Morgunblaðið - 24.11.1998, Blaðsíða 2

2 B ÞRIÐJUDAGUR 24. NÓVEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
________________BÆKUR______
í leit að Islandi og mér
BÆKUR
Ferðasaga
GÓÐIR ÍSLENDINGAR
eftir Huldar Breiðljörð.
Bjartur, 181 bls.
FERÐASÖGUR geta verið með
skemmtilegustu frásögnum ef vel er
haldið á penna og ferðalangurinn
hefur næmt auga fyrir því sem fyrir
hann ber í mannlífínu og náttúr-
unni. íslenskar bókmenntir eiga
nokkrar perlur sem tilheyra þessari
bókmenntagrein, nefna má ferða-
sögu Jóns Indíafara, Reisubók séra
Ólafs Egilssonar, ævisögu Önnu frá
Moldnúpi: Fjósakona fer út í heim,
og (nær okkur í tíma) ferðasögur
Thors Vilhjálmssonar. Huldar
Breiðfjörð er ungur rithöfundur
sem sendir nú frá sér sína fyrstu
bók, ferðasöguna Góðir Islendingar.
Hugmyndin að bók Huldars er
sniðug og maður hálffurðar sig á því
að engum skuli hafi dottið í hug áð-
ur að skrifa bók um það „að fara
hringinn", eins og það er nú almenn
og „íslensk" iðja. En þannig er það
oft með góðar hugmyndir, þær eru
nærtækari en nokkurn grunar og
því sést okkur yfir þær í leit að fjar-
lægari (,,frumlegri“)
hugmyndum. Kannski
er rétt að minna á kvik-
mynd Friðriks Þórs
sem byggðist á sömu
grunnhugmynd þó að
úrvinnslan sé gjörólík:
myndavél fest framan á
bifreið sem brunar
hringveginn.
En hvernig er hring-
ferð Huldars? Eins og í
flestum góðum ferða-
sögum lýsir ferðalang-
urinn (sögumaðurinn)
tvenns konar ferð.
Annars vegar er það
ferðin um landið sem
miðar að því að „fínna ísland“, fá
það í æð, svo að segja, og þess
vegna er ferðin farin í janúar og
febrúar „því það eru íslenskustu
mánuðirnir" (7). Hins vegar er það
ferðin inn á við sem miðar að því að
„finna sjálfan sig“, leita „Islend-
ingsins" í sér í von um að eflast við
það: að mannast.
Það er sambandið á milli þessara
tveggja „ferðalaga" sem er sá ás
sem frásögn Huldars snýst um:
Samband sjálfs og lands. Og það
samband er að mörgu leyti kostu-
legt og gefur frásögninni bæði líf og
spennu. En hvers kon-
ar (sögu)sjálf er það
sem mætir okkur á síð-
um bókarinnar? Frá-
sögnin er ýmist í 1. eða
2. persónu. Sögumaður
lýsir sjálfum sér bæði
að utan og hið innra. Af
þeirri tvísýn skapast
oft skemmtileg íronía,
eða sjálfsháð, sögu-
maður dregur ekki dul
á eigin ófullkomleika
og „aumingjaskap",
firringu sína frá nátt-
úrunni og því lífi sem
lifað er á landsbyggð-
inni. Hann er borgar-
barn í húð og hár, hefur lengst af
hangið á Kaffibarnum, átt þar inni-
haldslitlar samræður við aðra bar-
gesti, eða starað ofan í bjórglasið.
Þegar hann loksins rífur sig upp af
barstólnum, kaupir sér Lappland-
erjeppa og leggur í ‘ann, hefst
nokkurs konar „meðganga" þar
sem bíllinn er í hlutverki móðurlífs
sem á ferð sinni hringinn nærir
„fóstrið" sem við lok ferðarinnar
„er togað út í dagsbirtuna" (180).
Þessi líking við fullburða fóstur í
lok bókarinnar helst í hendur við þá
sjálfsleit eða sjálfssköpun sem á sér
stað allt frá byi'jun. Spurningar
eins og: „Hvað er ég?“ (20),
„Hvenær yrði ég loksins ég?“ (31)
eru leiðarstef í frásögninni. Ferða-
langurinn, sem finnst hann vera
ekkert í upphafi ferðalags, verður
til í ferðalaginu og endurfæðist við
lok þess. A þessu ferli er ennfrem-
ur hnykkt í byrjun með ýmiss kon-
ar dauðatilvísunum. Samband bíls-
ins (Lappa) og ferðalangsins er
nánasta samband bókarinnar. Frá
upphafi er bíllinn persónugerður og
sögumaður tekur miklu ástfóstri
við þennan félaga sinn þótt í byrjun
hafi ýmislegt gengið brösuglega í
samskiptum þeirra. Margar
skemmtilegar lýsingar eru á þessu
sambandi þar sem mörk manns og
vélar eru þurrkuð út. I upphafs-
málsgi’ein bókarinnar liggur sögu-
maður dúðaður „í svefnpoka, undir
dúnsæng aftur í Volvo Lapplander“
(5) hefur „dregið fyrir alla glugga
svo bíllinn virðist bólstraður að inn-
an. Það er dimmt inni í honum“. Og
honum „líður eins og [hann hvíli] í
líkkistu". Þannig falla saman, í
mynd bílsins, tákn fyi’ir dauða og
líf: líkkista og móðurlíf.
