNTABRAUT
eftir Arnheiði Sigurðardóttur. 256
bls. Pjölvaútgáfa. Prentun: Grafík
hf. Reyiqav'ik, 1997. Verð kr. 3.280.
ARNHEIÐUR Sigurðardóttir
sendir frá sér endurminningar. Ekki
er það samfelld ævisaga. Höfundur-
inn velur úr það sem upp úr stendur
í minningunni. Titillinn, Mærin á
menntabraut, gefur góða hugmynd
um innihaldið. Faðir Arnheiðar, Sig-
urður Jónsson á Arnarvatni í Mý-
vatnssveit, var skáld og bóndi, þjóð-
kunnur maður og mikils metinn.
Arnheiður hleypti heimdraganum og
nam í héraðsskóla og síðar í Kenn-
araskólanum. í höfuðstaðnum
kynntist hún mönnum sem hátt bar
í menntalífinu, Laxness, Birni Guð-
finnssyni, Hirti Kristmundssyni
(bróður Steins Steinarr), Helga Hjör-
var og Jóni Eyþórssyni svo aðeins
fáir séu nefndir. Tveir hinir síðast-
nefndu störfuðu hjá útvarpinu. Þar
á bæ munu þeir hafa ráðið því sem
þeir vildu. Arnheiður fékk því
snemma tækifæri til að láta rödd
sína berast á öldum ljósvakans. Vin-
konu hennar þóttu þessir herramenn
grunsamlega stimamjúkir við döm-
una og hafði á orði að þetta væri
bara erótík. Ef til vill var það ekki
fjarri sanni. Kannski ólgaði ástleitn-
in einhvers staðar í undirvitundinni,
jafnvel án þess þeir gerðu sér það
ljóst. Karlar hrífast oft af gáfuðum
og glæsilegum stúlkum og viija þá
allt fyrir þær gera! Hvað sem því
leið hefur Arnheiður vafalaust notið
þarna æsku sinnar og
þokka ekki síður en
góðra gáfna.
En unga stúlkan greip
ekki þau tækifæri sem
ef til vill stóðu henni til
boða. Hún var haldin
óþoli og útþrá og vildi
skoða heiminn. Hún hélt
til náms í Kaupmanna-
höfn, innritaðist þar í
Kennaraháskólann,
hvarf þaðan í þeim
vændum að ljúka heldur
dönsku stúdentsprófi, sá
sig um hönd og arkaði
aftur inn í Kennarahá-
skólann. Mátti hún þá
reyna að sá, sem fer, á
ekki jafnauðveldlega aft-
urkvæmt.
Arnheiður lýsir mönnum og mál-
efnum hófsamlega en jafnframt
hreinskilnislega. Hún hlífir ekki
sjálfri sér, segir berlega frá innri
baráttu sem hún mátti oft heyja,
vonum og vonbrigðum í lífi og starfi.
Þar til kemur að leynistigum ástar-
innar. Þar skellir hún í lás: »Ástæð-
una þá hef ég engum sagt og mun
ekki heldur segja hér,« segir hún í
kafla sem hún nefnir Heitrof. Er
ekki sem Arnheiður tali þarna fyrir
munn kynslóðar sinnar sem gat sagt
kost og löst á hvetju sem var en fór
einnatt dult með reynslu sína af lofn-
armálum!
Eitt sinn bauð Pétur í ísafold Am-
heiði að þýða fræga skáldsögu sem
þótti nokkuð djörf. Amheiður las bók-
ina en óaði svo við bersöglinni að hún
treystist engan veginn til að koma
nálægt verkinu. Sagan kom síðar út
í íslenskri þýðingu undir heitinu Klík-
an, mörgum minnisstæð.
Tvímælalaust er
þessi bók Arnheiðar
merkust fyrir þá sök
hversu vel henni tekst
að endurvekja tíðar-
andann í íslensku
menntalifi fyrir og um
miðja öldina. Þó marg-
ur teldi sig þá róttæk-
an í þjóðfélagsmálum
héldu menn enn fast
við fornar dygðir í sið-
ferðismálum. Ljómi
lék um skáld og and-
ans menn. Þess háttar
upphafning afreks-
manna á menningar-
sviðinu telst nú ræki-
lega til liðna tímans.
Bækur þeirra höfunda, sem hæst
bar, voru almennt lesnar strax eft-
ir útkomu.
