Morgunblaðið - 31.05.1998, Qupperneq 7

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 31. MAÍ 1998 B 7
endurtaka tili-aunina. í nýlegri
gi-ein benda Sgaramella og Zinder
á galla í tilrauninni sem skóp Dollý.
Samsetning frumuræktarinnar
sem kjarninn kom úr var illa skil-
greind. Mögulegt er að kjaminn
sem settur var inn í eggið hafi alls
ekki verið sérhæfður heldur ættað-
ur úr almáttugri stofnfrumu eða
villuráfandi fósturfi-umu. Hinn
gallinn er að fáir erfðalyklar voru
notaðir til að greina uppruna
kjarna Dollýjar. Niðurstöður með
sambærilegum erfðalyklum hefðu
varla verið samþykktar í faðernis-
máli íyrir dómstólum. Er ekki eðli-
legt að gera sömu kröfur til að-
ferða í réttum og fyrir rétti?
Helgidómur apans
Hin sterku viðbrögð sem ein-
ræktun Dollýjar vakti benda til að
okkur sé, eftir allt saman, eitthvað
heilagt. Helgidómurinn er samt
ekki undur alheimsins og lífsins
heldur apategundin homo sapiens.
Við rísum upp ef vísindamenn upp-
götva eitthvað sem gæti haft bein-
ar afleiðingar fyrir mannfólkið.
Hins vegar hvílir þögn yfir útrým-
ingu lífvera, eyðingu regnskóga og
gegndarlausri ofnýtingu jarðar.
Um leið og möguleiki kviknar á
einræktun manna bresta allar gátt-
ir. Gárungar, guðsmenn, læknar og
leigubílstjórar góla allir í kór. Ein-
hverjir skilja, sumir óttast, aðrir
vona, allir hlæja. Hláturinn ber
merld taugaveiklunar. Við þurfum
að taka afstöðu til margra grund-
vallarspuminga varðandi vísindi og
rétt til bameigna. Dollý neyddi
okkur til að horfast í augu við að
einræktun manna breyttist úr fjar-
stæðu í fjarlægan möguleika, en
möguleika engu að síður.
Niðurlag og þakkir
Leikmenn og lærðir eru beðnir
velvirðingar á því að sum dæmi
vora einfolduð og nokkram atrið-
um varðandi klónun sleppt. Von-
andi gagnast lesningin samt ein-
hverjum. Solveigu S. Halldórsdótt-
ur, Bjarna K. Kristjánssyni, Jór-
unni E. Eyfjörð, Guðmundi Egg-
ertssyni og öllu starfsfólki sam-
eindaerfðafræðistofu Líffræði-
stofnunar HI er þökkuð veitt að-
stoð.
Heimildir.
Campell o.fl. 1996 Nature 380 bls. 64-66
Wilmut o.fl. 1997 Nature 385 bls. 810-813
Schnieke o.fl. 1997 Science 278 bls. 2130-
2133
Sgaramella og Zinder 1998 Science 279
bls. 635-636
Gilbert 1997 Deveiopment 5. útg.
Ýmsar yfirlitsgreinar.
Höfundur er líffræðingur
VERULEIKI EÐAVÍS-
INDASKÁLDSKAPUR?
Roslin rannsóknastofnunin í Skotlandi
öðlaðist heimsfrægð í einu vetfangi á
síðastliðnu ári þegar tilkynnt var að
vísindamönnum þar hefði tekist að ein-
rækta kind. Kjartan Magnússon heimsótti
stofnunina o^ ræddi við dr. Harry Griffín
aðstoðarforstjóra hennar um möffuleika
einræktunar, tæknilegar forsendur og
siðferðileg viðfangsefni.
ROSLIN rannsókna-
stofnunin var formlega
stofnuð í apríl árið
1993 og er hún starf-
rækt í fallegu umhverfi
í útjaðri Edinborgar, hinnar fornu
höfuðborgar Skotlands. 300 manns
vinna hjá stofnuninni og er hlut-
verk hennar að rannsaka húsdýr
og stuðla að ræktun þeirra, m.a.
með kynbótum. Roslin nýtur virð-
ingar vegna rannsókna sinna á
sviði sameinda- og magnbundinnar
erfðafræði húsdýra á Bretlandseyj-
um. Hún vinnur nú að stórum
verkefnum sem miða að því að
auka vöxt, viðkomu og velferð dýr-
anna. Stofnunin nýtur einnig virð-
ingar vegna víðtækrar þekkingar í
frumu- og sameindarlíffræði,
genatækni og erfðafræðilegri
gagnavinnslu. Hún hefur yfir að
ráða fullkomnun rannsóknastofum
og umfangsmikill búrekstur gerir
henni kleift að stunda rannsóknir á
öllum búpeningi. Roslin hefur
tryggt sér fjölmörg einkaleyfi
vegna rannsókna sinna og eru flest
þeirra nú nýtt af einkareknum
samstarfsfyrirtækjum stofnunar-
innar.