Þá má að lokum velta því fyrir
sér um hvers konar endurfæðingu
sé hér að ræða. Hvemig er ferða-
Huldar Breiðfjörð
langurinn annar en hann var þegar
af stað var haldið? Borgarbarnið
sem leggur af stað í byrjun hefur
litla tilfinningu fyrir náttúrunni og
er fullt fordóma gagnvart lands-
byggðinni. Hann efast í raun um að
hann eigi nokkurt eríndi „út á land“
og í honum togast á ótti og eftir-
vænting: „Þetta ferðalag sem þú
hélst að þú myndir guggna á eins og
ýmsu öðru er raunverulega hafið.
Þú lífhræddi, bílhræddi, lofthræddi,
myrkfælni maður, átt eftir að hafa
gott af því“ (35). Framan af skynjar
hann náttúruna aðeins sem óvin-
veitta og hættulega, sér enga feg-
urð í henni og stoppar aðeins í
sjoppum. Þegar ferðinni er að ljúka
hefur viðhorf hans breyst mikið,
hann er farinn að skynja fegurð
náttúrunnar og kann að meta þær
sögur og það mannlíf sem hann- hef-
ur kynnst á ferðalaginu. Sá sem lýk-
ur ferðinni er því annar en sá sem
lagði af stað, hann hefur öðlast nýja
sýn, nýja reynslu: hefur mannast.
Góðir Islendingar er skemmtileg
lesning, hugmyndin sem höfundur
vinnur með gengur vel upp. Helst
mætti finna að því að bókarlok eru
helst til snubbótt - gaman hefði ver-
ið að fá að fylgjast með ferðalangn-
um örlítið lengur; að sjá hvernig
höfuðborgin og mannlíf hennar
kemur honum fyrir sjónir þegar
hann kemur nýr og breyttm' maður
- endurfæddur - til baka.
Soffía Auður Birgisdóttir
Tvísýni Þórarins
BÆKUR
Smásögur
Þórarinn Eldjárn. Vaka-Helgafell,
Reykjavik 1998, 150 bls. Verð: 3.980.
Prentun: Oddi hf.
ÞÓRARINN Eldjárn sendir nú
frá sér fjórða smásagnasafn sitt,
Sérðu það sem ég sé. Hann er einn
fárra höfunda hér á landi sem fást
jöfnum höndum við smásagna- og
skáldsagnagerð, ljóða-
gerð og skrif fyrir
börn, auk þýðinga,
bæði fyrir börn og full-
orðna. Skemmst er að
minnast skemmtilegr-
ar þýðingar hans á
Lísu í Undralandi eftir
Lewis Carroll (1996)
og nýverið sendi hann
frá sér þýðingu á In-
femo Strindbergs. A
Degi íslenskrar tungu,
hinn 16. nóvember síð-
astliðinn, tók Þórarinn
við verðlaunum kennd-
um við Jónas Hall-
grímsson en þau eru
veitt einstaklingi sem
þykir hafa lagt sérstaka rækt við
og auðgað móðurmálið.
Titill þessa nýja safns er sóttur í
Grasaferð Jónasar Hallgrímssonar
eins og Þórarinn hefur sjálfur bent
á. Hvort söguhöfundur er að setja
sig í spor drengsins í sögu Jónasar
skal ósagt látið, en titillinn gefur að
minnsta kosti fyrirheit um að líta
megi þann heim sem sögurnar lýsa
tvennum (ef ekki fleiri) augum.
