Morgunblaðið - 24.11.1998, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 24. NÓVEMBER 1998 B 7
S
Vargar á Islandi
VARGATAL heitir
nýjasta verk Sigfúsar
Bjartmarssonar rit-
höfundar. Þar segir
Sigfús af vörgum á Is-
landi og reynir að
skoða þá nieð augum
manns og útfrá dýrun-
um sjálfum. Sigfús
hefur áður sent frá
sér sögur og ljóð.
Hann segist ekki
flokka verkið undir
ákveðna bókmennta-
tegund, enda hafí
hann lítinn áhuga á
skilgreiningum, en
hann blandi hér sam-
an sögulegum, þjóð-
Iegum fróðleik, náttúrufræði og
sögum af vörgurn og mönnum.
Veiðihugur lesanda Vargatals
vaknar fljótt við lestur bókarinn-
ar og ýmislegt í fari mannsskepn-
unnar fær nýjar skýringar.
„Á íslandi rekjum við upphaf
lifnaðarhátta okkar mun oftar til
bænda en til veiðimanna,“ segir
Sigfús þegar hann er spurður
nánar útí verkið. „Þó hafa fáar
þjóðir verið minni ræktunarmenn
en íslenskir bændur. Hér var veitt
úr sjó, ám og vötnum og fuglar
nýttir öldum saman og hér hefur
maðurinn staðið í nokkuð sam-
felldu stríði við varginn. Stríði
sem er náttúrlega ekkert annað
en samkeppni þar sem maðurinn
er í hlutverki yfírrándýrsins.
Að sama skapi og við breiðum
yfir forna lifnaðarhætti minnumst
við þess sjaldan að eyjan sem við
búum á er staðsett langt í norðri
og enn sjaldnar minnumst við
þess að héðan er miklu styttra til
Grænlands en til Evrópu. Þegar
ég vann að bókinni var ég rnjög
meðvitaður um að sögurnar gerð-
ust á norðurhjara veraldar. 011
auglýsingamennska á náttúrunni,
sem annaðhvort er upprunin frá
rómantískri sýn síðustu aldar eða
frá ferðaþjónustu nútímans, gerir
náttúruna saklausa og fallega.
Með bókinni vildi ég spyrna við
þessu, því í raunveruleikanum er
náttúran á norðlægum slóðum
hörð, grimm og siðlaus. Hér er
harðbýlt, langvarandi myrkur og
miklar öfgar í veðri.
Það þarf gimnia sam-
keppni til að komast
af við jafn erfíðar að-
stæður.
Náttúruvísindin
vita frekar lítið um
skynheim dýra. Eg
reyndi að selja saman
veröldina eins og hún
gæti litið út með aug-
um dýranna með því
að nýta það litla sem
þó er vitað að er ólíkt
skynjun mannsins.
Flest rándýr hafa
svipaðan mismun á
skynjunum, sjón,
heyrn og lyktnæmi,
þannig sjá til dæmis sum þeirra
útfjólublátt, önnur innrautt og
mörg dýr skynja segulbylgjur
eins og fuglar sem aldrei rekast á
veggi í myrkri. Önnur sjá ekki
aðrar skepnur en geta greint um-
merki þeirra, til dæmis uglur sem
skynja hland bráðar sinnar og
geta þannig veitt sér til matar.
Við erum stödd í seinni hlutan-
um á nijög þéttu gereyðingar-
stríði gegn náttúrunni. Fáir gera
sér grein fyrir því að framleiðni
og aukning í landbúnaði hefur
þegar kostað níutíu prósent af
dýrum sem lifðu af gæðum lands-
ins Iífíð, því lífsskilyrðin voru tek-
in frá þeim. Inní þessari tölu eru
ekki dýr sem eru drepin til matar.
Þó þetta sé ekki alveg svona al-
varlegt hér á landi þá er afstaða
okkar og heimtufrekja gagnvart
náttúrunni alveg sú sama og ann-
ars staðar. Áhyggjur mínar yfír
framgangi þessa stríðs flý ég
ekki.“
Svo rakst ég á þá gömlu trú að
á óþekktum stað í auðninni
stæði gríðarstórt snjóhús þar
sem dánu dýrin byggju og að inni í
því væri sjór og ís og land og vötn
og himinn og hvað annað sem einn
heimur þarf með. Jú og þá gaf
augaleið að í áttlausri auðninni
væru bara til tvær áttir, ein fram til
lífsins og önnur aftur í dauðann.
Skömmu síðar frétti ég einhvern-
veginn að á norðurslóðum yrði fólk
ævinlega vart við dauðann skömmu
eftir að hann færi að
huga að því, greindi allt
í einu hvítan skugga
aftur í slóðinni, nú eða í
hríðinni framundan
grillti í snjólitan göngu-
mann. - Og sá þurfti
engan ljá, settist bara
við hlið þess í fönninni
og sat meðan þurfti, nú
eða hrakningsfólkið
gróf sig niður á andlit.