Árangursrík
verkefni
Dr. Harry Griffin, aðstoðarfor-
stjóri stofnunarinnar, segir að sum
rannsóknaverkefna hennar hafi
reynst svo árangursrík
að stofnuð hafi verið
sjálfstæð framleiðslufyr-
irtæki til að fylgja þeim
eftir. Fyrsta fyrirtækið
sem stofnað var á slíkum
grunni var PPL Thera-
peutics Limited en til-
gangur þess sé að fram-
leiða prótein til læknismeðferðar.
„Nú er framboð slíkra próteina afar
takmarkað enda er framleiðsla þess
mjög kostnaðarsöm," segir Griffin.
„PPL stefnir að því að framleiða
sérstakt prótein úr mjólk einrækt-
aðra kinda og er áformað að það
komi á markað árið 2001. Virkt
prótein C hefur margsannað gildi
sitt og er notað í baráttu við ýmsa
sjúkdóma, t.d. til að koma í veg fyr-
ir blóðtappamyndun í æðum. Nú er
spurn eftir þessu próteini um fímm
tonn árlega í heiminum og það er
ómögulegt að framleiða þetta magn
á venjulegum rannsóknastofum.
Svo mikil framleiðsla er hins vegar
möguleg með einræktuðum kindum.
Ég er því bjartsýnn á að sá áfangi
sem náðist með einræktun Dollýjar
færí okkur nær því takmarki að
geta fullnægt þörfinni eftir þessu
próteini.“
Einræktun auðveldar
lyfjaframleiðslu
- Hafið þið hugleitt þýðingu þess-
arar uppgötvunar fyrír vísindin.
Eru möguleikarnir á hagnýtingu
hennar ef til vill óteljandi?
„Eins og staðan er nú sýnist mér
aðallega tveir kostir vera
fyrir hendi á hagnýtingu
þessarar uppgötvunar. I
íyi-sta lagi geta lyfjafyr-
irtækin notfært sér
þessa tækni til að auka
einræktun sína og stund-
að hana á mun nákvæm-
ari og skilvirkari hátt en
áður. Nú er eingöngu hægt að ein-
rækta búfénað með ferli sem mætti
kalla forkjama-innspýtingu. Petta
ferli felur í sér að 2-300 eintökum af
ákveðnu geni er sprautað í nýlega
frjóvgað egg. Eggjunum er síðan
komið fyrir í tilvonandi mæðrum og
e.t.v. verður aðeins 1% af hinum
frjóvguðu eggjum að erfðabreyttum
dýrum. Genin eru innlimuð handa-
hófskennt í erfðamengi eggjanna.
Þetta er því mjög ónákvæm tækni
og jafnvel þótt dýrið hafi genið í sér
er engin trygging fyrir eðlilegri
tjáningu þess og þar með fram-
leiðslu viðkomandi próteins.
Við höfum áður einræktað sauðfé
en nú einræktum við kindur úr
frumum sem hafa verið í ræktun.
Vegna þess að þessi ræktun er nú
möguleg er hægt að stunda kyn-
bætur á mun fullkomnari hátt en
áður. I bakteríu er nú t.d. hægt á
kerfisbundinn hátt að eyða geni,
skipta um það eða framkalla ein-
staka breytingu á basaröð þess. Sá
möguleiki er fyrir hendi að fram-
leiða lifandi dýr úr framum, sem
hafa verið í ræktun, og með því væri
hægt að erfðabreyta þeim mark-
visst. Rannsóknir okkar beinast
íyrst og fremst að því að
finna aðferðir sem koma
að gagni í læknisfræði.
Ég get nefnt að rann-
sóknir okkar gefa góðar
vonir um virkar aðferðir í
baráttunni við slímseigju
sjúkdóminn sem hrjáir
um fimm þúsund manns í
Bretlandi. Orsök hans má rekja til
stökkbreytingar í lykilgeni. Hægt
er að líkja eftir sjúkdómsferlinu í
sauðfé og nota þær upplýsingar til
að byggja líkan og reyna þannig að
finna lækningu við veikinni.
Einræktun dýra gagnast lækna-
visindum og landbúnaði
í öðru lagi getur þessi uppgötvun
nýst læknavísindunum með þeim
hætti að dýr verði einræktuð og líf-
færi tekin úr þeim til að græða í
fólk. Það er viðvarandi skortur á líf-
færagjöfum víða um heim og a.m.k.
tvö fyrirtæki vinna nú að þróun ein-
ræktaðra svína sem eiga að geta séð
mönnum fyrir lifrum og hjörtum.
