Morgunblaðið - 15.12.1998, Qupperneq 3

MORGUNBLAÐIÐ
BÆKUR
PRIÐJUDAGUR15. DESEMBER 1998 B 3
Saumað að systrum
BÆKUR
Skáldsaga
EITRUÐ EPLI
eftir Gerði Kristnýju. Mál og
menning 1998. 111 bls.
KALDHÆÐNI er það orð sem
fyrst kemur upp I hugann við lestur
smásagnanna í Eitruðum eplum:
Bindiefni safnsins er einkum kald-
ranalegur húmor og eitruð írónía.
Grínið minnir stundum á John
Cleese í andstyggilegasta essinu
sínu og ekki er laust við að Ros-
eanne bregði fyrir með sitt
(lág)millistéttargrín. Adeila á smá-
borgaralega hugsun er heldur ekki
langt undan. Gerður Kristný er
greinilega enginn engill í textagerð.
Sögunum ellefu í Eitruðum epl-
um er þannig raðað upp að þær
skipast í þrjá hluta. Eftir íyrstu
fjórar sögurnar um konur á ýmsum
aldri koma þrjár sögur undir kafia-
heitinu „Sögur af saumaklúbbi" um
fimm vinkonur í saumaklúbbshelsi.
Bókin endar síðan á fjórum sögum
þar sem samskipti konunnar við
aðrar konur, og sjálfa sig (sic), eru í
brennidepli.
Pótt sögurnar séu fjölbreyttar og
þótt söguhetjur séu konur á öllum
aldri, frá 6 til 66, eiga þær þó svip-
aðan „stéttarlegan" bakgrunn sam-
eiginlegan. Engin kvennanna stend-
ur í jaðri samfélagsins; þær eru
kii'filega með báða fætur á millistétt
og hættan sem að þeim steðjar býr í
hversdagslegasta umhverfi (smá)-
borgarans. I sögunni „Mengele var
misskilinn húmoristi" býr sjálft
heimilið yfir þúsund hættum: „Þær
eru margar hætturnar í heimahús-
um. Ef það eru ekki kökudropamir
eru það matarvinnsluvélarnar sem
tæta hörðustu húsmæður ofan í
degið ef þær eru ekki nógu fljótar
að grípa í eldhússkápana" (104).
Ekki er heldur örgrannt um í sög-
unni að mömmur geti reynst við-
sjárverðar eins og kvikmyndagerð-
armaðurinn John Waters hélt
reyndar fram í mynd sinni um „rað-
mömmuna" (Serial-Mom).
Veikustu sögurnar í annars þéttu
smásagnasafni koma fyrir í fyrsta
hlutanum og er sú fyrsta kannski
síst. „Eseape íyrir karl-
menn“ segir frá ástar-
sambandi í upplausn.
Heiti sögunnar er heiti
á ilmvatnstegund fyrir
karla og gefur einnig til
kynna að þeir eigi alltaf
fleiri undankomuleiðir
úr samböndum og frá
ábyrgð en konur. Kon-
an stelur ilmvatninu
fyrir sjálfa sig og tekur
á sig gervi örlaga-
kvendisins eða „femme
fatale“. En þessi saga
um ástríður og afbrýði
kemst ekki út fyrir
klisjuna sem Gerður
Kristný er að „vinna með“. Ekki
frekar en örlagakvendið kemst
spönn frá rassi þótt hún þykist al-
deilis hafa karlmanninn í vasanum.
Saumaklúbbssögumar þrjár í
miðri bók bera af og gefa góð fyrir-
heit. í sögunum er sagt frá vinkon-
unum Dísu, Tótu, Þyrí, Maju og
þeirri sem segir söguna. Eftir tutt-
ugu ára úthald er eins og annarleik-
inn haldi innreið sína og reynist
ekki allt sem sýnist í sadó-másókís-
kum ofurveruleikanum sem blasir
við. Þetta eru tvímælalaust áhuga-
verðustu sögurnar og tilefni í sjálf-
stætt smásagnasafn eða skáldsögu.
Þær eru frumlegar og í þeim leynist
meinfyndin ádeila á „saumaklúbba-
hugsun“. Napurt háðið sem Gerður
Kristný vill gera að aðalsmerki sínu
nýtur sín hvergi betur.
