Morgunblaðið - 09.11.1999, Blaðsíða 1

AntonioTabucchi /2 Vetrarferö Ólafs Gunnarssonar /3 Hanif Kureishi og ástin /3 Alessandro Baricco: Vægóar-
leysi meóalmennskunnar /4 Mannabarn í álfheimum /4 Buslaö f orðaforðanum /5 Arfur og umbylting eftir Svein
Yngva Egilsson /6 Sýnishorn fslenskra bókmennta til 1950 /6 Kýr verður að hundi /6 Rifbjerg lítur um öxl /7
Grass fagnaó með blikktrommuslætti /8

MENNING
LISTIR
ÞIÓÐFRÆÐI
BÆKLR
PRENTSMIÐJA MORGUNBLAÐSINS
ÞRIÐJUDAGUR 9. NOVEMBER 1999
BLAÐB B
Bókmenntir 3.0
Microsoft Word
DocumenlJ

Bókmenntir 3.0
i
Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja
árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir
3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir
þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins,
Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru
bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja
árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir
3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir
þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins,
Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru
bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja
árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir
3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir
þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins,
Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru
bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja
árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir
3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir
þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins,
Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru
bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja
árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir
3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir
þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins,
Bókmenntir 3.0 Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins, Bókmenntir 3.0
............ *
Bókmenntirnar verða þá hluti af ofurveruleikanum, án forms, án
upphafs og endis, án takmarka nema þeirra sem slétt og fellt yíírborð
skjásins setur þeim. Þetta eru bókmenntir þriðja árþúsundsins; bók-
menntir 3.0
Tækniþróunin og sá sýndarheimur sem
sjónvarpið, tölvan og Netið hafa skapað
eiga sér samsvörun í þróun bókmenntanna
á undanförnum áratugum. Þröstur Helga-
son rekur breytingarnar frá innviðunum til
yfirborðsins, frá MS-DOS til Macintosh, frá
módernisma til póstmódernisma.
Bjólfur í augum Virgils
Burnetts, 1973.
Heaney
þýðir
Bjólfskviðu
SEAMUS Heaney hefur þýtt
Bjólfskviðu (Beowulf. A new
translation. 104 síður. Faber 14.99
pund).
Lærðir menn, meðal þeirra
Tom Shippey í TLS 1. október,
hafa skrifað um verkið og verður
þeim tíðrætt um ýmis atriði, eink-
um máifarsleg. Ljóst er að Heaney
gerir sér far um að einfalda text-
ann, gera hann sem líkastan ljóð-
máli samtímans. Af sýnishornum
að dæma tekst honum þetta vel.
Halldóra B. Björnsson íslensk-
aði Bjólfskviðu og kom þýðing
hennar út hjá Fjölvaaútgáfunni
1983. Alfreð Flói myndskreytti. í
formála eftir Pétur Knútsson Rid-
gewell er þess getið að Islending-
urinn Grímur Jónsson Thorkelín,
prófessor og síðar konferensráð í
Kaupmannahöfn, hafí verið fyrst-
ur fræðimanna til að fást við
Bjólfskviðu þegar hann dvaldist
við rannsóknir á Englandi á
næstsíðasta áratug 18. aldar. Pét-
ur skrifar: „Uppskrift sem hann
gerði og önnur sem hann lét gera
af kviðunni eru nú ómetanlegar
heimildir, því handritið hefur látið
á sjá siðan. Bjólfskviða var fyrst
prentuð í Kaupmannahöfn 18151
útgáfu Gríms, en hefur ætíð verið
lítt þekkt hér á landi.“
Halldóra þýddi kvæðið úr frum-
máli að sögn Péturs. Hann segir
að fomenska og íslenska séu náf-
rænkur, „en líkjast þó meir hvor
annarri en margar alsystur, sem
oft vill vera“.