Aður þurfti að setja sérstaka húð á
frumuveggi líffæra hins einræktaða
dýrs til að því yrði ekki hafnað en
þess gerist ekki þörf með nýju
tækninni. í stað þess að húða fram-
ur með mannlegu prótíni er nú
hægt að fjarlægja svínaprótein, sem
annars ruglar ónæmiskerfið, og
setja mannlegt prótein í staðinn.
Með þessari aðferð er veralega
dregið úr hættunni á því að líkam-
inn hafni nýja líffærinu. Það er því
ekki ofsagt að þessi nýja tækni valdi
straumhvörfum í kynbótaræktun en
hún mun einnig draga úr þörfinni
fyrir notkun dýra vegna þessara til-
rauna. Þetta era þær tegundir
rannsókna sem við höfum einbeitt
okkur að. Margir fjölmiðlar hafa
hins vegar kosið að einblína á ein-
ræktunina sjálfa og sú umfjöllun
hefur oft orðið mögnuð svo ekki sé
meira sagt.“
- Eitt helsta hlutverk Roslin
stofnunarinnar er að stuðla að
framförum í ræktun húsdýra. Með
hvaða hætti heldurðu að þessi upp-
götvun og rannsóknir ykkar al-
mennt eigi eftir að nýtast landbún-
aðinum?
„Að undanförnu höfum við lagt
mikla áherslu á að bæta sauðfjár-
rækt og nú vantar ekki mikið á að
framleiðnin þar verði svipuð og í
kjúklinga- og svínarækt. Þetta er
merkilegur árangur enda er sauð-
fjárrækt í ríkum mæli stunduð af
bændum og er því frekar landbun-
aður en iðnaður í sjálfu sér. Hag-
nýting einræktunar mun án efa
hafa enn frekari breytingar í fór
með sér og því er vel fylgst með
þróun einræktunar í öllum greinum
landbúnaðar. Búast má við að innan
tíu ára geti bændur notað einrækt-
un við kynbætur á búfénaði og land-
búnaðarframleiðsla, t.d. mjólkurnyt
og kjötframleiðsla, myndi vaxa til
muna. Við erum lengst komnir í
sauðfjárræktinni en standa þarf
fyrir miklum rannsóknum áður en
hægt verður að beita henni í öðrum
greinum. Áhugi breski-a bænda á
þessum rannsóknum fer stöðugt
vaxandi og hafa t.d. svína- og naut-
griparæktendur hafa t.d. sýnt ein-
ræktun mikinn áhuga. Fyrst í stað
má því búast við að þessar aðferðir
verði helst notaðar við kynbætur á
nautum og svínum.“
Einræktun manna
- Af hverju völduð þið að vinna
með sauðfé?
„Vegna þess að kindur eru frem-
ur ódýr tilraunadýr og svipar að
mörgu leyti til nautgripa. Kindur og
kýr eru skyldari innbyrðis en t.d.
maður og mús. Þegar við höfura á
annað borð náð viðunandi tökum á
þessari flóknu tækni, á ég von á að
það verði tiltölulega auðvelt að yfir-
færa hana frá kindum til naut-
gripa.“
Og þaðan yfír til
manna eða hvað?
„Það hafa verið miklar
vangaveltm- og getgátur
um þessi mál í fjölmiðl-
um. Þær hafa oft verið
illa ígrundaðar og stund-
um beinlínis fáránlegar.
Hinn mikli áhugi sem al-
menningur og fjölmiðlar hafa sýnt
einræktun manna er án efa athygl-
isvert rannsóknarefni fyrir sálfræð-
inga. Fjölmiðlar hafa ekki síst beint
sjónum sínum að þeim möguleika að
einhver maður eða menn vilji láta
einrækta sig en í öllum þessum um-
ræðum er lítið sem ekkert fjallað
um sjálfa ástæðuna. Enn hafa engin
sannfærandi rök verið færð íyrir
þvi hvaða ástæðu nokkur maður
ætti að hafa til að láta einrækta sig.
Með einræktun væri maður aðeins
ÁHERSLA er lögð á góða meðferð tilraunadýra Roslin stofnunarinnar og þessar kindur spókuðu sig í græn-
um haganum án þess að hafa hugmynd um að þær væru þátttakendur í einum merkustu tilraunum í líffræði
sem gerðar hafa verið á þessari öld.
Einhvers
staðar verð-
ur þjóðfélag-
ið að draga
mörkin
Meginmark-
miðið að
stuðla að
framförum í
læknisfræði