Morgunblaðið - 24.11.1998, Page 4

4 B ÞRIÐJUDAGUR 24. NÓVEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
+
BÆKUR
Nýjar bækur
• í DRAUMI lífsins er eftir
Hákan Lindquist í þýðingu
Ingibjargar Hjartardóttur.
I kynningu segir að bókin
sé ljóðræn og tregafull frá-
sögn af ást og missi sem læt-
ur gngan ósnortinn.
I fyiTa kom út bókin, Bróð-
ir minn og bróðir hans, eftir
höfundinn.
Útgefandi er Skjaldborg.
Bókin er 153 bls. Umbrot og
frágangur: Skjaldborg. Bókin er prentuð í
Singapúr. Verð: 1.880 kr.
• MINNISPUNKTAR ímannkynssögu - At-
burðir og ártöl frá upphafí til vorra daga er
eftir Jón R. Hjálmarsson.
I bókinni er að finna alla
helstu atburði mamkynssög-
unnar í tímaröð. A öllum öld-
um frá því að ritlistin var
fundin upp hafa menn verið
að skrá sögu sína með einum
eða öðrum hætti. Einnig
þessi bók er innlegg í þá við-
leitnh Og þótt gengið sé út
frá tímabili skráðrar sögu þá
þótti við hæfi að láta skrána
byrja á nokkrum tímasetn-
ingum frá forsögulegum tíma. Er þar stuðst við
ýmsar kenningar vísindamanna í náttúrusögu,
jarðfræði, fornleifafræði og mannfræði. Að
loknum þeim hluta tekur við atburðaskrá hins
sögulega tíma í meginatriðum.
Útgefandi er Mál og mynd. Bókin er 68 bls.,
prentuð í Prentsmiðjunni Viðey. Bókband:
Flatey. Verð: 1.240 kr.
• RÁÐGÁTA um rauðanótt er bók ætluð ung-
lingum eftir Ingibjörgu Möller.
Bókin fjallar um fjóra reyk-
víska krakka á fermingar-
aldri. Aðstæður þeirra eru
mismunandi og margt hefur á
daga þeirra drifið. Vináttu-
bönd þeirra eru sterk og
söguhetjurnar standa saman
gegnum þykkt og þunnt.
Ævintýri elta krakkana á
röndum og leikurinn berst út
ingibjörg í eyðieyju í nágrenni Reykja-
Möller víkur.
Þetta er þriðja bók höfundar, sem hlaut,^
ásamt dóttur sinni, Fríðu Sigurðardóttur, ís-
lensku barnabókaverðlaunin árið 1996 fyrir bók-
ina Grillaðir bananar. Ráðgáta um rauðanótt bar
sigur úr býtum í samkeppni sem Bandalag
kvenna efndi til á árinu 1997.
Útgefandi er Fróði hf. Bókin er 136 bls.,
prentuð í Prentsmiðjunni Odda hf. Kápu hannaði
Linda Guðlaugsdóttir. Verð 1.490 kr.
• ÍSLENSK knattspyrna 1998 er skráð af Víði
Sigurðssyni.
Þetta er 18. bókin í þessum bókaflokki. í henni
er að fmna upplýsingar um allt það helsta sem
gerðist í knattspyrnunni á Islandi á árinu, viðtöl
og frásagnir af ýmsu tagi. Litmyndir er að finna
af öllum meistaraliðum ársins auk viðtala og
ljósmynda af áberandi einstaklingum.
Útgefandi er Skjaldborg. Bókin er 160 síður.
Umbrot og frágangur: Skjaldborg. Bókin er
prentuð í Singapúr. Verð: 3.980 kr.
