Morgunblaðið - 31.05.1998, Blaðsíða 6

6 B SUNNUDAGUR 31. MAÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Kímblöðrunni er komið
fyrir í legi Scottish
Blackface
kindar...
.. og 20 vikum
síðar fæddist
Finn Dorset lamb,
Dollý
Scottish Blackface kind
Unnið á tilraunastofu
í> ==>
Klónun Doliýar
Finn Dorset kind
Eggfruman
kom úr Scottish
Blackface kind
o <3>=
Finn Dorset kind
lagði til júgurfrumur
Kjarni egg-
frumunnar
fjarlægður
með glerröri
Z3
Samruni
eggs og
frumu
Okfruman skiptir
sér og myndar
kímblöðru
DOLLÝ er fyrst og
fremst afsprengi
Wilmuts og félaga,
sem hafa um árabil
unnið að mjög fram-
sæknum tilraunum á Roslin-til-
raunastöðinni í Skotlandi. Þar eru
þróaðar aðferðir til að einrækta
erfðabreytt húsdýr. Eldri aðferðir
við erfðabreytingar á dýrum voru
ómarkvissar og kostnaðarsamar.
Markvissar erfðabreytingar og
klónun gefa möguleika á að tjá
ákveðin gen í t.d. júgrum þannig
að genaafurðin skili sér með
mjólkinni. Afurðin er oft lífsam-
eindir sem torvelt er að framleiða
með öðram aðferðum. Roslin-fólk-
inu tókst ætlunarverk sitt í röð til-
rauna þar sem fæðing Dollýjar var
einungis milliskref.
júlí 1996 fæddist lamb 6LL3 sem
bar öll útlitseinkenni Finn Dorset-
kinda. Ekkert bar á svipmóti
Scottish Blackface-kindarinnar
sem lagði til egg sitt og leg. Fyrsta
spendýrið einræktað úr sérhæfðri
framu var fætt! 6LL3 var gefið
nafnið Dollý (eftir barmmikilli
söngkonu). Vísindamenn hafa í
áraraðir reynt að einrækta mýs úr
sérhæfðum vef en án árangurs.
Skýringin gæti verið að í músum
era gen kjamans ræst eftir fyrstu
skiptingu eggsins. í kindum eru
genin ræst eftir þriðju skiptingu og
því gæti sérhæfðum kjama gefist
tími til endurskipulagningar.
Frumusérhæfíngin og almættið
I náttúranni misferst eitt kinda-
fóstur af hverjum tuttugu en í til-
ingurinn eru sérhæfðir í sínu fagi
en geta ekki gengið hvor í annars
störf. I samfélagi manna geta báð-
ar manneskjumar endurskoðað
ákvörðun sína. Lyfjafræðingurinn
gæti hafið iðnnám og síðar krallu-
járnagerð. Framur okkar hafa ekki
slíkt val, hjartafrumur eru og
verða hjartafrumur. Allar frumur
líkamans bera sömu gen, en mis-
munandi starf þeirra og fram-
leiðsla ræðst af því hvaða gen era
virk og hver óvirk. Bylting Dollýj-
ar (og Wilmuts) fólst í því að hægt
var að afsérhæfa eða endurskipu-
leggja kjarna sérhæfðrar framu.
Eins og margar byltingar hófst
þessi með hungri.
Megan, Morag og Pollý
Byltingin hófst löngu fyrir fæð-
og félaga er lífsameindaverksmiðj-
an Pollý óskabamið.
Klónar og bjánar í fréttum
Eftir fæðingu Dollýjar birtist
gnótt frétta af erfðabreyttum eða
einræktuðum lífveram. Tveir apar
vora búnir til með því að kljúfa ok-
frumu eftir fyrstu skiptingu, líkt og
eineggja tvíburar verða til. Onnur
frétt birtist um hauslaus froska-
fóstur og „möguleika“ á að rækta
hauslausar mannverar. Hugmynd-
in um manna-partasölu er hræðileg
því enginn ætti að fæðast einungis
öðram til gagns. Alþekkt er að
þroskunarferlar froska umbera
miklar breytingar á útliti en þrosk-
un spendýrafóstra fer hins vegar
öll úr skorðum ef t.d. höfuð vantar.
