Morgunblaðið - 28.03.1999, Qupperneq 20

20 B SUNNUDAGUR 28. MARZ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Spurt er....
Eru réttindi þegna upplýsingasamfélagsins fótum troðin?
MANNLÍFSSTRAUMAR
LÆKNISFRÆDl/i/wnu hœttuleg eru lyffyrirfóstur?
Hvað er gert til að koma í veg fyrir það?
SÍTF frumkynnir fyrst allra réttindaskrá fyrir þegna
upplýsingasamfélagsins!
Réttindaskrá, þar sem fram koma grunnréttindi eins og réttindin til aðgangs
að rafrænum opinberum upplýsingum og réttinn til að nota móðurmálið í
tölvusamskiptum. Drögin að réttindaskránni eru tilbúin hjá Evrópusam-
bandinu.
Um þetta og fleira munu flutt erindi í hádeginu mánudaginn 29 mars nk. stund-
vfslega kl 12.00 til 14.00. Fundurinn verður haldinn á Grand Hótel Reykjavík.
Flytjendur eru Karl Henry Haglund forstöðumaður ISPO og Stuart Goold fram-
kvæmdastjóri CECUA, en hvorutveggja eru samtök þessi innan vébanda Evrópu-
sambandsins. Aðgangur er 5000 kr. og er hádegisverður innifalinn.
Vinsamlegast tilkynnið þátttöku með tölvupósti á tst@hi.is
[S í T F)
t fiitfrfrjnet)
***
einhvern sem pengur íþað strax
og genr það veí?
V\ð bjóðum aðeins þekkt og vönduð merki
og þjónustu sem þeim hæfir.
Whirlpool, 8 eða 12 manna
margar gerðir
3, 5 eða 7 þvottakerfi
Frá 54.910 kr. staðgr.
Eumenia 5 manna
£UMENIA\
Þessi er felld ofan í borð-
plötuna, alveg upplögð í
horn þar sem þláss nýtist
ekki alltaf sem skyldi.
Hæð/breidd/dýpt:
53/45,8/45,8 cm.
62.890 kr. staðgr.
Allar þessar vélar eru búnar afar fullkominni
vatnsflæðivörn og þurrka með hita frá
hitaelementum.
Líttu inn og kynntu þér kosti hverrar fyrir sig
- og kosti góðrar þjónustu.
Heimilistæki
SÆTClNI 8 • SlMI 569 1500
úrvalstæki, einstök þjónusta
Vantar þig einhvern í
uppvaskið
Stjörnuspá á Netinu
Hmbl l.i
í /\LLTAf= e/TTH\SAÐ AIYT7 1
Aðsendar greinar
á Netinu
vg> mbl.is
A.LLTAT errTH\fA£J A/ÝTT
Lyf og meðganga
EINS og flestir vita varð stórslys á árunum 1959-61 þegar yflr 10 þúsund
börn fæddust alvarlega vansköpuð eftir að móðirin hafði tekið lyfið talidó-
míð á meðgöngutímanum. Nokkru síðar varð annað alvarlegt slys þegar
talsverður fjöldi unglingsstúlkna fékk krabbamein í leggöng eftir að móðir-
in hafði tekið hormónalyfið díetýlstilböstról til að stöðva yfirvofandi fóstur-
lát. Bæði þessi atvik, sérstaklega talidómíðslysið, gerðu talsverðan usla í
heimi læknis- og lyfjafræði og undirstrikuðu nauðsyn rannsókna og var-
kárni. A þeim 40 áram sem liðin eru hafa vissulega orðið gífurlegar fram-
farir í læknisfræði, en við höfum samt ekki enn öruggar aðferðir til að
rannsaka íyrirfram hugsanleg áhrif lyfja og annarra efna á fóstur.
Lengi hefur verið vitað að lyf og
ýmis önnur efni í umhverfi
okkar geta í vissum tilvikum vald-
ið fósturskemmdum. Skemmdir
slíkra efna á fóstur, og jafnvel á
komandi kynslóð-
ir, geta verið með
ýmsu móti. Efnin
geta valdið fóstur-
dauða, á fyrstu 12
vikunum eftir
getnað geta þau
eftir Mognús valdið vansköpun-
Jóhnnnsson um, á síðari hluta
meðgöngu geta þau truflað vöxt
og þroska fóstursins eða einstakra
líffæra eins og t.d. kynfæra. Dæm-
ið um díetýlstilböstról, sem nefnt
var að ofan, er eitt af örfáum
dæmum sem við þekkjum um að
áverkun lyfs á fósturskeiði valdi
illkynja sjúkdómi síðar á ævinni, í
þessu tilviki á aldrinum 10-20 ára.