Tímarit
• ANDVARI, rit Hins íslenska þjóðvinafélags,
er komið út. Þetta er 123. árgangur, hinn fer-
tugasti ínýjum flokki. Ritstjóri er Gunnar Stef-
ánsson og skrifar hann for-
ystugrein í minningu um
Halldór Laxness, „Ögrandi
þjóðskáld". Aðalgreinin að
þessu sinni er ítarlegt æviá-
grip séra Sigurðar Pálssonar
vígslubiskups eftir Gunnlaug
A. Jónsson prófessor. Aðrar
greinar fjalla um bókmennta-
og leiklistarsögu. Páll Valsson
ritar um Sigurð Breiðíjörð,
Jón Yngvi Jóhannsson um
Grím Thomsen og Ármann Jakobsson skrifar
grein um Jón Thoroddsen yngri. Þá er grein
eftir Kristján B. Jónasson um skáldsögur Ind-
riða G. Þorsteinssonar, 79 af stöðinni og Land
og syni. Jón Viðar Jónsson birtir grein í tilefni
af Aldarsögu Leikfélags Reykjavíkur. Öm
Ólafsson andmælir grein Ama Sigurjónssonar
um Sigurjón Jónsson í Andvara 1996 og Árni
svarar. Ljóð Wallace Stevens, Sunnudagsmorg-
unn, er birt í þýðingu Sverris Hólmarssonar,
ennfremur tvær Ijóðaþýðingar eftir Amheiði
Sigurðardóttur.
Andvari er 168 bls., prentað í Odda hf.
Sögufélagið, Fischersundi 3, annast dreifingu.
Jón R.
Hjálmarsson
Hákan
Lindquist
I blindg’ötu tækni-
hyggjunnar?
✓
I nýjasta hefti Skírnis er meðal annars
varpað fram knýjandi spurningum um
heilbrigðisvísindi nútímans: Erum við
hugsanlega stödd í blindgötu tæknihyggj-
unar? Einnig er fjallað um „hinsegin
fræði“ og „hinsegin sögur“, sennilega í
fyrsta skipti á Islandi. Þröstur Helgason
gluggaði í Skírni sem er ferskleikinn upp-
málaður að þessu sinni.
AÐ ER ekki síst hlutverk
þeirra fáu menningar- og bók-
menntatímarita sem hér eru
gefin út að kynna okkur lesendum
ný sjónarhorn á menningu og bók-
menntir og hjálpa okkur að átta okk-
ur á því sem er að gerjast í fræðun-
um og almennt í hugsunarlífi hér-
lendis sem erlendis. Sumum hefur
þótt skorta nokkuð á að þrjú megin-
tímarit okkar, Skírnir, Tímarit Máls
og menningar og Andvari, sinntu
þessu hlutverki sínu nægilega vel.
Hefðbundin húmanísk sjónarhorn
hafa þótt ríkjandi í þessum ritum.
Þó er óhætt að segja að hið fyrst-
nefnda þeirra hafi verið leiðandi í því
að opna nýja glugga. í nýjasta hefti
þess eru meðal annars nokkrar
greinar sem varpa nýstárlegu ljósi á
menningarástandið hér á landi.
Gömul og ný arfbótastefna
Allir eiginleikar manna, jafnt lík-
amlegir sem andlegir, ráðast af erfð-
um; ef þjóðfélagið á að taka framför-
um og ríkinu að farnast vel er nauð-
synlegt að taka mið af erfðaeigin-
leikum þegnanna. Einhvern veginn
þannig hljómar grunnhugmyndin á
bak við mannkynbótastefnuna sem
til varð á síðari hluta nítjándu aldar í
Englandi. Þessi stefna barst víða,
meira að segja hingað, en í sinni rót-
tækustu mynd birtist hún í kyn-
þáttahreinsunum nasista og fleii'i á
öldinni. Samtök voru stofnuð í kring-
um mannkynbótastefnuna í Bret-
landi árið 1907 og á næstu árum í
rúmlega þrjátíu þjóðlöndum. Sam-
tökin stóðu fyrir ráðstefnum, rann-
sóknum og útgáfu bóka og tímarita.
