Morgunblaðið - 14.02.1998, Blaðsíða 8

8 LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998
HALLDOR KILJAN LAXNESS
Þeir þtnguðu drjúgleingi í stíunni ÍSLANDSKLUKKAN / HIÐ LJÓSA MAN JÚNGKÆRINN fylgdist með Túre Natvesen til svínastíunnar. Þar voru geymd þau dýr sem ein allrar skepnu lifðu í velfarnaði og sóma á íslandi, ekki síst síðan kóngsins sérstakur umboðsmað- ur hafði með ofríki bannað tvifætlíngum að eta maðk og maur. Bændur feingu stundum fyiir náð að horfa á þessi undrakvikindi gegnum rimlaverk, og klígjaði við, einkum þar sem dýrin voru á litinn einsog bert fólk, með holdafar ríkra manna, horfandi þaráof- an skynsamlegum augum fátækra manna; margir spjóu galh við þessa sýn. Stían var gerð úr viði einsog stofur tignarmanna og bikuð, í öðr- um enda lá sá maður sem geymdi dýranna, Jes að nafni Ló, íhlaupadreingur í vöruskemmunni, Túre Narvesens vin og stall- bróðir af Brimarhólmi. Almenníngur hafði illan bifur á manni sem fæddi slík dýr í landi þar sem menskir menn og börn lögðu upp laupana fyrir ófeitisakir hundruðum og þúsundum saman á vori. Túre Narvesen drap á dyr eftir sérstakri reglu sem vinur hans skildi og var hleypt inn, en júngkærinn varð að bíða fyrir utan. Þeir þínguðu drjúgleingi í stíunni og júngkærinn tók að ókyrrast, en hlerar voru vel aftur, svo hann neyddist til að hefja enn öskur og formælíngar og hóta morði og eldi. Loks kom Túre Narvesen út. Hann var mjög hnugginn, kvað undirassistent Jes Ló taka dauft í hans mál, hér væri alt lokað og innsiglað eftir kóngsins boði og ekki brennivín að hafa fyrir gull, - flutti þau skilaboð að íslensk- um væri sæmst að gánga á fund síns landsmanns Arne- sens og taka hjá honum það brennivín sem þeir þóttust þurfa. Júngkæri bað Túra segja að svínahirðirinn skyldi fá jörð í Selvogi. Túre sagði að svínahirðirinn kærði sig ekki um að eiga jörð. Júng- kæri sagði að svínahirðir skyldi nefna hvað hann vildi. Túre Narvesen dróst á að gera enn þrautatilraun við svínahirðinn, og júngkærinn gekk á lagið og ruddist inní svínastíuna með honum. Jes Ló var í holdafari ekki ólíkur þeim dýrum sem hann geymdi og sama lykt af honum og þeim. Hann lá í fleti á pallkomi, en kvik- indin fast hjá, hinumegin við rimla, göltur sér í kró, gylta í annarri með tólf grísi og nokkur úngsvín í hinni þriðju; þessi þrifafénaður var vaknaður og farinn að rýta. Einginn íslendíngur þoldi lykt þeirra, en júngkærinn fann aungva lykt, heldur þrýsti svínahirðin- um að sér og kysti hann. Hurðin stóð opin og úti var sjórinn og túnglið. EINAR KÁRASON valdi

Frœndi þegar fiðlan þegir Frændi, þegarfiðlan þegir, fuglinn krýpur lágt að skjóli, þegar kaldir vetrarvegir villa sýn á borg og hóli, sé ég oft í óskahöllum, ilmanskógum betri landa, ljúflíng minn sem ofar öllum íslendíngum kunni að standa, hann sem eitt sinn undi hjá mér einsog tónn á fíðlustreingnum, eilíft honum fylgja frá mér friðarkveðjur brottu geingnum. Þó að brotni þom í sylgju, þó að hrökkvi fíðlustreingur, eg hef sæmt hann einni fylgju: óskum mínum hvar hann geingur. Þótt form þín hjúpi graflín Þótt form þín hjúpi graflín, granna mynd, oggeymi þögul moldin augun blá hvar skáldið forðum fegurð himins sá, - ó fjarra stjörnublik, ó tæra lind - og eins þótt fólni úngar varir þær sem eitt sinn þíddu kalinn hlekkjamann, þær hendur stirðni er ljúfar leystu hann og lyki dauðans greip um báðar tvær, það sakar ei minn saung, því minníng þín í sálu minni eilíft líf sér bjó af yndisþokka, ást og mildri ró, einsog þú komst í fyrsta sinn til mín; einsog þú hvarfst í tign sem mál ei tér, með tár á hvarmi í hinsta sinn frá mér. ÞORSTEINN FRÁ HAMRI valdi

NÓBELSSKÁLDIÐ og forleggjarinn, Ólafur Ragnarsson, á svölum
Gljúfrasteins.
Nálœgð skálds
„Það er vandasöm þraut að segja
sögu,“ segir Halldór Laxness í einni
ritgerða sinna. „Sú þraut hlítir ekki
formála, reglu né fyrirmynd.