Bjólfskviða hefur orðið skáldum
yrkisefni. Nægir að minna á að ar-
gentínska skáldið Jorge Luis Bor-
ges var heillað af henni og styðst
oft við efni hennar í Ijóðum sinum.
FRÁ innviðunum til yfirborðs-
ins. Það er breytingin sem
orðið hefur á menningu okkar
síðustu áratugi. Sjálfsagt kannast
margir við þessa þróun. Fjölmiðlun-
in og fjöldamenningin eru kannski
skýrustu birtingarmyndir hennar,
einnig neysluhyggjan, efnishyggj-
an, útlits- og fegurðariðnaðurinn, -
svokallaður menningariðnaður yfir-
leitt þar sem dýpt og erfiðar hugs-
anir virðast tabú.
Bandaríski bókmenntafræðing-
urinn Frederic Jameson segir það
einkenna póstmódernismann að yf-
irborðið er sett ofar dýptinni, eftir-
líkingin ofar veruleikanum, leikur-
inn ofar alvarleikanum
(„Postmodemism, or the Cultural
Logic of Late Capitalism“, 1984).
Bæta má við að myndin hefur verið
sett ofar orðinu. Tungumálið er ekki
lengur helsti miðill þekkingar og
upplýsinga heldur myndin. Tilveran
hefur verið færð upp á skjá, eða eft-
irmynd hennar öllu heldur. Að mati
franska félagsfræðingsins Jean
Baudrillard hefur þessi eftirmynd á
skjánum orðið að sjálfstæðum veru-
leika, eins konar ofurveruleika (e.
„hyperreality"). Táknin sem birtast
á skjánum mynda þétt og ógagn-
sætt net. Undir því liggur veruleiki
sem var, en táknin vísa ekki þangað
lengur heldur aðeins á sig sjálf.
Þetta er ekki heimur orða og hluta
heldur líki hans. Líkið, sem Baudr-
illard kallar „simulacra", er nokkurs
konar sýndarveruleiki sem á sér
enga skírskotun, ekkert form, ekk-
ert upphaf og engan endi, engin tak-
mörk nema slétt og fellt yfirborð
skjásins (Simulacra et Simulation,
1981).
Frá MS-DOS til Macintosh
Veruháttur okkar markast æ
meir af flötum skjánum. Sjónvarpið,
tölvan og Netið eru ekki aðeins að
verða allsherjar lyklar að umhverf-
inu heldur hafa þau einnig mótandi
áhrif á það. Það verður æ algengara
að fólk geri ekki greinarmun á ofur-
veruleika skjásins og raunveruleik-
anum, eins og dæmin sanna, á sýnd
og reynd. Þetta er ef til vill afleiðing
þess að við erum smám saman að
hverfa inn í heim skjásins, inn í ofur-
veruleikann. Við stiklum á myndun-
um og táknunum sem flæða yfir
skjáinn, en skoðum ekki hvað er
handan þeirra, við skautum bara á
sléttu yfirborðinu. Úr þessum stikl-
um má lesa nánast allar gjörðir okk-
ar, líf okkar er að verða að stiklut-
exta (e. „hypertext") eða ættum við
kannski að kalla það ofurtexta?
Bandaríski sálfræðingurinn
Sherry Turkle fjallar um líf okkar á
skjánum í bókinni Life on the
Screen (1994). Hún heldur því með-
al annars fram að breytingarnar
sem orðið hafa á tölvum og forritum
síðustu áratugi endurspegli hug-
myndalega og menningarlega þró-
un þessa tímabils. Sigur þeirrar
myndrænu lausnar sem Macintosh-
tölvurnar buðu fyrst upp á árið 1984
yfir MS-DOS-stýrikerfinu endur-
speglar þá þróun sem getið var hér
að ofan frá innviðunum til yfirborðs-
ins.