Fjöldi meðlima var misjafn eftir
löndum, en í mörgum tilfellum voru
helstu talsmenn mikilsvirtir mennta-
menn sem í krafti þekkingar sinnar
gátu haft áhrif á viðhorf almennings
og ráðamanna. Alþjóðleg samtök
voru stofnuð og var fyrsta ráðstefna
þeirra haldin árið 1912. Markmið
stefnunar voru í aðalatriðum tví-
þætt: Annars vegar jákvæðar mann-
kynbætur sem miðuðu að því að
„hæfir“ þjóðfélagsþegnar ættu sem
flest börn og hins vegar neikvæðar
mannkynbætur sem miðuðu að því
að hinir „óhæfu“ ættu sem fæst
börn. Einstaklingar úr miðstéttum
og hástéttum töldust „hæfari" en
lágstéttarfólk fæddist „óhæft".
Óhæfastir voru sjúkir og ýmiss kon-
ar „undirmálsfólk", svo sem van-
gefnir, betlarar, vændiskonur og
drykkjumenn. Einnig þurfti að
vernda þjóðina gegn utanaðkomandi
hættu sem fólst í blöndun við
„óæðri“ kynþætti.
Þessi lýsing á mannkynbótastefn-
unni er fengin (meira og minna orð-
rétt) úr grein Unnar Bii-nu Karls-
dóttur, sagnft’æðings, „Kynbætt af
þúsund þrautum", sem birtist í
nýjasta hefti Skírnis. Unnur Birna
fjallar um það hvernig stefna þessi
birtist í skrifum íslenski’a manna.
Hugmyndir stefnunnar birtast með
skýrum hætti í skrifum nokkmra ís-
lendinga, einkum á íyrri hluta aldar-
innar. Mikilvii’kastir í kynningu þess-
ara hugmynda voru þeir Steingrímur
Matthíasson, héraðslæknh’ á Akur-
eyrí, Guðmundur Finnbogason, dokt-
or í heimspeki og kennari við Há-
skóla íslands, og Ágúst H. Bjarna-
son, doktor í heimspeki og prófessor
við Háskóla íslands. Unnm’ Bh-na
segir að þeir hafi viljað að íslending-
ar útfærðu meginhugmyndir mann-
kynbótastefnunnar; „annars stæðu
þeh’ frammi fyrir sömu úrkynjun og
aðrar menningarþjóðir. Þeir voru
reyndar sammála um að ástandið
væri ekki nálægt því eins alvarlegt
hér á landi og í útlöndum, en Islend-
ingum bai’ að vera á verði. Ágúst tók
svo sterkt til orða að „dauðadómur"
væri kveðinn upp yfir íslenskri þjóð
ef landsmenn færu ekki að ráðum
mannkynbótastefnunnai’.“ Ýmis ráð
voru til, svo sem að yfirvöld heimtuðu
„heilbrigðisvottorð af þeim, sem
ganga í hjónaband, til að fá frekari
vissu um, að þeir sjeu færir um að
fjölga mannkyninu, svo ávinningur
sje að,“ eins og Steingrímur Matthí-
asson lagði til.
Unnur Birna segir að saga mann-
kynbótastefnunnar sé „sannarlega
athyglisverð í ljósi þeirrar þróunar
sem orðið hefur í vísindum og tækni
á síðustu ái’atugum“ en í henni end-
urspeglist gildismat þeirrar tækni-
hyggju sem við tökum nú sem sjálf-
sögðum hlut, „oft efasemda- og
gagnrýnislaust". Segir hún að
greina megi visst bergmál af hug-
myndum mannkynbótasinna í sam-
tímanum. Enn sé deilt um „hvort
megi sín meira í lífi manna, eðlið eða
aðbúðin". Einnig hafi „vaxandi trú
manna á mátt erfðavísindanna vakið
að nýju upp áleitnar siðferðilegar
spurningar um rétt manna til að
hlutast til um gang náttúrunnar."
Hafi verið bent á að ný arfbóta-
stefna hafi orðið til sem „byggist
meðal annars á þeirri sannfæringu
að Tétt og skynsamlegt sé að nýta
þekkingu erfðavísinda til að koma í
veg fyrir sjúkdóma". Unnur Birna
segir hins vegar spurninguna vera
þá „hvort við nútímamenn séum al-
mennt reiðubúnir að samþykkja
handleiðslu vísindanna til „betri
framtíðar með hæfai’a og heilbrigð-
ara fólki“ og þá ekki síður hvort vís-
FORSÍÐUMYND Skirnis er að þ
indin séu „siðferðilega fær um að
veita þessa handleiðslu".