Það kemur á óvart hvað kven-
hlutverkin í sögunum eru hefðbund-
in; söguhetjurnar næsta njörvaðar í
sitt kyngervi. Nýútskrifaði dönsku-
fræðingurinn i „Enginn engill“
reynir að standa uppi í hárinu á
körlum og brýst um en er föst í
mótinu; hún er og verður engill
hvort sem hún vill eða ekki. Sama
gildir um nær allar konur í bókinni;
þeirra bíður ýmist innantómt líf ör-
lagakvendisins, einsemd, grámi
hversdagsins, leiði vanans, slen eða
dauði. Litla stúlkan í sögunni „Orói“
lýtur í lægra haldi í baráttu við kyn-
systur sínar og jafnaldra og ákveð-
ur „að láta lítið fyi’ir (s)ér fara það
sem eftir væri dagsins. Ársins. Ævi
(s)innar“ (40).
Það er því ekki nýtt hörkukvendi
sem stígur fram á
sjónarsviðið í Eitruð-
um eplum og á alls
kostar við karlmann-
inn. Enda þarf kannski
vísindaskáldskap eða
fantasíu til að slík per-
sóna verði sannfær-
andi og „lífvænleg“.
Sögumar sýna „kúgað-
ar konur“ og eru
þannig séð ádeila á
ástand. En harkan og
kuldinn er meiri í orði
en á borði og beinist
inn á við, að konunni
sjálfri. Það er helst að
Maja og sögukona í
„Sögum af saumaklúbbi“ eygi
möguleika á því að brjótast undan
kyngerviskvöðum og snúi þannig
kerfinu á hvolf (saga þeirra leysist
enda upp í fantasíu).
Konumar eiga ýmist í átökum við
sjálfar sig, aðrar konur eða karl-
menn. Síðastnefndu andskotarnir
eru að mestu fjarverandi (en ekki
langt undan) þótt þeir komi aðeins
við sögu, einkum í fyrsta hlutanum.
Sögurnar eru þvi í vissum skilningi
„masókískar": Andstyggðin og
illindin beinast fyrst og fremst gegn
kynsystrum: I „Ulfasögu" kljást
systur, í síðustu sögunni mæðgur. í
„sögum af saumaklúbbi" em það
saumasystur sem ganga í skrokk
hver á annarri. Kannski höfundur
sé með ofbeldinu í og með að freista
þess að hrista upp í kynsystrum og
vekja þær til umhugsunar?
Sögurnar í Eitruðum eplum em
vandlega uppbyggðar og engin
þeirra er léleg né leiðinleg. Þær em
allar fagmannlega skrifaðar, ef svo
má segja. Kannski einum of. Sumar
þeirra jaðra við að vera pínulítið
gerilsneyddar og því ekki líklegar
kveikjur nýrra hugmynda og spurn-
inga. Þetta á sérstaklega við um
sögur í fyrsta hlutanum. En sauma-
systur bæta fyrir, með flatsaumi,
kappmellu og demantsspori, og
gera Eitruð epli bitastæð: Þau auka
varla skilning manna á mun góðs og
ills en lítil hætta er á að höfgi sæki á
þá sem lesa þau af menningarmót-
uðu tré. Er nokkur von til þess að
Mjallhvít rumski?
Geir Svansson
Gerður Kristný
yfirvegaður í skoðun-
um sínum sem leitaðist
við að sjá hvaða breyt-
ingar væru eðlilegar
og óhjákvæmilegar og
hverjum bæri að leggj-
ast gegn. Hann var til
dæmis enginn stuðn-
ingsmaður Sjálfstæð-
isflokksins fyrst efth-
að hann varð til en
varð síðar þingmaður
hans.
Pétur fór í laga-
deildina eftir stúdents-
próf og varð starfs-
maður í utanríkisþjón-
ustu Dana fyrsta ára-
tug starfsævinnar.
Hann bjó þá í Kaupmannahöfn og
lærði til verka á því starfssviði.
Hann varð síðan fyrsþi íslenzki
sendifulltráinn þegar íslendingar
tóku utanríkismálin í sínar hendur
10. apríl árið 1940, daginn eftir að
Þjóðverjar réðust inn í Danmörku.
Síðar varð hann sendiherra í
London og 1 lok seinni heimsstyrj-
aldarinnar varð hann sendiherra í
Moskvu. Hann leitaði eftir viðskipt-
um í Austur-Evrópu á fyrstu árun-
um eftir stríð og varð nokkuð vel
JakobF.
Ásgeirsson
ágengt. Síðar tók við tími sem sendi-
herra í París. Árið 1956 kom hann
heim alkominn ásamt fjölskyldu
sinni. Hann varð bankastjóri Lands-
bankans og gegndi því starfi til
dauðadags og síðustu tvö árin var
hann auk þess þingmaður.
