Morgunblaðið - 21.03.1999, Qupperneq 16

16 B SUNNUDAGUR 21. MARZ1999
MORGUNBLAÐIÐ
Friðarverðlaun
Nóbels
illa við þrengingarnar sem þeim
fylgdu.
Járnmaðurinn kemur í Ijós
Eftir fyrstu umferð forsetakosn-
inganna í Póllandi árið 1995 komu
aðeins tveir menn til greina, Lech
Walesa, sitjandi forseti, og
Aleksander Kwasniewski, íyrrver-
andi íþróttamálaráðherra í stjóm
kommúnista og ritstjóri málgagns
kommúnistaflokksins í Póllandi.
Kwasniewski hafði tileinkað sér öll
nýjustu slagorð ft'jálsrar markaðs-
hyggju og kvaðst einungis hafa
starfað í kommúnistaflokknum af
löngun til að vinna að endurbótum
innanfrá.
Þessir ólíku fulltrúar voru kall-
aðir til kappræðu í sjónvarpssal og
þar vilja stjórnmálaskýrendur
meina að örlög Walesa hafí verið
endanlega ráðin, með svipuðum
hætti og í afdrifaríkum sjónvarps-
þætti með forsetaframbjóðendun-
um Nixon og Kennedy árið 1960.
Kwasinewski ætlaði að heilsa
andstæðingi sínum með handa-
bandi en Walesa var hinn snúðug-
asti, neitaði að rétta fram höndina
og kvaðst ekki vilja rétta honum
neitt nema löppina. Myndin sem
hann hafði fyrir kosningar reynt að
mála af sjálfum sér sem landsföður
varð að engu og óheflaða hörku-
tólið úr skipasmíðastöðinni blasti
við kjósendum.
Þegar talið var upp úr kjörköss-
unum var þó mjótt á mununum,
Walesa hlaut 48,3% atkvæða en
Kwasniewski 51,7%, enda var
mörgum Pólverjum óljúft að greiða
endurhæfðum kommúnista at-
kvæði sitt. Aðrir héldu því fram að
sigur fyrrverandi kommúnista
væri um leið sigur þess lýðræðis
sem Walesa hafði barist svo kapp-
samlega fyrir í gegnum árin.
Urslitin mörkuðu jafnframt
endalok þess skeiðs í pólskum
stjómmálum sem einkenndist af
hetjulegri baráttu forystumanna
verkalýðsins fyrir betra Póllandi.
Vonbrigði þeirra voru að vonum
gríðarleg; þeir höfðu fært ótal
fómir sem virtust einskis virði þeg-
ar fyrrverandi flokksgæðingur
kommúnista þurfti aðeins að
bregða sér í nýtt gervi til að kom-
ast til valda. Afstaða þeirra hefur
litt breyst og þannig má nefna að í
nýlegu tímaritsviðtali kallaði Wa-
lesa forsetann plágu fyrir Pólland,
eins og „hann hefur alltaf verið“.
Fimm mánuðum eftir kosningar
mætti Walesa til starfa á gamla
vinnustað sínum í Gdansk, um-
kringdur í-úmlega eitt hundrað
fréttamönnum. Fyrrverandi
kommúnistar og fylgismenn þeirra
á pólska þinginu vom andsnúnir
fmmvarpi um eftirlaunagreiðslur
til forsetans fyrrverandi og Walesa
vildi þrýsta á um afgreiðslu með
þessum hætti. Walesa mætti
jakkafataklæddur til vinnu í skipa-
smíðastöðinni, akandi á Mercedes
Bens bifreið og í fylgd lífvarðar.
Laun rafvirkja í skipasmíðastöð-
inni jafngiltu 16 þúsund íslenskum
krónum, eða helmingi lægri upp-
hæð en lífvörðurinn sem var í fylgd
með honum hafði í mánaðartekjur.
Aróðursbragðið tókst og þingið
samþykkti loks fmmvarpið, en
samkvæmt því hlýtur Walesa um
100 þúsund íslenskar krónur í eft-
irlaun á mánuði.
Boðar „nýja
heimsmynd"
I fyrrgreindu viðtali kvaðst Wa-
lesa ætla sér að byggja upp stjórn-
málaflokk sinn, Kristilega
demókrata, með sigur í næstu
þingkosningum að leiðarljósi.
Hann treysti því að fá 20-25% at-
kvæða og nú þegar hafi hann tíu
Walesa var handtekinn ásamt
öðrum leiðtogum Samstöðu og sat
í fangelsi í ellefu mánuði, eða fram
til nóvember 1982. Hann hélt aftur
til vinnu í skipasmíðastöðinni eftir
að hann var laus úr prísundinni og
skipulagði jafnframt ásamt félög-
um sínum hvernig verkamenn
gætu bmgðist við við ofríki stjórn-
valda. Skömmu síðar bámst þær
fregnir að hann hlyti friðarverð-
laun Nóbels fyrir baráttu sína.
Donata, eiginkona Walesa, veitti
verðlaununum viðtöku en hann sat
heima í Gdansk og hlustaði á at-
höfnina á stuttbylgju í útvarpi.