Arnheiður varð þeirrar náðar að-
njótandi að eiga vináttu stórskálds-
ins sjálfs, Halldórs Laxness. Eitt
sinn fylgdi hún honum um sveitina
sína. Það bar upp á lýðveldissumar-
ið. Margt bar á góma og rekur Arn-
heiður samtal þeirra. Meðal annars
trúði Laxness henni opinskátt fyrir
því sem hann var að fást við þá um
sumarið og hvemig það gengi.
Fjórum árum síðar, eða vorið
1948, kom Atómstöðin út. Laxness
sendi Arnheiði bókina. Áður hafði
hann gefið í skyn að Arnheiður
væri ef til vill heppileg fyrirmynd
að sögupersónu í skáldverki sem
hann hefði í huga að setja saman.
Þegar Arnheiður tók að lesa um
Uglu gat hún fráleitlega fundið til
minnsta skyldleika við söguhetjuna.
Og yfirhöfuð gekk henni erfiðlega
að átta sig á sögunni. Hvað var
höfundurinn að fara?
Fleiri munu hafa spurt svo. Undr-
un Arnheiðar var því skiljanleg. Nú
- áratugum síðar - vitum við hvað
var að gerast, hvað höfundurinn var
að fara. Hann var einfaldlega að
hverfa frá fyrri stefnumiðum. Það
áhrifamikla raunsæi, sem einkenndi
bókmenntirnar á árunum milli stríða
og gat af sér mestu skáldverk aldar-
innar, var senn að baki. Stórverk
eins og Fjallkirkjan og Sjáifstætt
fóik mundu ekki framar verða sam-
in. Tíðarandinn hafði breyst með
stríðinu, gjörbreyst. Nýi tíminn kall-
aði á annars konar verk.
En fótatak tímans er ekki alltaf
hávært. Og veðrabrigðin í menning-
unni eru ekki ætíð merkjanleg á
samri stund og þau gerast. Menn
vilja halda í gömlu góðu dagana.
Þar til maður áttar sig á að ekki
verður aftur snúið. Húmanismi 19.
aldar var þarna smámsaman að líða
undir lok, víkja fyrir annars konar
menningarheimi. Arnheiður sá strax
að Ugla var alls engin dæmigerð
sveitastúlka heldur tilbúin persóna,
aðlöguð þeim söguþræði sem skáldið
hafði valið sér að yrkisefni.
Endurminningar Arnheiðar Sig-
urðardóttur búa yfir hvoru tveggja,
björtu sólskini og dimmum skuggum.
Allt eins og hún getur endurvakið
hugljómun æskuáranna fyrir miðja
öldina tekst henni að lýsa því hvern-
ig það er að liggja inni á stofnun,
aldurhnigin, og hugsa um lífið fyrir
utan og - framtíðina! Að baki er
viðburðarík ævin og fjölbreytt ævi-
starf. Hvorugt verður endurtekið
fremur en sólskinssumarið 1944 þeg-
ar ung stúlka sýndi verðandi Nóbels-
skáldi héraðið sitt og átti lífíð fram-
undan.
Erlendur Jónsson
Arnheiður
Sigurðardóttir
í hjartastað
BÆKUR
Skáldsaga
SKOT
eftir Rögnu Sigurðardóttur. Prent-
vinnsla: Grafik. Mál og menning,
1997.135 bls. Leiðb. verð: 3.280.
RAGNA Sigurðardóttir vakti tölu-
verða athygli með skáldsögu sinni
Borg sem kom út fyrir þremur
árum og var tilnefnd
til íslensku bók-
menntaverðlaunanna.
Borg þótti nýstárlega
samin saga og bera
þess glögg merki að
höfundurinn væri
myndlistarmaður að
upplagi. Sú bók sem
Ragna hefur nú sent
frá sér er öðruvísi en
kannski ekki síður at-
hyglisverð. Bókin heit-
ir Skot og gerist í
Rotterdam í Hollandi
þar sem höfundur hef-
ur verið búsettur í
nokkur ár.
Bókartitillinn hefur
tvöfalda skírskotun inn í söguna.
Það verður örlítið skot á milli ungr-
ar íslenskrar stúlku og heillandi
manns af austrænu bergi brotinn
í Rotterdam, þau eiga saman stutt-
an ástarfund en skömmu síðar
verður annað skot, en nú úr byssu
beint í hjartastað mannsins, hann
liggur örendur eftir á götunni og
stúlkan stendur ráðalaus yfir hon-
um, hún veit þó ekki enn að hún
ber barn hans undir belti.
Upphefst nú mikil leit. Stúlkan
vill komast að því hver þessi mað-
ur var í raun og veru og hvers
vegna hann var skotinn. Lengi vel
virðist hún vera fórnarlamb ótrú-
legra tilviljana, eða allt þar til
undir lok sögu að brotin koma
saman í eina heildstæða mynd -
sem er þó ekkert síður ótrúleg.