DOS-kerfið veitti notandanum
aðgang að innviðum tölvunnar. Sá
sem þekkti tungumálið á bak við
kerfið gat notað lyklaborðið til þess
að kanna og breyta grunnbyggingu
þess. Einföldustu aðgerðir kröfðust
þess raunar að notandinn vissi
hvernig tölvan starfaði. Með til-
komu Macintosh var þetta ekki
nauðsynlegt. Notandinn þurfti ekki
lengur að kunna kerfismál tölvunn-
ai' til að starfa í henni, það nægði að
benda á myndir sem birtust á skján-
um og smella tvisvar með takkanum
á músinni.
Skjámyndirnar voru ekki lengi að
ryðja stafa- og táknarunum MS-
DOS úr vegi eins og flestum er
kunnugt. Síðan það uppgötvaðist að
venjulegur tölvunotandi þarf ekki
að kafa djúpt inn í innviði tækninnar
til þess að nýta sér hana hefur kom-
ið í Ijós að hann hefur heldur ekki
áhuga á því. Honum nægh' fullkom-
lega að skauta eftir yfirborðinu.
Turkle segir þetta endurspegla um-
skipti sem orðið hafa í hugmynda-
fræði og aðferðafræði. Strúktúral-
istar lögðu til að mynda
höfuðáherslu á að kanna grunn-
byggingu viðfangsefna sinna svo
sem bókmenntatexta og þjóðfélaga.
Póststrúktúralistar segja slíka leit
að djúpgerðum texta og samfélaga
til lítils, raunsærra sé að rannsaka
hvemig átök og árekstrar birtast á
yfirborðinu. Stór kenningakerfi,
eins og marxismi, sem reyndu að
finna altækar kerfisbundnar skýr-
ingar á heiminum og manninum
hafa einnig þurft að víkja fyrir
áherslunni á yfirborðsmyndimar.
Fleiri slík dæmi mætti telja en þessi
færsla frá innviðunum til yfirborðs-
ins hefur jafnframt birst í bók-
menntunum.
Frá módemisma til
póstmódernisma
Frægt samanburðarskema
menningarfræðingsins Ihab Hass-
an á módemisma og póstmódem-
isma varpar ágætu ljósi á þessa
færslu til yfirborðsins sem sést svo
greinilega í breyttu viðmóti tölv-
unnar. I löngum lista um andstæða
þætti módemisma og póstmódem-
isma telur Hassan meðal annars
áherslu fyrrnefnda tímabilsins á
tilgang og þess síðamefnda á leik.
Ennfremur nefnir hann andstæðu-
pör á borð við form og andform,
skipulag og tilviljun, kerfisbindingu
og stjórnleysi, uppbyggingu og af-
byggingu, miðjun og tvístmn, dýpt
og yfirborð og fleira og fleira
(„Toward a Concept of Post-
modemism“, 1987). Þessar and-
stæðutvenndir lýsa breyttu menn-
ingarástandi og segja líka ýmislegt
um þróunina í rafheimum sem getið
var hér að framan, um eðli ofurveru-
leikans. Þær varpa jafnframt ljósi á
þær breytingar sem orðið hafa á
bókmenntum undanfama áratugi.
Þessar breytingai' eru sambæri-
legar við þær sem orðið hafa á tölv-
um. Módernískar bókmenntir vora
uppteknar af innviðunum. Þær köf-
uðu ofan í form einstakra bókmenn-
tagi'eina eins og skáldsögunnar og
ljóðsins, rannsökuðu það, brutu upp
og gerðu tilraunir. Þetta var róttæk
endurskoðun á hefð, umbylting á
frásagnarhætti og, ljóðstíl. Hér
nægir að nefna Odysseif Joyce,
Eyðiland Elliots, skáldsögur Thors
Vilhjálmssonar og fleiri frá sjöunda
og áttunda áratugnum og ljóð atóm-
skáldanna. I ljóðum þeirra síðast-
nefndu var kveðskaparhefð þúsund
ára tekin til endurskoðunar. Þanþol
tungumálsins var reynt og mögu-
leikar þess til myndsköpunar kann-