Fimm áram síðar efndu skipa-
smiðir í Gdansk til verkfalls og
Walesa slóst í hópinn. Jaruzelski
hershöfðingi kallaði Walesa á sinn
fund og í framhaldi af því hófust
hringborðsumræðurnar frægu í
febrúar 1989, þar sem forsvars-
menn kommúnista og leiðtogar
andstöðunnar hófu samningavið-
ræður um frjálsar kosningar í
Póllandi. Kommúnistar vonuðust
eftir að hafa tögl og hagldir í þró-
uninni með þessum hætti, en þeim
skjátlaðist hrapallega. Viðræð-
urnar urðu til að binda enda á
valdatíma þeirra. I forsetakosn-
ingunum 1990 bauð Wales sig
fram og hafði sigur, dýrkeyptan
þó því í baráttunni tóku að rakna
gömul vináttubönd samherja inn-
an Samstöðu.
Walesa virtist aldrei eiga fylli-
lega heima í embætti forseta og
Pólveijum þótti honum ekki takast
ýkja vel upp; hann var sakaður um
að vera einráður, að hann skorti
stjómunarhæfíleika og getu til
pólitískrar stefnumótunar. Hann
þótti um of hrjúfur og óþolinmóður
til að gegna starfí sem krafðist
lagni og ótal málamiðlana; kostir
verkalýðshetjunnar reyndust vera
gallar stjómmálamannsins. Ekki
bætti úr skák að umskiptin frá
þjóðfélagsgerð kommúnistaríkis til
markaðsbúskapar á vestræna vísu
vom erfið og almenningur sætti sig
ERLENDIR fjölmiðlar vökn-
uðu til vitundar um að stór-
tíðindi væm í uppsiglingu og
flykktust fulltrúar þeirrar á vett-
vang. Hinn svokallaði umheimur
var kominn í spilið. Og þótt færa
megi fyrir því rök að margir fjöl-
miðlamannanna hafi haft meiri
áhuga á því að fylgjast með þegar
verkfallsmenn yrðu beittir hervaldi
til að brjóta verkfallið á bak aftur,
en hættan á því vofði löngum yfír,
heldur en verkfallinu sjálfu, gerðu
þeir ótvírætt gagn. Walesa hefur
persónulega þakkað fjölmiðlum
heimsins stuðninginn á þessum
tíma og næstu ár á eftir og látið
þau orð falla að án þess stuðnings
hefði Samstaða aldrei knúið fram
sigur í Póllandi. Deilan leiddi
meira að segja til leiðtogaskipta í
Póllandi, þar sem Gomulka hrökkl-
aðist frá völdum og Girek tók við
sem aðalritari pólska kommúnista-
flokksins. Walesa naut þess einnig
að kaþólska kirkjan leit til hans
með velþóknun eins og sjá má að í
ársbyrjun 1981 veitti landi hans,
Jóhannes Páll II páfí, honum
áheyrn í Róm.
Stjórvöld létu að lokum undan
og gengu til viðræðna við Walesa
og hans menn, sem lyktaði með
samkomulagi í Gdansk 31. ágúst
1980. Þeir fengu verkfallsrétt og
máttu stofna eigin verkalýðsfélög,
þó svo að yfirvöld og verkamenn
greindi mjög á um hvemig túlka
bæri ákvæði þar að lútandi.
Vermirinn reyndist hins vegar
skammgóður; í febrúar 1981 varð
Wojciech Jarazelski hershöfðingi
forsætisráðherra Póllands. Deilur
stjómvalda og Samstöðu hörðnuðu
mjög í kjölfarið og í desember vom
herlög sett á í Póllandi.
WALESA undir fána Samstöðu ásamt liðsmönnum sínum en þetta merki
Samstöðu varð heimsþekkt á svipstundu á haustmánuðum 1980.
WALESA virtist aldrei líða vel í hlutverki forseta, jakkafötin fóru honum
illa. Hér er hann í heimsökn í Bretlandi ásamt Englandsdrottningu.
WALESA er sjö barna faðir og hefur Donata, eiginkona hans, verið honum stoð og stytta í gegnum árin.
Hann sést á myndinni á leið til kirkju ásamt fjölskyldu sinni og lífveröi um miðjan seinasta áratug.
þúsund flokksmenn innan sinnan
vébanda sem muni leggja því
markmiði lið. Hann hyggist þó ekki
bjóða sig fram sjálfur í þingkosn-
ingunum en útiloki ekki þátttöku í
forsetakosningunum haldnar verða
innan tveggja ára.
Walesa á húseignir í Gdansk og
Varsjá og hefur hann meðal annars
hagnast á útgáfu bóka sem um
hann hafa verið skrifaðar, auk þess
að selja réttinn að kvikmynd um
ævi sína. Einnig heimsækir hann
um sextán lönd á ári og flytur fyr-
irlestra gegn greiðslu. Hann
kveðst þar predika um nauðsyn
þess að stjórnmálamenn hugsi og
starfí fyrir hagsmuni heimsálfa en
ekki einstakra þjóðríkja. Koma eigi
á áþekkum stjómmálakerfum í
gjörvallri Evrópu og Asíu og binda
efnahagsstjómun landa svo þétt
saman að menn viti að endingu
ekki „hver á hvað.“
Náist þetta markmið sé tryggt
að brjálæðingum takist ekki að ala
á sundrung og hefja stríðsrekstur.
„Eg boða nýja heimsmynd. Eg geri
það kannski af talsverðri tilfinn-
ingasemi, en þar býr kænska að
baki. Eg trúi á það sem ég hef fram
að færa og tel mig þurfa að ljúka
ákveðnu ætlunarverki," segir hann.
PÓLSKUR RAFVIRKI
VERDUR FRELSISHETJA