Tæknihyggja og menningar-
legar afleiðingar
Önnur afar athyglisverð gi’ein í
Skírni fjallar um vanda heilbriðisvís-
indanna. Stefán Hjörleifsson sem er
BA í heimspeki og er nú að ljúka
námi í læknisfræði við Háskólann í
Björgvin gagnrýnii’ þá tæknihyggju
sem hann segir einkenna læknanám-
ið og bendir á menningarlegar af-
leiðingar hennar. Stefán „óttast að
læknisfræðilegur hugsunarháttur
kunni fyrir vangá að ryðja úr vegi
menningarlegum verðmætum og
fela fyrir mönnum stefnumið, sem
eru nauðsynleg í tilverunni, án þess
að önnur haldgóð verðmæti eða
stefnumið komi í þeirra stað“. Hann
varpar fram þeh’ri kenningu „að eft-
ir því sem tæknivæðingu læknavís-
indanna fleygir fram, aukist hið dul-
magnaða vald sem þessi vísindi hafa
yfir almenningi jafnt sem læknum,
það er að segja að launhelgar lækna-
Bók sem er
ánægja að fletta
BÆKUR
Laiiflafræði
HEIMSATLAS
LANDABRÉFABÓK 21.
ALDARINNA
Mál og menning, 1998 - 333 síður.
LANDABRÉFABÆKUR hafa
alltaf haft sérstakt aðdráttarafl.
Þær era fullar af leyndardómum
og fyrirheitum. Framandi lönd era
sýnd veiði, en ekki gefin.
Heimsatlas Máls og menningar
kom út fyrr á þessu ári og er tíma-
bært rit, sem fyllir upp í langvar-
andi tómarúm. Þar era ekki farnar
hefðbundnar leiðir, heldur er bók-
in blanda af kortabók og alfræði-
riti. Á hverri opnu er auk korts að
fínna ljós- og skýringarmyndir
ásamt ýmsum upplýsingum um
viðkomandi lönd eða landsvæði.
Nú hafa línur og landamæri að
miklu leyti skýrst eftir umrótið,
sem varð við lok kalda stríðsins -
hrun Sovétríkjanna og upplausn
gömlu Júgóslavíu - þótt ekki sé
óhætt að fullyrða hversu varanleg
hin nýja heimsmynd verður. Þörf-
in fyrir nýjar bækur af þessu tagi
er hins vegar aldrei meiri en eftir
slíkar sviptingar. Þannig er til
dæmis Lýðveldið Kongó nú við
hlið Kongó og nafnið Zaire, sem
landið gekk undir til 1997, kemur
aðeins fvrir í nafnaskrá. Ekki eru
þó öll kurl komin til grafar og til
dæmis óvíst hvað mun gerast í
Tsjetsjnyu og Kosovo.
Bókin hefst á almennum upplýs-
ingum um jörðina. Farið er yfir
gerð jarðar, mótun landslags, haf-
strauma og kerfi vinda. Þá er fjall-
að um loftslag, búsetu, efnahags-
kerfi, ríkjaskipan og alþjóðleg
átakasvæði. Þar er að finna kort,
sem sýnir tíðni ungbarnadauða og
lífslíkur á jörðunni eftir landsvæð-
um, kort yfir skiptingu ríkja heims
í lánardrottna og lántaka og sam-
anburðarkort á auðlegð í heimin-
um. Þannig er við lestur eða skoð-
un þessarar kortabókar hægt að
fá mjög glögga mynd af skipan
mála í heiminum á augabragði.
Síðan era rækileg kort af ein-
stökum löndum og landsvæðum
ásamt ítarefni. í bókinni era sér-
■.xólurújj
SvartahafV'
stakar síður um ísland og era þær
sennilega veikasti þátturinn. Is-
landskortið er unnið með hefð-
bundnum hætti og engin tilraun
gerð til að gæta samræmis milli
útlits þess og korta af öðrum land-
svæðum. Engar alfræðiupplýsing-
ar fylgja og sama gildir um mynd-
+