Fuglinn Bokki leikur allstórt hlut-
verk við lausn gátunnar en hann
er fýlgja stúlkunnar. Bokki situr á
öxl hennar og hefur hönd í bagga
með ýmis mál. Þótt hann sé ekki
af þessum heimi tekur hann fullan
þátt í öllu því sem fram fer, að
minnsta kosti í huga stúlkunnar sem
er jafnframt sögumaður.
Þessir tveir heimar sem stúlkan
lifir í eru eitt megin-
umfjöllunarefni sög-
unnar. Raunar veit
lesandinn ekki alltaf í
hvorum heiminum
hann er, þeir skarast
í sífellu og hafa áhrif
hvor á annan þótt þeir
lúti ólíkum lögmálum.
Það sem virtist eiga
sér fullkomlega eðli-
legar skýringar í til-
viljanahyggju efnis-
heimsins opinberast
stúlkunni í nýju ljósi
við að komast í snert-
ingu við önnur og
ókunn lögmál, og
„samhljómur alheims-
ins“ verður nýr og breyttur.
Þessi stutta og skemmtilega
saga hefur á sér svipmót spennu-
sögu, og þá er það ekki meint í
neikvæðum skilningi. Hún er vel
byggð, fangar athygli lesandans
strax í byijun og heldur henni
vandræðalaust allt til loka þegar
allir endar koma saman. Ragna
vinnur meira með plottið í þessari
sögu en í Borg og ferst það vel
úr hendi. Ragna færir svolítið nýj-
an og ferskan tón inn í íslenska
skáldsagnagerð með einkar mynd-
rænni skynjun sinni sem litar frá-
sagnarhátt hennar. Bókin er sér-
lega vel skrifuð og á stundum
mjög svo upplífgandi lesning.
Þröstur Helgason
Ragna
Sigurðardóttir
Afbrigði útlegðar
OSTRAKA er titill
ljóðabókar eftir Stef-
án Snævarr, sem kom
út á dögunum. Er
þetta sjöunda ljóða-
bók höfundarins, sem
hefur búið erlendis í
um 22 ár, þar af átján
í Noregi. Stefán gaf
síðast út bókina
Bragabar fyrir um
átta árum, en sú
fyrsta kom út 1975
og ber heitið Limbó-
rokk. I nýútkominni
bók Stefáns segir að
Ostraka sé „grískt
heiti á Ieirkerabrot-
um þeim sem Aþen-
ingar skrifuðu útlegðardóma á“.
Utlegð kemur víða við sögu í
Ostraka, að sögn höfundarins, en
hvaðan kom innblásturimi sem
Stefán nýtti í bókina? „Ég held að
hann komi aðallega úr minu einka-
lífí. Oft nefni ég dæmi þess er ég
var að flytja eina ferðina enn. Eg
hef búið á tuttugu og tveimur mis-
munandi stöðum um dagana, ef
ekki fleirum. Ég hef átt heimili í
sex löndum. Það má því segja að
þessi bók sé í naflaskoðunaráttina,
en í lok hennar tek ég önnur yrkis-
efni fyrir. Þar yrki ég til dæmis
mikinn bálk um Bosníustríðið og
fall kommúnismans í Austur-Evr-
ópu. Þar má líka finna kvæði um
Rushdie meðal annars, en það má
segja að flest hin
kvæðanna séu per-
sónulegri," segir höf-
undurinn.
„Bókin er hugsuð
með eitt ákveðið meg-
instef, þ.e.a.s. útlegð-
arstefið. Það kemur
fram í titli bókarinn-
ar. Bæði er um að
ræða þá útlegð að
vera erlendis og ef til
vill okkar eigin útlegð
gagnvart okkur sjálf-
um. Það er oft þannig
að við virðumst oft
dæma okkur sjálf í
útlegð, á vissan hátt.
Það þarf ekki annað
en að líta í kringum sig á mannlíf-
ið og sjá hvernig fólk dæmir sig
sjálft í útlegð. Til dæmis þekki
ég ótrúlega margt fólk sem hefur
lent í því að giftast einhvetjum
einstaklingi sem það á ekkert
sameiginlegt með. Persónulegur
framandleiki er því eitt útlegðar-
stefið í bókinni," segir Stefán.
Hann segir einnig önnur af-
brigði útlegðar finnast í bókinni.