Einstaka lyf og önnur efni í um-
hverfi okkar geta valdið stökk-
breytingum í erfðaefninu, sem
hugsanlega bitna á komandi kyn-
slóðum, en í þessu sambandi hafa
flestir mun meiri áhyggjur af
mengandi efnum í náttúrunni en
af lyfjum. A fyrstu 12 vikum fóst-
urþróunarinnar taka öll líffæri á
sig endanlega mynd og truflun á
þessu ferli getur valdið vansköp-
unum. Flest líffæri hafa reyndar
tekið á sig endanlega mynd eftir
6-8 vikur en útlimir, gómur, þvag-
og kynfæri ekki fyrr en 10-12 vik-
um eftir getnað. Eitt af vandamál-
unum er að á þessum fyrstu við-
kvæmu vikum fósturþróunarinnar
eru fæstar konur búnar að átta sig
á því að þær eru ófrískar. Þetta
þurfa læknai' og konur á barn-
eignaraldri að hugsa út í þegar
lyfjataka er ákveðin. Almennt er
látin gilda sú óljósa regla að ekki
eigi að nota lyf á meðgöngutíma
nema kostirnir séu meiri en
áhættan. Þetta getur verið erfitt í
framkvæmd af ýmsum ástæðum,
ein þeirra er sú að sum lyf hverfa
ekki að fullu úr líkamanum fyrr en
mörgum mánuðum eftir að notkun
var hætt. Þó að þessar hættur séu
læknum vel þekktar og konur á
barneignaraldri séu almennt vel
upplýstar kom í Ijós í nýlegri
könnum í Bretlandi að þriðjungur
ófrískra kvenna fékk a.m.k. einn
lyfjakúr á meðgöngutímanum.
Þetta vandamál er býsna snúið
og erfitt eða ómögulegt að gera
góðar rannsóknir á því. Það er aug-
ljóslega ekki hægt að gefa konum
ný lyf á meðgöngutímanum til að
ÓFÆTT barn verður fyrir ýmiss
konar áreiti frá umhverfinu.
athuga hvort þau séu skaðleg fyrir
fóstrið. Dýratilraunir hjálpa tals-
vert en þær segja ekki alla söguna
því sum lyf (m.a. talidómíð) valda
fósturskemmdum í sumum dýra-
tegundum en ekki öðrum. Þó að lyf
valdi ekki fósturskemmdum í dýr-
um og það valdi hvorki stökkbreyt-
ingum né öðrum skemmdum á
erfðaefni í bakteríum eða ræktuð-
um spendýraframum er ekki
tryggt að það geti ekki verið skað-
legt fyrir mannafóstur. Sumir
sjúkdómar eru þess eðlis að ómeð-
höndlaðir eru þeir mun hættulegri
iyrir fóstrið en lyfin sem eru notuð
og má þar nefna flogaveiki, með-
göngueitrun og sykursýki sem
dæmi. Sumir halda að flogaveikilyf
séu mishættuleg fyrir fóstrið en
sennilega eru öruggustu lyfin
hverju sinni þau sem halda floga-
veikinni í skefjum.
Ekki má heldur gleyma því að
ýmislegt annað en lyf getur verið
hættulegt fyrir fóstrið og má þar
nefna sum vítamín (sérstaklega A-
vítamín), steinefni og náttúrumeðul
og þar að auki áfengi, tóbak og
fíkniefni. Hér gildir sú gullna regla
að gæta hófs og taka ekkert fyrstu
þrjá mánuði meðgöngunnar nema
það geti talist bráðnauðsynlegt.
VÍSINDX/Nýjar eindir?
Orka frá fjarlœg-
um kvösum
KVASAR era öflugustu ljósgjafar sem þekktir eru í alheimsrúminu. Þeir
geta sent frá sér orku sem er 100 sinnum meiri en samanlögð orka allra
stjarna vetrarbrautarinnar. Stærð þessara aflmiklu ljósgjafa er samt ekki
meira en tvöföld stærð sólkerfisins. Þó enn sé margt óljóst um myndun
og eiginleika kvasa hafa þeir æ síðan þeir vora uppgötvaðir verið vísinda-
mönnum mikið áhugamál og veitt þeim mikilvæga innsýn í þróun og ald-
ur stjarna og vetrarbrauta. Þeir hafa einnig veitt eðlisfræðingum mikil-
vægar upplýsingar um frumeindir og mismunandi eiginleika þeirra. Ný-
lega hafa stjameðlisfræðingar í Þýskalandi greint óvenju orkumikla
geisla frá kvösum við útjaðar sjálfs alheimsins.