Hvorki er til iðnskóli né háskóli þar
sem hægt sé að læra þessa grein.
Ekki er heldur nóg að fara til ein-
hvers meistara og herma eftir hon-
um. Sérhver árangur í listrænni
sköpun er kominn undir ögun hug-
arins og leiðir af persónulegu jóga
sem einginn fær miðlað öðrum.“
Verk Halldórs Laxness sýna að
honum tókst með öguðum huga að
ná einstæðum árangri í listrænni
sköpun. Hann skorti heldur hvorki
áræði né elju á ferli sínum. Á æsku-
dögum að morgni aldar setti hann
sér það mark að verða skáld, -
skáld stórra verka. Þeim áfanga
hafði hann náð fyrir miðja öldina.
Síðan óx vegur skáldsins jafnt og
þétt og honum veittust margvísleg-
ar viðurkenningar og heiður fyrir
verk sín, skáldsögur, smásögur,
leikrit, Ijóð og ritgerðir. Öll bera
þau merki einstakrar ritsnilldar,
margbreytilegrar frásagnargáfu og
fágaðs stíls.
Halldóri Laxness var alla tíð ljóst
að vandinn í skáldskap er eins og í
listdansi: engin áreynsla má sjást,
allt verður að koma eins og af sjálfu
sér. Hann segir í einni bóka sinna:
„Vel skrifuð setning „situr“ einsog
blóm sem vex á jörðinni; fer vel.
Það er auðvelt að vera seinnitíma-
maður og finna upp skothvellinn
þegar aðrir hafa fundið upp púðr-
ið.“
Það eru einstök forréttindi að
hafa fengið tækifæri til þess að
kynnast Halldóri Laxness. Mér
verður minnisstæð hlýja hans og al-
úð, heillandi og fáguð framkoma,
sérstæð blanda af reisn heimsborg-
arans og hógværð sveitamannsins,
og síðast en ekki síst orðfæri hans,
frujnlegt, áhugavert og hrífandi.
Á því tímabili sem Vaka-Helga-
fell hefur gefíð út bækur Hallórs
Laxness og ég hef annast höfundar-
réttarmál hans og ýmis önnur mál-
efni gagnvart innlendum og erlend-
um aðilum höfum við átt náin sam-
skipti. Framan af árum, á meðan
hann var við góða heilsu, hittumst
við að jafnaði viku- eða hálfsmánað-
arlega á Gljúfrasteini og ræddum
allt milli himins og jarðar. Þegar á
döfinni voru nýjar bækur í ritsafn
hans eða nýjar útgáfur eldri verka
gátu fundir okkar orðið enn tíðari.
Oft ræddum við um ritstörf hans,
vinnulag og heimildaöfiun á ferðum
um landið þar sem hann „safnaði í
sagnabelginn". Skrifpúltið sem
hann lét smíða í vinnustofu sína
varð vettvangur skriftanna fyrri
hluta dagsins. Hann sagði að það
færi illa með innyflin að sitja í keng
við skriftir. Handrit sín skrifaði
hann flest „með hendinni" og gafst
fljótt upp á „ritvélasamningu". Þótt
pennar væru oft á lofti voru blýant-
ar eftirlætisskriffæri hans. Þá not-
aði hann nánast upp til agna. Oft
var lítið annað eftir en járnhringur-
inn og strokleðrið. Því beitti hann
sjaldan, heldur strikaði óspart yfír
orð og setningar og krotaði inn
breytingar. Einhverju sinni þegar
við skoðuðum safn hans af blýants-
stubbum sagði skáldið: „Það hafa
komið furðu góðar sögur úr þessum
stubbum."
Þegar Halldór brá sér í daglegar
„fjallgöngur" sínar i nágrenni
Gljúfrasteins sem gátu orðið æði
langar var hann alltaf vel búinn en
einu mátti aldrei gleyma, saman-
brotnu minnisblaði og blýants-
stubbi. Það var aldrei að vita
hvenær nýjar hugdettur gerðu vart
við sig. Þeim þurfti að koma sam-
stundis á blað. Sama gilti á ferða-
lögum innan lands og utan. Þá hafði
hann alltaf með sér svartar
minniskompur sem hann skrifaði í
sitt af hverju. Ýmsar þeirra sem
voru enn í skúffum í vinnustofunni
skoðuðum við saman. Komu þá
meðal annars í ljós fyrstu drög að
skáldsögum, hugmyndir að ritgerð-
um, sjaldgæf orð og málfarsleg at-
hugunarefni. I eina kompuna hafði
hann til dæmis hripað eins konar
leiðarvísi um vinnubrögð við vænt-
anlega skáldsögu: Aldrei tala illa
um kýr ... eða vel um hunda og ketti
... aldrei segja grey um hest eða
hund ... aldrei drepa flugur í öðrum
húsum ... Hugsanlegt upphaf:
Klukkan hjá afa og ömmu - er hún
ekki eilífðin...