Hann getur einnig vísað á persónu-
lega sýn þess er segir frá, jafn-
framt því sem lesandinn er hvattur
til að bregðast við þeirri sýn. Það
sem tengir margar sögur safnsins
er einmitt það sem kalla mætti tví-
sýni af ýmsum toga, leikið er með
ólík sjónarhorn eða mismunandi
skilning og skýringar á sama fyrir-
bærinu, veruleikinn rekst á skáld-
skapinn og öfugt. Sögurnar snúast
margar um hvernig við reynum að
fanga veruleikann, um það hvað við
sjáum og hvað ekki, bæði í nútíð og
fortíð. Skemmtilegt
dæmi um þetta er sag-
an „Önsa“ sem gerist á
söguslóðum sem les-
endur skáldsögu Þór-
arins, Skuggabox,
kannast við. Sögumað-
ur er hins vegar kom-
inn á slóðir annarrar
sögu, hinnar fornu Ön-
undarsögu, og hyggst
kortleggja þær en
verkefnið snýst í hönd-
um hans (eins og verk-
efni Umba í Kristni-
haldi Laxness þótt
með ólíkum hætti sé)
þegar heimildarmenn
reynast margsaga um
Þórarinn
Eldjárn
flest það sem leit hans beinist að. 1
stað Önsuslóða finnur sögumaður
lifandi slóðir sögu sem enn er að
mótast og hann leikur sjálfur stórt
hlutverk í, en sem varla fellur að
sýn fræðimannsins sem gerir hann
út af örkinni.
Írónía Þórarins kemur vel fram í
þessari sögu og beinir hann sem
oftar spjótum að fræðimönnum,
sem einnig fá sinn skerf í „Ónýtri
sögu“. Samdrykkja fræðinganna á
Nýjar bækur
íhugun og þroskaleit
• KONUR og Kristur er
eftir Sigurbjörn Einarsson
biskup.
I kynningu segir: Konur
voru í fornöld rúmur helm-
ingur mannkyns, alveg eins
og nú. En í annálum og
sagnaritum fer ekki að
sama skapi mikið fyrir
konum. En hvað um þau
fornu rit, sem skýra frá
ævi og störfum Jesu
Ki'ists? Eða þau sem kynna
Sigurbjörn
Einarsson
iifið
utan þeirrar hreyfingar,
sem hann hratt af stað. Um
þetta er fjallað í bókinni. í
þessari bók er fróðleikur í
léttum og aðgengilegum
búningi. En fyrst og
fremst er hún samin með
tilliti til þess, að hún gæti
orðið til hjálpar við íhugun
og innri þroskaleit.
Útgefandi er Setberg.
Bókin er 160 bls. Verð:
2.480 kr.
Landsbókasafninu, þar sem þeir
drekka allt annað í sig en fræðin,
fer að mörkum hins fáránlega en
sagan fjallar einnig um árekstur
þess sem augun nema, þeirrar
„innri sýnar“ eða sögu sem síðan
tekur við, og „veruleikans“ sem
loks kollvarpar sögunni. Utkoman
verður „ónýt saga“ eða kannski
bara önnur saga. Það sem maður
sér er stundum það sem passar
best inn í söguna hverju sinni, sem
má líka orða þannig að við gefum
því sem við sjáum merkingu á okk-
ar eigin forsendum.
I „Arnsúgi", einni bestu sögu
safnsins, er teflt saman veruleika,
fantasíu og þjóðsögu og spennan á
milli þessara þátta aldrei að fullu
leyst upp. Ung stúlka fer á flug
þegar örn hefur hana á brott með
sér, en hún snýr síðan til baka til
síns hversdagslega veruleika og er
upp frá því aldrei alveg viss um
hvort þessi upplifun tilheyrir
draumi eða veruleika. Flug
stúlkunnar getur átt sér röklegar
skýringar en það sem stendur upp
úr er upplifun hennar og sagan
heldur fast í þessa upplifun. Tvær
skýringar flugsins, draumur eða
veruleiki, rekast á en leysa ekki
hvor aðra upp og er sagan því full
dulúðar og viss trega sem sker sig
nokkuð úr öðrum smásögum Þórar-
ins. Sagan „Var hó?“ er á hinn bóg-
inn óhugnanlegasta saga safnsins
þar sem feluleikur barna snýst upp
í martröð sem á sér þó sínar
spaugilegu hliðar. Feluleikur bam-
anna kallast á við „feluleik" sögu-
manns, lesendur vita ekki hvað
varð um týnda barnið og þeir vita
heldur ekki hver segir söguna eða
hvernig hann tengist leiknum.
Einnig vísar sagan óbeint í ævin-
týri og barnabækur en kunnuglegt
einkenni á skáldskap Þórarins eru
mikil og lifandi textatengsl við aðr-
ar bókmenntir, þjóðlegan fróðleik
og sagnfræðilegar heimildir.
Saman mynda sögurnar góða
heild og vinna vel saman, þó með
nokkrum undantekningum. Sér-
staklega fannst mér sagan „Rauð-
blá vindsæng" hafa mátt missa sín,
hún nær ekki að rísa af plani
brandarans og gerir varla meira en
að skemmta (sumum) lesendum.