Fyrstu athuganir á geislum
þessum benda til þess að þeir
séu úr nýjum frumeindum.
Flesth stjarnvísindamenn telja að
kvasar séu úr þungum svartholum,
sem eru staðsett
innarlega í vetrar-
brautum. Þeir
draga því til sín
nálægar stjörnur
og lofttegundir
sem hitna svo mik-
ið við aðdráttinn
að þau senda frá
sér gífurlega mikið orkumagn.
Þessi orkumyndun er uppistaðan
af mældum geislastyrk kvasanna.
Þýsku vísindamennirnir rannsök-
uðu fimm aflmestu tilfelli geim-
geisla sem nokkurntíma hafa
greinst. Þeir telja að geislarnir
hafi komið frá fimm mismunandi
kvösum sem allir eru í gífurlegri
fjarlægð frá jörðinni.
Ef niðurstöður vísindamann-
anna um fjarlægð kvasanna eru
réttar þá munu þær hafa mikil-
væg áhrif á alla umræðu um nú-
tíma eindaeðlisfræði. Fundur
þessi virðist sérstaklega styðja
nýlegar hugmyndir innan einda-
fræðinnar sem segja fyrir um til-
vist nýrra einda sem falla ekki
inn í líkan, s.k. „standard“-kenn-
ingar um uppbyggingu einda og
tengsl þeirra á milli. Niðurstöður
þessar byggjast á þeirri stað-
reynd að engin þekkt eind getur
„lifað af‘ jafn langa ferð í gegn-
um alheimsrúmið og umrædd
kvasageislun.
Flestar hefðbundnar eindir, sem
era uppistaða allrar þekktrar
geislunar, eins og prótónur, raf-
eindir, eða jafnvel heilir atóm-
kjarnar, hafa tilhneigingu til að
splundrast við geislavirka ferla og
ummyndast í aðrar eindir, þar á
meðal ljóseindir. Á ferð sinni í
gegnum alheimsrúmið rekast
geislarnir einnig stöðugt á
ljóseindir bakgrunnsgeislunarinn-
ar og tapa við það hluta af orku
sinni. Vegna þessa orkumissis og
takmarkaðra ævilíka ættu hefð-
bundnar eindh- ekki að komast
lengra en u.þ.b. 150 milljóna
ljósára vegalengd. Þar sem geisl-
arnir sem þýsku vísindamennirnír
gi'eindu virðast koma frá kvösum
sem eru í meira en 150 milljóna
ljósára fjarlægð er ólíklegt að þeir
geti verið úr hefðbundnum eind-
um.
Það er því erfitt að skýra hvern-
ig geislar þessir hafi komist jafn
mikla vegalengd og náð alla leið til
jarðarinnar með því að notast ein-
ungis við „standard“-líkanið. Vís-
indamennirnir telja því að eina
skýringin geti verið að geislarnir
innihaldi áður óþekktar eindir,
sem ekki falla innan ramma hefð-
bundinna líkana. Á undanförnum
áram hafa verið settar fram kenn-
ingar, sem ef til vill geta skýrt til-
vist þessara langdrægu geisla.
Svokallaðar „súpersymmetríu“-
kenningar hafa veríð þróaðar á
undanförnum 20 árum, en hafa
enn sem komið er ekki náð al-
mennri viðurkenningu á meðal
eindaeðlisfræðinga. Þessar kenn-
ingar gera ráð íyrir því að hver
hefðbundin eind eigi sér samhverf-
an eindafélaga, sem býr að mestu
leyti yfir sömu eiginleikum og upp-
hafseindin en engu að síður
nokkrum viðbótar eiginleikum.
Það er skoðun þýsku vísindamann-
anna að „súpersymmetría" geti
skýrt tilvist og samsetningu þess-
ara langdrægu geisla.
Sú eind sem líklegust er til að
skýra fyrirbærið er s.k. SO-eind
sem „súpersymmetríu“-kenningar
hafa fyrir löngu sagt fyrir um.
Samkvæmt kenningunni hefur
þessi eind enga hleðslu og hún
mundi þar af leiðandi hafa litla
víxlverkan við ljóseindir bak-
grunnsgeislunarinnar. SO-eindin
gæti að öllum líkindum, a.m.k.
samkvæmt kenningunni, ferðast
þúsundir milljóna ljósára í gegnum
alheimsrámið. Sem stendur eru
þessar eindir því líklegasta skýr-
ingin á fyrirbærinu, þó margh'
stjarneðlisfræðingar séu ekki
sannfærðir um að svo sé. Leitin
eftir öðrum mögulegum eindum
heldur því áfram.
eftir Sverri
Ólafsson