Einræktuðu kálfamir George,
svara umhverfisbreytingum á svo
róttækan hátt en svara engu að
síður. Jafnvel minnsti munur í um-
hverfisaðstæðum kemur fram í
vexti lífvera og skrifar sögu henn-
ar. Umhverfið er aldrei stöðugt og
því verða einræktaðar lííverar
aldrei ljósrit hvor af annarri.
Einnig má benda á að hvatberam-
ir, orkubú framnanna, bera einnig
erfðaþætti. Hvatberarnir era í um-
frymi og erfast frá móður til af-
kvæma. Dollý ber tvær gerðir
hvatbera vegna þess að tvær fram-
ur vora látnar renna saman. Dýr
einræktuð á sama hátt og Dollý
era því aldrei alveg eins erfða-
fræðilega.
Ef einræktun manna
væri möguleg?
Viljum við einrækta menn? Gef-
um okkur að það sé framkvæman-
legt, með aðferð sem svipar til
þeirrar sem skóp Dollý. Er slík
klónun í eðli sínu frábragðin öðram
læknis- eða líffræðilegum meðferð-
um, t.d. sýklalyfjagjöf, glasafrjóvg-
un, líffæraígræðslu og ICSI? ICSI
er aðferð þar sem sæðisfrumu er
sprautað í heilu lagi inn í egg. Að-
ferðin hjálpar pöram með of
vígvarin egg eða máttvana sæðis-
framur. Einræktun er sérstök
vegna þess að engin kynblöndun á
sér stað. Við leyfum margskonar
tilfæringar með kyníramur okkar
og afkvæmi. Glasafrjóvganii', frjó-
semislyfjagjöf, fóstureyðingar
vegna fósturgalla eða félagslegra
Hin
klónaða
m
— lambið
sem skók
heiminn
s
I febrúar 1997 komst fflmbrin
Dollý í heimsfréttirnar sakir sér-
stæðs ætternis. Hún varð ekki til
við kynæxlun heldur var hún ein-
------------------------7---------
ræktuð úr kindajúgri. I kjölfarið
varð einræktun (klónun) um-
ræðuefni allra hugsandi manna,
segir Arnar Pálsson. Upp kom
spurningin um hvort mögulegt
væri að einrækta manneskjur en
sú umræða var oft óraunsæ. Auk
úess hafa dunið yfír óljósar frétt-
ir af klónuðum öpum, erfða-
breyttum búfénaði og hauslaus-
um froskum. Þetta hefur vakið
óhug meðal fólks gagnvart öllu
s
„erfðakukli“. Otti getur magnast
vegna þekkingarskorts, sem
þessi grein bætir vonandi úr.
DOLLÝ
Lamb 6LL3 verður Dollý
Dollý var búin til með kjama-
flutningsaðferð. Kjörnum úr vefja-
framum var komið íyrir í kjama-
lausum eggjum (sjá mynd). Ferlið
var einfalt en þymum stráð því
samskipti eggs og kjama era flók-
in. Eggin komu úr kind
af Scottish Blackface-
kyni og var kjami þeirra
fjarlægður með glerröri.
Kjarnalaus egg voru lát-
in renna saman við
framur af þremur gerð-
um. Tvær gerðir voru úr
framum úr fósturvísum
en þriðja gerðin kom úr "
júgri Finn Dorset-kindar. Ein-
ræktun úr fósturframum er einföld
en einræktun úr vefjaframu, eins
og júgri, hafði aldrei tekist. Af 277
eggjum sem runnu saman við júg-
urfrumur komust 29 óhult í gegn-
um fyrstu framuskiptingamar og
gátu myndað kímblöðra. Af 29
kímblöðram sem vora fluttar í leg
Scottish Blackface-kinda náðu 13
að bindast legveggnum. Þann 6.
Á Roslin-stofn-
uninni var þró-
uð aðferð til
að blekkja
frumurnar
sem lögðu til
kjarnana
raun Wilmuts misfórast tólf af
þrettán. Því má sjá að samskipti
eggs og kjama era afskaplega við-
kvæm. Við samrana eggs og sæðis-
frumu myndast okframa. Hún
skiptir sér og myndar fullvaxta
einstakling. Okframan myndar all-
ar frumgerðir einstaklings og er
því kölluð almáttug.