Höfundur hefur sjálfur sagt að það
sé honum nægilegt takmark í list-
inni en Sérðu það sem ég sé, líkt og
fleiri verk hans, sýnir að honum er
blessunarlega fleira til lista lagt.
Kristín Viðarsdóttir
Fróðleikur
og skemmtun
BÆKUR
f|)róttir
BOX
Eftir Bubba Morthens og Sverri Agn-
arsson. Prentun og bókhand: Prent-
smiðjan Oddi. 168 bls. flestar mynd-
skreyttar svart/hvftum myndum.
Bdkaútgáfan Hólar, Akureyri, 1998.
HNEFALEIKAR hafa verið
bannaðir á Islandi í tæplega hálfa
öld en hafa sennilega aldrei notið
eins mikilla vinsælda og um þessar
mundii'. Sjálfsagt hefur umíjöllun í
sjónvarpi haft mikil áhrif og þeir
sem hafa fylgst með beinum út-
sendingum á Sýn hafa varla annað
getað en smitast af lýsingum
Bubba Morthens og Ómars Ragn-
arssonar. Sá fyrrnefndi hefur ekki
látið þar við sitja og hefur, ásamt
Sverri Agnarssyni, sett saman bók
um hnefaleika, sem heitir því ein-
falda nafni Box.
Mikill kraftur er í hljómlistar-
manninum Bubba, þegar hann er á
þeim buxunum, og í lýsingum á
hnefaleikakeppni virðist oft sem
hann sé í öðrum heimi; hann hrein-
lega gleymir sér í ákafa og fögn-
uði. Að sumu leyti er bókin í sama
anda og á stundum má hafa á til-
finningunni að Bubbi sé að lýsa í
sjónvarpi. Fyrir vikið verða marg-
ar viðureignirnar sem ljóslifandi.
Eins og til dæmis frægur bardagi
Muhammads Alis og Georges For-
emans 1974. Fram kemur að For-
eman hafi verið „rotari af guðs
náð“ en í bardaganum hafi Ali, „sá
stærsti", líkt höggum ríkjandi
meistarans við „löðrunga smá-
stelpna". í framhaldi tókst Ali að
lokka Foreman inn í eitt hornið.
„Þar ætlaði Foreman að smella á
hann dúndurhöggi, en Ali vék sér
fimlega undan; kom inn vinstri
krók og síðan hrikalegu hægri
handar höggi sem sendi Foreman
beint í gólfíð. „Rumble in the
Jungle“ var lokið.“
Höfundar segja í formála að ekki
sé um fræðirit að ræða þó finna
megi margan fróðleiksmolann. Til-
fellið er að góðar og gagnlegar upp-
lýsingar um hnefaleika eru í bók-
inni. Greint er frá upprunanum og
sögu nútímahnefaleika með áherslu
á „gulldrengi" þungavigtarinnar.
NASEEM Hamed varði titilinn í
fjaðurvigt fyrir skömmu.
Gömlu biýnin gleymast ekki og
spáð er í spilin. Gluggað er í heims-
metabók hnefaleikanna og litið á
fornar hetjur. Helstu kappar fá yf-
irleitt góða umfjöllun en í því sam-
bandi hefði mátt vera meira um
menn eins og Floyd Patterson og
Ingemar Johansson hnefaleikara
sem voru kunnir og þekkth' á Is-
landi á sínum tíma.
Frásagnir af meisturunum eru
yfirleitt líflegar, fræðandi og
skemmtilegar. Reyndar hefði mátt
staldra við á stundum og skýra bet-
ur hvað við væri átt, því margir
áhugamenn um íþróttina hafa ekki
„hundsvit á boxi“ eins og fram
kemur í kaflanum um Oscar de la
Hoya. Sumar þýðingar hefði líka
mátt vanda betur; altjént hljómar
ekki vel að maður sé með „sterka
kinn“ eða að einhver hafi allt sem
til þurfi til að verða sá besti á hin-
um svokallaða „pund fyrir pund-
lista“. Eins eru óþarfa villur í sum-
um bardagaskrám sem hefðu horfið
með betri prófarkalestri. Hins veg-
ar gleymast kapparnir ekki svo
glatt eftir lestur bókarinnar, allra
síst Prinsinn. „Mozart hnefaleik-
anna“ eins og höfundarnir kalla
Naseem Hamed er í sviðsljósinu og
þeir koma honum vel til skila. Þeh'
segja að bókin sé hugsuð til
skemmtilestrar og þar er ekkert of-
sagt.
Steinþór Guðbjartsson