Pétur Benediktsson hefur verið
óvenjulega samsettur maður. Hann
var skarpgreindur eins og sjá má af
mörgu því sem vitnað er til í þess-
ari bók. Til að nefna eitthvert dæmi
þá má sjá það af því sem hann segir
Pétur
Benediktsson
um stóru bombuna og Hriflu-Jónas
og Vilhjálm Þór. Hann hefur líka
verið vel fallinn til vinnu og lagt sig
fram í utanríkisþjónustunni. Hon-
um hefur líka þótt gaman að lifa en
það virðist ekki hafa komið niður á
vinnusemi hans. Tengdur vinnu-
seminni er glöggur skilningur hans
á aðstæðum á hverjum tíma en
hann virðist hafa verið óvenju
glöggur á það sem í vændum var.
Síðan er það höfuðeinkenni hans,
fyndnin og andríkið, sem tekur á
sig ýmsar myndir í bókinni, er
stundum græskulaust gaman, er
stundum beittasti hluti ádeilu, og,
þegar bezt lætur, er fyndnin inn-
gróin vitsmunum hans.
En það er ekki bara greint frá op-
inberu lífi Péturs heldur einnig
einkalífi hans. Það er óvenjulega vel
gert. Það er ekki reynt að yfirdrífa
það heldur greint frá því af látleysi,
heiðarleika og virðingu. Einkalíf
Péturs eykur umtalsvert sjarma
hans og er sennilega helzta forsenda
þess hve samferðamönnum þótti og
þykir mikið til um hann.
Höfundurinn hefur lagt mikla
vinnu í þessa bók. Hann lætur
söguhetjuna tala og hefur valið vel
þær heimildir sem hann notar. Mér
virðist sú ákvörðun höfundarins
hafa verið hárrétt að láta Pétur
segja mikið frá sjálfan. Jakobi tekst
að tengja söguna af Pétri við sögu
aldarinnar og sögu íslands. Þótt
stundum verði frásagnir af samn-
ingaviðræðum nokkuð langar þá
hefur höfundurinn góð tök á efninu.
Mér virðist þetta bók sem Pétur
Benediktsson verðskuldar. Eg vona
að sem flestir lesi hana af athygli.
Bæði bókin og söguhetjan eiga það
skilið.
Guðmundur Heiðar Frímannsson
Hef alltaf heill-
ast af heimi
geðveikinnar
„MIG langaði til að draga upp
ákveðna veröld þar sem orðið
vseri fullkomlega frjálst. Þar sem
venjuleg manneskja stígur strax á
bremsurnar en sjúkur maður aft-
ur á móti lætur vaða. Ég leitaðist
við að skrifa út fyrir ramma hins
hefðbundna siðferðis og skapa
heim þar sem sögupersónan geng-
ur þvert á siðferðisleg mörk,“ seg-
ir Einar Orn Gunnarsson rithöf-
undur þegar hann er spurður
hvað hafi vakað fyrir honum þeg-
ar hann skrifaði bókina Tár para-
dísarfuglsins, sem kom nýverið út
hjá Ormstungu. Þetta kveðst hann
jafnframt hafa reynt að gera á
gamansaman hátt.
Sagan er byggð upp sem játn-
ingabréf ungs geðsjúks manns til
látinnar móður sinnar og hefur
undirtitilinn „bréf til mömmu“ en
fyrsti kafii hennar kom út sem
sjálfstæð smásaga árið 1986 og
„fékk vægt til orða tekið rosaleg
viðbrögð" að sögn höfundarins.
„Þá fann ég fyrir þessu vandamáli
sem oft vill koma upp þegar les-
endur taka bókina of bókstaflega
og selja samasemmerki milli höf-
undarins og söguhetjunnar," seg-
ir Einar Orn, sem hefur áður sent
frá sér skáldsögumar Næðing,
Benjamm og Draugasinfóníuna,
auk þess sem smásögur hans og
greinar hafa verið birtar í blöðum
og tímaritum.