Það fór ekki milli mála að hér var
Brekkukotsannáll í fæðingu. Þar
eru umræddar lífsreglur í heiðri
hafðar og klukkan fær sérstakt
hlutverk. „Það rann sumsé upp fyr-
ir mér einn dag að orðið sem hún
sagði þegar hún tifaði, tveggja at-
kvæða orð sem var dregið á seinna
atkvæðinu, það væri ei-líbbð, ei-ei-
líbbð,“ stendur þar.
Þótt ég hafí eins og aðrir áttað
mig á því hvílíkan orðaforða bækur
Halldórs Laxness geyma og séð,
heyrt og lesið viðtöl við hann frá
fyrri árum þar sem meitluð hugsun
og orðsnilld hans naut sín til fulln-
ustu þá kom hann mér hvað eftir
annað í opna skjöldu. Notalegt
spjall við Halldór varð aldrei hvers-
dagslegt. Svo tamt var honum að
nota sjaldgæf orð og orðatiltæki,
fella saman orð og hugtök sem öðr-
um dytti ekki í hug að tengja eða
einfaldlega að smíða nýyrði á ör-
skotsstundu þegar það átti við.
Þegar ég vann að útgáfu á úrvali
greina sem hann hafði skrifað um
menningarástand þjóðarinnar á
þriðja tug aldarinnar og leitaði til
hans varðandi skýringar á sumu af
því sem þar kom fyrir minntist
hann oft á það að hann hefði
„götóttar endurminningar“ um ým-
is æviskeið sín. Hann talaði stund-
um um að skáld gætu verið „hug-
detturík", að eitthvað væri „upp-
hressandi“. Þegar við ræddum ein-
hverju sinni um trúmál sagðist
hann ekki vera „mjög kirkjugeng-
inn maður“ og bætti við: „Mín
helstu niðurtök eni í kaþólsku
kirkjunni."
Oft greip hann til orða eða mál-
fars sem hann sagðist hafa lært í
bernsku af fólki sem kom „úr fjar-
lægum stöðum“ eins og hann orðaði
það. Hann talaði títt um ömmu sína
Guðnýju Klængsdóttur sem hann
sagði mér að hefði haft „náttúrulegt
og sérstakt orðabragð" - en hefði
ekki vitað af því sjálf.
Að ömmu sinni frátalinni sagðist
hann hafa lært afar mikið af fólki sem
hefði verið í vistum hjá fjölskyldunni í
Laxnesi - ekki síst Halldóru Álfs-
dóttur. Hann sagði að hún hefði verið
„afskaplega lítil gömul kona af Suð-
urlandsundirlendi með lifandis ósköp
mikla orðabók í höfðinu“!
Eftir á að hyggja held ég að orða-
bókin hennar Halldóru gömlu hafi
varla getað jafnast á við þá orðabók
sem Halldór hafði í eigin höfði. Hún
átti sér engan líka.
Bókmenntaverk Halldórs Lax-
ness varpa ijósi á íslenska sögu og
þjóðerni og kunnustu söguhetjur
hans eru í okkar augum eins konar
samnefnarar íslenskrar þjóðarsál-
ar. Engu að síður eru verkin þjóð-
leg og alþjóðleg í senn, íslenskar
heimsbókmenntir. Þótt bækurnar
séu í upphafi ritaðar á tungu sem
einungis 260.000 sálir í sólkerfinu
hafa að móðurmáli þá hefur reynst
hljómgrunnur fyrir þær um ger-
vallan heim.
Góður skáldskapur ber eflaust
alltaf merki uppruna síns, hann er
kraftbirting á veröld höfimdarins,
ekki endilega hinni ytri, samfélagi,
landslagi, umhverfi - heldur hugs-
unarhætti, hefð og menningu í víð-
um skilningi. Og einu gildir í hvaða
umhverfi skáldsagnapersónum er
skipað eða hvemig höfundur lætur
þær klæðast. Það sem berst af síð-
um bóka Halldórs Laxness til les-
enda hans fyrir galdur textans er
hinn sanni tónn, mynd hins innri
manns. Á það hefur verið bent að
sögur hans og persónur snerti ein-
hverja þá strengi í brjósti lesand-
ans sem hann vissi kannski ekki af,
- fái hann til að sjá veröldina í nýju
ljósi.
Er Halldór Laxness þakkaði fyr-
ir sig við veitingu Nóbelsverðlaun-
anna 1955 sagði hann að hugurinn
leitaði til þeirra undursamlegu
manna og kvenna þjóðdjúpsins sem
veitt hefðu honum fóstur og lagt
undirstöðuna að hugsun hans, - til
hinnar bókelsku íslensku þjóðar,
sem haft hefði á honum vakandi
auga frá því að hann fór fyrst að
standa í fæturna sem rithöfundur,
hefði gagnrýnt hann eða talið í
hann kjark á víxl. Hann sagði að
það væri skáldi mikið hamingjulán
að vera borinn og barnfæddur í
landi þar sem þjóðin hefði verið
gagnsýrð af anda skáldskapar um
aldaraðir og réði fyrir miklum bók-
menntaauði frá fornu fari.
En mest þætti honum um vert að
Sænska akademían hefði nefnt nafn