Morgunblaðið - 14.02.1998, Blaðsíða 22

22 LAUGARDAGUR 14. FEBRÚAR 1998
HALLDÓR KILJAN LAXNESS
Morgunblaðið/Golli
HALLDÓR bar ætíð á sér glósubækur þar sem hann skrifaði minnisatriði ogýmislegt sem hann heyrði eða las. Á myndinni sést glósubók sem hefur að geyma minnisatriði fyrir Ljós heimsins.
Hvernig verður listaverk til?
Eftir Þröst Helgason
HVERNIG verður listaverk til?
Mest öll hugsun manna um listir
hefur snúist um þessa spumingu á
einn eða annan hátt. Og ýmsar
kenningar hafa orðið til. Sú frægasta en jafn-
framt óljósasta um innblásturinn en sú jarð-
bundnasta um að þetta væri endalaust strit
og yfirlega. í megindráttum höfum við því
haft tvær myndir af listamanninum; snilling-
inn sem hefur af lítilli áreynslu skapað ódauð-
leg verk úr hugardjúpum sínum og vinnu-
þjarkinn sem hefur mátt sitja við lon og don.
Þessar tvær myndir hafa verið misáberandi
eftir tímabilum og stundum hafa þær runnið
saman að einhverju leyti.
Hugmyndin sem við höfum haft um sköpun-
arferli Halldórs Kiljans Laxness er ofín saman
úr báðum þessara þátta, og það ekki að
ástæðulausu. Snilligáfan lýsir auðvitað af
verkunum og kannski hefur sumt í fari hans
og háttum ýtt undir snillingsímyndina. í við-
^ tölum við fjölmiðla lét hann stundum í það
skína að ekki færi mikill tími í skrifín. Það hafí
hins vegar aldrei liðið sá dagur að hann hafi
ekki farið í langan göngutúr. Skáldskaparvið-
horf hans byggjast líka á þeirri grunnhug-
mynd að höfundurinn sé miðlægur í hverju
hugverki, að hann skapi verkið af ímyndunar-
afli sínu, þekkingu sinni og reynslu. En
Halldór vann líka á móti þessari ímynd, og
sennilega miklu frekar. Tilsvar hans um að
hann hafí aldrei misst úr máltíð á ævi sinni er
minnisstætt og var beinlínis stefnt gegn hinni
rómantísku hugmynd að skáldsnillingar
þyrftu að svelta til að geta skrifað eitthvað af
sannri tiifinningu og viti. Við höfum líka séð
V fjölmargar myndir af Halldóri önnum kafinn
við skrifpúltið. Og við höfum heyrt hann segja
frá glímunni við erfiðar bækur. Gerplu var
hann til dæmis, að eigin sögn, á sjötta ár að
skrifa og, eins og fram kom í sjónvarpsviðtali
við hann, komu þá tímabil sem hann vann
aldrei minna en sextán tíma á sólarhring. í
samtalsbók Matthíasar Johannessen og Hall-
Um vinnuadferdir og skáldskaparviðhorf Halldórs Kiljans Laxness
BÚSTAÐUR Halldórs í Taormínu á Sikiley þar sem hann dvaldist við að skrifa Vefarann
mikla frá Kasmír sumarið 1925. Halldór ferðaðist víða þegar hann var að vinna að verkum sín-
um til aðjosna við daglegt argaþras heimafyi-ir,“ og hann sagði sjálfur.
dórs, Skeggræðum gegnum tíðina, segir Hall-
dór ennfremur: „Sumir fá þetta allt í einu inn-
blásturskasti og skrifa allt sem andinn inngef-
ur þeim, en ég verð að kaupa allt dýru verði.
Samt ætla ég ekki að skrifa aðra bók eins og
Gerplu. Ég er fullsaddur af því.“
Þegar vinnubrögð Halldórs eru skoðuð
nánar kemur raunar í ljós hnýsileg mynd af
manni sem beitti sig hörðum aga, var reglu-
samur og sískrifandi hvar sem hann kom, ef
ekki beinlínis í sögur sínar þá á glósubækur
sem hann bar ætíð á sér.
Haildór skrifaði sína fyrstu bók, Böm
náttúrunnar, í Reykjavík, sennilega að
mestu leyti á Landsbókasafninu við Hverfis-
götu þegar hann var á sautjánda ári og átti
að vera að lesa pensúmið sitt í Menntaskól-
anum í Reykjavík, en á þvi hafði hann litla
trú. I endurminningaróman sínum,
Sjömeistarasögunni, lýsir hann því þegar
hann sagði föður sínum hvernig ástatt væri
um skólalærdóm sinn, sem allur var í skugga
hins mikla skáldadraums sem var um það bil
að rætast:
Þá sagði ég föður mínum einsog var, [...]:
hver stund sem ég hafði afiögu, og líka marg-
ar sem ég skólans vegna hafði ekki efni á að
glata, fóru í sjömeistarasögu mína, Barn
náttúrunmir; afgángurinn fór í að lesa bækur
á Landsbókasafni, óskyldar skólanum, sem
ég ímyndaði mér að gerðu mig skáld og rit-
höfund. Nú var svo lángt komið, sagði ég, að
bók mín var byijuð að rísa, og þegar ég væri
búinn að fara yftr drafíð einu sinni enn, mig
minnir í fjórða sinni, færi hún að slaga hátt
uppí Eldinguna eftir Torfhildi Hólm, skáld-
konu sem ég hafði frá bernsku sett mér það
markmið að skrifa betur en hún.
Fyrsta bókin varð sem sagt til í Reykjavík
eftir vandlegan yfirlestur og sjálfsagt upp-
skriftir. Hver stund aflögu var notuð, jafnvel
þeir tímar sem ekki mátti missa við skólalær-
dóminn - nauðsynlegur lestur góðra bók-
mennta gleymdist samt ekki. Strax í upphafi
var staðfestan orðin slík, vinnusemin, vand-
virknin og viljinn til að læra af því sem best
hafði verið gert.
í stað þess að ljúka andlausu námi í stað-
reyndatali og þvílíku við Menntaskólann hélt
Halldór út í heim til að menntast af sjálfum
sér, af því að reyna og sjá hlutina sjálfur. Og
þannig hélt hann áfram að menntast og safna
í sagnabelginn alla tíð, aðaliega erlendis sem
ungur maður en síðan fyrst og fremst með því
að heimsækja íslenska alþýðu í sveitum og
bæjum, á rölti að skrafa við landslýðinn, eins
og hann segir sjálfur í Skáldatíma. I þeirri
bók segir Halldór frá því hvemig hann viðaði
að sér hráefni í persónu Ólafs Kárasonar:
Ég byrjaði árið 1935 að læra til hans, safna