„Ég hef alltaf heillast af heimi
geðveikinnar og því hvað lífið er
málað sterkum litum í huga hins
geðveika," segir höfundurinn sem
vann um skeið á Kleppi auk þess
að vera alinn upp af geðlækni, eins
og hann orðar það. Hann tekur þó
fram að hann sé ekki að lýsa nein-
um dæmigerðum geðsjúklingi. „Þó
að ég hafi aldrei komist í tæri við
sjúkling af þessu kalíberi, þá em
þeir vissulega til og oft vill veru-
leikinn skáka skáldsögunni. Sem
dæmi um það get ég nefnt að
sögupersónan í þessari bók geymir
dauðan hund í frystikistu en dag-
inn sem ég fékk bókina í hendur
las ég frétt um konu í Svíþjóð sem
hafði geymt bamið sitt í
frystikistu í tólf ár. Þannig að jafn-
vel þó að maður haldi að maður sé
að fara út fyrir mörkin þá er veru-
leikinn oft lygilegri en nokkur
skáldsaga,“ segir Einar Orn.
Einar Öm Gunnarsson
Manstu síðustu jólin þín?
Þá var ég vondur við þig.
Ég ætlaði aldrei að berja
úr þér tönn. Mig langaði
bara til að heyra þig gráta, því
veikur grátur gamallar konu er það
yndislegasta sem ég veit í allri ver-
öldinni. Engin tónsmíð jafnast á
við sársaukaíúllan grát, því að
hann er hreinn og náttúrulegur. Þú
grést fallega, mamma. Enginn
grátur var ljúfari en þinn.
Ég meinti ekkert með því þegar
ég sagðist ætla að skera af þér
hausinn. Það var bara grín. Búr-
hnífurinn var aðeins til að hræða
þig. Að ég stakk var óvart - eða
kannski gafst þú mér ástæðu til
þess? - Eg man það ekki. Einasta
sem ég minnist var að þú grést, un-
aðurinn hríslaðist um mig og mér
leið um stund eins og ég væri að
endurfæðast. Það var himneskt en
skyndilega vai'ð það jarðneskara
en dauðinn.
Ég skammaðist mín og þá leið
mér illa.
Mamma, sjaldan veldur einn
þegar tveir deila. Ég var ekki alltaf
sanngjarn og þú varst stundum dá-
lítið kvikindi.
TJr Tári paradísarfuglsins.
Goðsögn í nýju ljósi
GUNNLAÐAR saga eftir
Svövu Jakobsdóttur kom
nýlega út á litháísku í þýð-
ingu Rösu Ruseckiene. Ut-
gefandi er Tyto Alba.
Á laugardaginn birtist rit-
dómur um bókina í blaðinu
Siaures Atanai og er höf-
undur hans Aiste Urboniene
háskólakennari í skandína-
vískum nútímabókmenntum.
í upphafi stendur að bókin
muni verða gómsætur
munnbiti fyrir bókmennta-
sælkera. Svava Jakobsdóttir
sé einn af kunnustu sam-
tímahöfundum Islendinga,
verk hennar einkennist af
frumlegum stíl og kvenfrels-
ishugmyndum. Síðan segir
m.a.:
„Mál skáldsögunnar virð-
ist í fyrstu vera einræða
konu við mann sinn, en get-
ur einnig skilist sem aðferð/leið
sögumannsins til þess að átta sig á
flóknum atburðum sögunnar, skilja
sjálfan sig, lifa forna goðsögn með
meðvitund nútímamanns þar sem
sjálfur skáldskapurinn, hvert orð
hefur merkingu og líf.
í sögunni fléttast saman nokkrir
þræðir sem tengjast
kvennaumræðu og í fyrsta
lagi er fjallað um lélegt sam-
band móður og dóttur. Þeim
tekst smám saman að ná
gagnkvæmum skilningi."
Gagnrýnandinn skrifar að
höfundurinn gagnrýni heim-
inn frá sjónarhorni kvenna,
heim sem karlmenn stjórna
og þar sem vald og ofbeldi
riki. Höfundurinn sjái goð-
sögnina um Óðin og Gunn-
löðu í nýju ljósi, endurlesi
norræna goðafræði og setji
Gunnlöðu á veldisstól, ekki
Óðin. Höfundurinn ætli kon-
um það vandasama hlutverk
í skáldsögunni að endur-
skapa heiminn svo að friður,
ást og samræmi ríki í hon-
um. Það sé engin tilviljun að
sögunni ljúki með sköpun
nýs heims samkvæmt nor-
rænni goðafræði. Að lokum skrifar
gagnrýnandinn:
„Skáldsagan töfrar ekki bara með
spennandi frásögn og brýnum
spurningum, hún er þýdd á mynd-
rænt og auðugt mál af Rösu Ru-
seckiene, kennara við Háskólann í
Vilnius."