Ur Vargatali
Sigfús
Bjartmarsson
BÆKUR_______________
Með álíka marga út-
limi og þúsundfætla
Iiannes Jón
Sigurðsson Proppé
BÆKUR
Lfkamsfræði
FLÖGÐ OG FÖGUR SKINN
Ritstjóri: Jón Proppé. Umsjónarinað-
ur: Hannes Sigurðsson. Prentun: Oddi
hf. íslenska menningarsamsteypan
art.is, Reykjavík 1998. 430 bls.
ÞAÐ hefur staðið nokkuð í undir-
rituðum að skrifa ritdóm um þessa
margarma bók. Flögð og fögur
skinn hefur áreiðanlega álíka marga
útlimi og þúsundfætla, að minnsta
kosti eru þeir svo margir að engum
dettur í hug að telja þá, ekki frekar
en fætur skriðdýrsins óyndislega.
En þó að sköpulag bókarinnar hafí
orðið til þess að aumur ritdómarinn
hikaði við að taka á henni þá varð
hann ekki fyrir vonbrigðum þegar
hann lagði loksins í það - eins og
skordýrafræðingur, sem skoðar í
gegnum smásjá, komst hann að því
að búkur kykvendisins var bæði
margsamsettur og athyglisverður.
Þessi bók fjallar um líkamann.
Svo enn sé greint frá hversdagsleg-
um raunum ritdómarans þá átti
hann í töluverðum vandræðum með
að finna rétta inntakslýsingu á bók-
inni í haus ritdómsins. Eins og sjá
má datt hann niður á orðið líkams-
fræði. Þar er hann þó kominn út á
hála braut því vafasamt er að hann
finni einhverja haldgóða skilgrein-
ingu á þeim fræðum sem nær yfir
umfjöllunarefni bókarinnar. En sjá-
um nú samt til. Bókin er líkams-
fræði í þeim skilningi að í henni er
reynt að lesa líkamann sem menn-
ingarlega afurð. í henni er með öðr-
um orðum reynt að skoða hvernig
menningin er skrifuð á líkamann;
hvernig líkaminn er merktur hug-
myndum mannsins um sjálfan sig
og heiminn og hvernig samfélagið -
í hvaða mynd sem það nú birtist -
setur mark sitt á hann. Eins og
fram kemur í inngangi bókarinnar,
sem Jón Proppé og Úlfhildur Dags-
dóttir rita, er umræða þessi um lík-
amann að miklu leyti sprottin upp
úr kynjapólitíski’i greiningu undan-
farinna ára. „Aiiersluna sem hér má
greina á hið líkamlega og á þátt lík-
amans í táknheimi okkar má ekki
síst rekja til þeirrar póst-femínisku
umfjöllunar sem tekið hefur sjálfa
hugmyndina um kynið til gagngerr-
ar endurskoðunar," segir þar.
Bókin sajnanstendur af sex meg-
inköflum. I hverjum kafla er ein
megingrein og svo mismargar
styttri greinar. Fyrsti kaflinn nefn-
ist „Förðuð skinn" og fjallar um lík-
amsímyndirnar sem kvikmyndir,
auglýsingar og annar ímyndariðn-
aður framleiðir og fella okkur flest í
sama foi’mið. Guðni Elísson ritar
inngangsgreinina um tálkvendið í
kvikmyndum noir-hefðarinnar.
Annar kaflinn nefnist „Þú ert það
sem þú borðar (ekki)“. Þar er fjallað
um tengsl þess sem við látum ofan í
okkur og líkamans, um tengsl matar
og kynhlutverka, um matarmenn-
ingarsjúkdóma eins og lystarstol og
lotugræðgi og fleira og fleira.
Dagný Kristjánsdóttir ritar inn-
gangskafla sem heitir ,,“Ég gæti ét-
ið þig“„ en þar segir einmitt: „Mat-
ur er vald. Matur er ást og kynlíf.
Matur er vinátta, trú og sjálfsmynd.
Matur skiptir sem sagt máli á flest-
um sviðum mannlegrar tilveru."