Framur fósturvísisins
sérhæfa sig, ákveða
hver myndar hjarta,
hver hár o.s.frv. I full-
vaxta lífvera hafa flestar
frumur skilgreind hlut-
verk og eru ekki lengur
almáttugar. Lítið sér-
—hæfðar framur, t.d.
stofnframur blóðsins, geta
þroskast í allar gerðir blóðframna
allt eftir þörfum einstaklingsins en
ekki í t.d. taugar. Sérhæfingu
framna má líkja við fólk á mennta-
braut. Ein manneskja ákveður að
leggja stund á iðnnám, klárar raf-
iðn og framleiðir t.d. krallujárn.
Önnur tekur stúdentspróf, klárar
lyfjafræði og hefur pillugerð. Bæði
rafiðnaðarmaðurinn og lyfjafræð-
ingu Dollýjar. Á Roslin-stofnuninni
var þróuð aðferð til að blekkja
framurnar sem lögðu til kjarnana.
Framuræktir vora sveltar uns
frumuskiptingar hættu og kjam-
arnfr „sofnuðu". „Kjamasvæfing-
in“ er lykillinn að velgengni klón-
unartilrauna Wilmuts og félaga.
Árið 1995 fæddust tvö lömb, Meg-
an og Morag, smíðuð með þessari
aðferð. Þau voru einræktuð úr
kindafóstursfrumum. Meðan verið
var að þróa aðferðina prófuðu
Roslin-starfsmennimir að nota
kjarna úr júgri. Öllum að óvöram
fæddist Dollý og fyllti forsíðumar.
Nokkra síðar fæddist Pollý. Hún
var einræktuð á sama hátt og Meg-
an og Morag. Sérstaða Pollýjar er
að hún ber mannagen í kjama sín-
um. Það er gen blóðstorkuþáttar
sem vantar í hóp dreyrasjúklinga.
Venjulega er blóðstorknunarþátt-
urinn hreinsaður úr mannablóði á
mjög kostnaðarsaman hátt og með
hættu á vefrusmiti. Pollý framleiðir
þáttinn í mjólk þannig að líkur á
veirasmiti dvina og hreinsunin
verður ódýrari. I augum Wilmuts
Charlie og Hr. Jefferson, sem var
erfðabreyttur, komust einnig í
kastljósið. Þeir voru gerðir með
sambærilegum aðferðum og beitt
er á Rosbn-stofnuninni. Hugmynd-
in var að nota kýr sem lífsameinda-
verksmiðjur.
Einræktun er
ekki ljósritun
Margir halda að ein-
ræktaðir einstaklingar
séu ljósrit hver af öðr-
um. Þetta er alrangt.
Einræktun felur í sér að
búa til erfðafræðilega
eins lífverar. Hver líf-
vera er einstök og mótuð
af sögu sinni. Gen era leiðbeinandi
í þroska lífvera, ekki einráð.
Ástæðan er að afurðir genanna
svara umhverfinu á mismunandi
hátt. Ákveðið ensím í eggjum
krókódíla stjórnar kyni afkvæmis.
Það er virkt við hátt hitastig og
fæðist þá kvendýr, en óvirkt við
lágan hita og fæðist þá karldýr.
Jafnvel smáhitamunur getur leitt
til veralegra breytinga. Fæst gen
aðstæðna og ICSI era allt aðferðir
iðkaðar hériendis, með leyfi al-
mennings. Að kröfu almennings.
Við viðurkennum rétt gagnkyn-
hneigðra para til að eignast barn,
rétt einstaklinga til lífs og rétt for-
eldra til að eyða fóstri. Er mögu-
legt að við krefjumst þess að
eistnalausir menn fái
kjarna úr sér klónaðann
inn í egg konu sinnar?
Ættu lesbísk pör ekki
sama rétt? Spurningin
sem við verðum að
svara er hversu sterkur
er rétturinn til að eign-
ast bam? Má beita öll-
um aðferðum?
Er Dollý of einstök?
Vísindaleg tilraun er sú sem
hægt er að endurtaka. Allir geta
endurtekið tifraunir Newtons um
þyngdarafl og hröðun. Rúmu ári
eftir fæðingu Dollýjar hefur enginn
endurtekið tilraun Wilmuts og
kastar það rýrð á trúverðugleika
hennar. Wilmut og félagar lýstu yf-
ir að þeir mundu ekki reyna að
Spurningin
sem við verð-
um að svara
er hversu
sterkur er
rétturinn til að
eignast barn