„Ekki verður komist hjá því að
nefna útlæga flóttamenn af völd-
um stríðs, sem ég fjalla um í Bosn-
íubálknum. Síðan yrki ég líka um
ýmsa váboða í íslensku menning-
arlífi og það má leggja það út sem
þá staðreynd að stór hluti íslend-
inga er á góðri leið með að verða
Stefán
Snævarr
Nýjar bækur
• SAFARÍPARADÍSIN er í ferða-
bókaflokknum „Leitandi útþrá“ og
er lýsing Oddnýjar Sv. Björgvins
blaðamanns og rithöfundar á
Kenýa, einkum á dýralífinu og því
náttúrusamspili sem tengir mann-
fólkið við jörðina og uppruna sinn.
í kynningu segir: „Oddný fór
með eiginmanni sínum Heimi Hann-
essyni í Safaríferð til Austur-Afr-
íku. Svo kölluðust áður veiðiferðir,
þar semhin voldugu dýr sléttunnar
voru skotin í
hrönnum.
Nú eru öll
þessi dýr alfrið-
uð en þess í stað
er komin upp
gífurleg eftir-
spum ferða-
manna að kom-
ast í nánd við
dýrin, skoða þau
og taka myndir
af þeim. Fjöldi litmynda sem Oddný
tók í ferðinni birtist í þessari bók.
En Oddný fékk auk þess lifandi
Oddný Sv.
Björgvins
Nýjar bækur
Sagnaarfur
og flugnasuð
SAGNIR ogsögupersónur. Helgi-
spjall eftir Matthías Johannessen
er komin út. í
þessari nýju bók
ræðir Matthías
einkum um
fornsögur, per-
sónur þeirra og
höfunda, ekki
síst Sturlu Þórð-
arson, „merk-
asta skáld
sinnar samtíðar
á íslandi" en
víkur einnig að nútímabókmennt-
um og áhuga útlendinga á sagna-
arfi Islendinga.
Dægurmál og daglegt líf eru
líka til umræðu, stundum í léttum
og ádeilugjörnum anda. í bókinni
eru nokkur ljóð sem tengjast líð-
andi stund. I Eintali á alneti er
Guð ávarpaður, m.a. með þessum
orðum:
Og samt er ég einn þáttur af þrauthugs-
aðri gleði
sem þjakaði víst engan meðan kraftaverkið
skeði
og hvemig væri að endurtaka upphafíð að
nýju
og yfirfylla jðrðina af flugnasuði og kriu?
Útgefandi er Árvakur. Sagnir og
sögupersónur er 140 síður unnin
í Prentsmiðju Morgunblaðsins og
Odda. Upplag er 200 tölusett ein-
tök. Kápumynd gerði Helga Guð-
mundsdóttir.
útlægur úr eigin landi, vegna þess
að margt fólk sem býr á íslandi
á bara að vera í Bandaríkjunum.
Þetta eru amerískir Islendingar
og hafa ekkert að gera á íslandi
- eiga bara að koma sér burt,“
segir Stefán.
Hví sækirðu titil bókarinnar til
Grikkja hinna fornu?
„Ég starfa sem heimspekingur
og vitaskuld eru Grikkirnir manni
hugstæðir þess vegna. Ég kemst
ekki hjá því að hafa áhuga á þeim.
Ég leita svo sem nýrra fanga í
þessari bók. Þar eru til dæmis_
ýmsar tilvitnanir í fornsögur Is-
lendinga - má því nefna stuttan
bálk sem heitir Sturlungustef,
sem er samt mjög persónulegur.
Þetta er persónulegt kvæði þar
sem tilvísanir úr Sturlungu eru
notaðar, í allt öðru samhengi,“
segir Stefán Snævarr.
Úr Ijóðabók-
inni Ostraka
Aftur skil ég eftir
móðu á rúðu
íglugga
íhúsi
í borg
sem sekkuríhaf
bak við augun
Illstætt þeim
sem erdæmdur
til vængja
áhuga á hinu frumstæða lífi margra
Afríkubúa. Hún ferðaðist um sveit-
ir, heimsótti byggðir og ræddi við
yfirmóður í einu hringþorpinu. En
þar er fleira merkilegt að sjá, —
hið heilaga Kenýafjall, búgarð Kar-
enar Blixen og bústaði Adamson-
hjónanna sem urðu heimsfræg af
því að ala ljón, hlébarða og bletta-
tígra upp sem gæludýr."
Útgefandi erFjölvi. Bókin er224
bls. með hátt íhundrað Ijósmyndir,
ogstóran uppdrátt af Kenýa. Bókin
erprentuð í Steinholti hf. ogbund-
in íFlateyhf. Verðerkr. 3.680.