Þriðji kafli heitir „Kynstur og
kynjalíf* en í honum er fjallað um
tvískiptingu kynjanna sem þegar
allt kemur til alls reynist ekki eins
ótvíræð og ætla mætti. Geir Svans-
son ritar meginkafla sem nefnist
„Kynin tvö/Kynstrin öll, Um
kynusla kyngei’visútlaga og
efni(s)legar eftirmyndir" og ræðst
til atlögu við hefðbundinn skilning á
hugtakinu kyn. Fjórði kafli nefnist
„Hinn opni líkami“ en þar er leitast
við að skilgi-eina og skýra hvað ger-
ist - eða hvaða skilning má leggja í
það - þegar líkaminn er opnaður,
stunginn eða merktur með ýmsum
hætti, tattúum, hringum í eyru, nef,
augu, prjónum í geii’vörtur og rist-
um hér og þar. Úlfhildur Dagsdóttir
ritar meginkafla sem nefndist „Með
sinar í strengi og plægð orð í húð.
Líkamshryllingur í orði og á borði“.
Fimmti kafli heitir „Vinnan og vald-
ið“ og fjallar um ímynd hins vinn-
andi manns, hvernig vinnan mótar
sjálfsmynd mannsins og fleira. Ei-
ríkur Guðmundsson ritar megin-
kafla sem nefnist „Fleira þarf í
dansinn en fiman fót.
Um líkama, vald og
þekkingu“. í sjötta
kafla erum við svo
kominn „handan líkam-
ans“ inn í heim tölv-
unnar þar sem líkam-
inn er ekki lengur til,
nema ef til vill sem
sýndarveruleiki. Jón
Proppé ritar megin-
kaflann sem nefnist
„Vélar, fólk og hinn
vélvæddi líkami". I
bókinni er einnig að
finna verk eftir um sjö-
tíu listamen sem fjalla
um líkamann en bókin
er einmitt hluti af
myndlistarviðburði (-sýningu í
Nýlistasafninu og í fjórtán búðar-
gluggum við Laugaveginn) sem átti
sér stað í vor hér á landi undir sama
titli.
Ég hóf þennan ritdóm á því að
lýsa bók þessari sem margfætlu. Ég
veit ekki hvort sú líking sé réttlæt-
anleg um líkama hugvísindanna nú
um stundir. Að minnsta kosti virðist
vera sem hinar fjölmörgu fræði-
gi’einar sem heyra undir þann geira
vísindanna séu meir og meir að
tengjast sama búknum og þannig
starfa meira sem ein heild. Af þessu
skapast þverfagleg sýn sem Hannes
Sigurðsson, sýningarstjóri og um-
sjónarmaður „Flagðanna“, gerir að
umræðuefni í formála bókarinnar:
„“Flögð og fögur skinn“ er tilraun
til að brjótast úr viðjum hins hefð-
bundna sýningarhalds með þvf að
tengja saman ólík þekkingarsvið og
þjóðfélagshópa, sem hingað til hafa
átt lítið saman að sælda, og fá þá til
að taka á markvissan hátt á einu
umfangsmiklu viðfangsefni: manns-
líkamanum eins og hann kemur fyi’-
ir í menningu okkar. Verkefnið er
vettvangur skoðanaskipta og mis-
munandi viðhorfa.“
Þessi samþjöppun fræðigreina
hefrn- verið að eiga sér stað um
nokkurt skeið og birtist með ýmsum
hætti hérlendis, meðal annars í sam-
tökum sjálfstætt starfandi fræði-
manna, Reykjavíkurakademíunni,
sem hefur einmitt hina þverfaglegu
sýn sem eitt af markmiðum sínum,
og í hinni nýstofhuðu Hugvísinda-
stofnun Háskóla Islands sem á
einmitt að leiða saman krafta og mis-
munandi sjónarhorn ólíkra fræði-
greina. Með þessari samþjöppun má
skapa nýtt og ferskt sjónarhorn á
fræðileg viðfangsefni. „Flögð og fóg-
ur skinn“ er gott dæmi um það.
Þröstur Helgason
FRÆÐIRITIÐ Gefðu mér veröld-
ina aftur eftir Eirík Guðmunds-
son kom nýlega út hjá Bók-
menntafræðistofnun Háskóla ís-
lands og er hún 55. hefti í ritröð-
inni Studia Islandica: íslensk
fræði. Ritið Ijallar, eins og segir í
undirtitli, um „sjálfsævisöguleg
skrif íslendinga á áljándu og
nítjándu öld með hliðsjón af hug-
mynduin Michels Foucault". Ei-
ríkur gerir grein fyrir hugmynd-
um Foucaults um „sifjafræði
sjálfsverunnar" og „fornminja-
fræði þekkingarinnar“ sem hann
notar til að skoða m.a. skrif Jóns
Steingrímssonar eldklerks og
Fjölnisinanna.
Eiríkur kveðst hafa lesið Ævi-
sögu Jóns prófasts Steingn'ms-
sonar út frá því sem Foucault
kallar sjálfstækni seni í tilfelli
Jóns sé kristin sjálfskönnun.
„Sjálfstækni er í rauninni bara
þær aðferðir sem maðurinn beit-
ir á hverjum tíma til að hafa
áhrif á sjálfan sig, hvort sem er á
líkama eða sálarlíf, með eitthvað
ákveðið markmið í huga. Ævi-
sögu Jóns er liægt að lesa í ljósi
aldalangrar sögu um það hvernig
maðurinn hugsar um sjálfan sig
Lífið sem listaverk
og hvernig hann færir
fram sínar játningar.
Jón er annars vegar
eins konar píslarvottur
en um leið er liann er
að búa til lietju úr
sjálfum sér. Það sem
er merkilegt við þetta
er hvernig hann bregst
við þeim áfóllum sem
hann verður fyrir, sem
eru kunnari en frá
þurfí að segja. Hann
s.s. siglir í gegnum
Skaftárelda og Móðu-
harðindi, með orðræðu
ritningarinnar að
vopni. Það eru í sjálfu
sér engin tiðindi en
Jón stendur á mörkum hvað
þetta varðar; hann stendur
frammi fyrir því að gera ævisögu
sína að hrcinni tilvitnun í ritning-
una og svo hins vegar að útlista
sjálfan sig sem sögulegt og ein-
stakt sjálf. Hann er tímamóta-
maður að þessu leyti í íslenskri
sjálfsævisagna-
gerð.“
Kenningar
Foucaults varpa, að
mati Eiríks, nýju
ljósi á Upplýsinga-
menn og Fjölnis-
menn. „Sérstakiega
f samhengi við það
hvernig tungumálið
fær meira vægi;
verður að einhverju
sérstöku fyrirbæri í
bréfum þeirra -
kemur upp á milli
manns og heims.
Það er gjarnan sagt
að þessar síðustu
tvær aldir einkenn-
ist af eflingu sjálfsverunnar, að
maðurinn sé farinn að fjalla um
sjálfan sig með allt öðrum hætti
en áður og túlki sjálfan sig sem
sögulega og sálfræðilega sjálfs-
veru. I bréfum Fjölnismanna má
sjá hvernig sjálfsafneitun átj-
ándualdarmanna lieldur í raun-
inni áfram. Hér er ekki um að
ræða kristna sjálfsafneitun sem
hefur klárt markmið: að koma
mönnum í himnasængina. Mark-
miðið er horfið en afneitunin
heldur samt velli. Það má eigin-
lega tala um veraldlegt píslar-
vætti íþessu sambandi. Þeir
voru alltaf að reyna að orða ein-
hvern sannleika sem var ekki
haldbær.
I sambandi við vanda nútíma-
mannsins var útgönguleið
Foucaults svokölluð „mæra-
reynsla“ (e. transgression) til að
komast út fyrir hina kristnu
sjálfskönnun og leit húmanism-
ans að sannleika í hverjum
manni. Menn ættu að reyna að
hugsa sjálfa sig upp á nýtt; skil-
greina sjálfa sig, skapa sjálfa sig.
Hann taldi að við gætum lært
töluvert af siðferðishugmyndum
Forn-Grikkja sem byggja ekki á
stöðlun og valdboði heldur sjálf-
ræði og fagurfræði þar sem hTið
er listaverk.“
Sjálfsævisögu Jóns Steingríms-
sonar má lesa sem sögu af
„velgengni“ meinlætamanns-
ins er tókst að skapa nýtt sjálf í
texta _ breyta sjálfum sér í skrifum
um sjálfan sig. Samt var Jón aldrei
alveg úr hættu; hver mæðuveturinn
rak annan eftir að hann gerði sjálf-
an sig nánast að heilögum manni er
hörmungar Eldsins dundu yfír.
Mesta freistingin við slíkar aðstæð-
ur var að álíta sjálfan sig utan við
færi freistingarinnar, ímynda sér að
maður hefði fundið einhvers konar
griðastað fyrh’ vélum heimsins. Líf
Jóns, fyrir og eftir Skaftárelda, var
í frásögur færandi ekki síst vegna
þeirra-freistinga sem steyptu sjálfið
í mót sitt _ röðuðu sér líkt og hræv-
areldar á siglutré, á meðan klerkur
hímdi með kalda fingur í bæ sínum,
ef til vill ekki ósvipaður heilögum
Antoníusi á málverki Boschs:
hleypti kjarki í sjálfan sig með nær-
veru síns alvísa guðs og sannleika
hans. Jón kom í ljós á barmi
sturlunar þar sem hann vó salt yfir
hyldýpi eigin sálarlífs. Hann skóp
kristið sjálf á grundvelli fornar
sjálfstækni sem gerði mönnum
kleift að breyta sjálfum sér.
Ur Gefðu méi: veröldina aftur