Morgunblaðið - 02.09.2000, Blaðsíða 12

42 C
Stafróf lífsins
MORGUNBIAÐIÐ
LAUGARDAGUR 2. SEPTEMBER 2000
Ymis viðhorf
IFYRSTA lagi sé maðurinn skap-
aður í Guðs mynd, til andsvars
og ábyrgðar í persónulegu sam-
félagi við Guð. í öðru lagi til
samfélags í kærleika og réttlæti við
meðbræður sína og systur, og í
þriðja lagi til trúmennsku við lífrík-
ið, Guðs góðu sköpun.
„Helgaður skapara sínum, ber-
andi mynd hans og líkingu, er mann-
inum trúað fyrir þeirri einstöku köll-
un og ábyrgð að verða meðskapandi
Guðs að þróa og þroska mannlífið,
bæði manneskjuna sem persónu og
einstakiing og mannfélagið sem
^vettvang menningar og réttlátrar
þjóðfélagsskipanar," heldur Björn
áfram.
Ýmsar siðferðilegar
spurningar hafa vaknað
„Rannsóknir í líffræði og erfða-
fræði, sem leitt hafa til kortlagning-
ar á erfðamengi mannsins, bera vott
um síkvika sköpunargáfu og vits-
munaþroska mannsins. Það fær ekki
dulist að með þessum einstæða
áfanga í framvindu vísindanna hefur
maðurinn öðlast yfirburðavald þekk-
ingar til góðra verka, að leita uppi
meingen sem valda alvarlegum sjúk-
dómum, ásamt því að vekja vonir um
lækningar með genatækni og þróun
nýrra lyfja. En svo mjög sem ástæða
*fer til að fagna þeim þáttaskilum í
læknavísindum sem nú eru orðin að
veruleika er því ekki að leyna að
ýmsar siðferðilegar spurningar hafa
vaknað, og margur óttast að sú
mikla þekking og tækni til góðra
verka kunni að verða misnotuð eins
og stundum vill verða þegar miklu
Er allt leyfilegt?
Bjöm Björnsson er prófessor í siðfræði við guðfræðideild Háskóla íslands. Hann segir að
mannhelgi sé lykilhugtak í kristnum mannskilningi. Mannhelgi megi skoða í þremur vídd-
um, þríþættum tengslum sem mestu skipti um mannlegt eðli.
valdi ásamt fjárhagslegum hags-
munum er til að dreifa.“
Minnihlutahópar auðveld bráð fordóma
,Á meðal siðferðilegra mála kem-
ur strax upp í hugann nýting erfða-
fræðiþekkingar til svonefndra erfða-
bóta eða mannakynbóta, en hörmu-
leg reynsla af slíkum tilraunum
sýnir að þeim fylgja ævinlega for-
dómar, ekki síst kynþáttafordómar,
og í skjóli þeirra ofsóknir. Minni-
hlutahópar, þeirra á meðal fatlaðir,
verða auðveld bráð fordóma þegar
þeim er gefið í skyn að standast ekki
mælikvarða hins „réttskapaða"
manns, og verði um leið fjárhags-
byrði á herðum þeirra sem uppfylla
alla „gæðastaðla“.“
Nefnir Björn í þessu sambandi
frétt sem heyra mátti í útvarpinu
miðvikudaginn 9. ágúst sl„ en þar
sagði frá breskum vísindamönnum
sem fundið hefðu einstakt erfðaefni
ofurgreindra barna. Fréttinni fylgdi
ummæli um áhyggjur þeirra sem sjá
fyrir að að því muni koma að for-
Morgunblaðiö/Ásdís
Bjöm Bjömsson, prófessor í siðfræði vií
guðfræðideild Háskóla íslands.
eldrar vilji eignast erfðabreytt börn.
„Tilhugsunin um nauðsyn ríkrar for-
eldraábyrgðar og tilfinningu fyrir
réttindum barna á nýrri öld tækni-
breytinga á vissulega heima í sið-
ferðilegri umræðu um þessar mund-
ir.“
Hverjir fá að njóta ávaxtanna?
Önnur mikilvæg siðferðisspurn-
ing segir Björn að lúti að réttlæti.
„Hverjir fá að njóta ávaxta líftækni-
byltingarinnar? Formælendur gena-
mengisáætlunarinnar leggja áherslu
á að allir vísindamenn skuli hafa
beinan aðgang að hinni nýju þekk-
ingu. En hvað um almenning um
heim allan sem leitar lækningar
meina sinna? í Morgunblaðsgrein
27. júní sl. þar sem fjallað var um
þessi málefni segir m.a., að margir
hafi bent á að hægt verði að misnota
þessa nýju þekkingu og tækni eins
og önnur mannanna verk á siðlausan
hátt; þeir fullyrði að hátækniþekk-
ingin muni aðallega koma auðugum
til góða. Og loks sé bent á að eftir
sem áður muni fólk í þróunarríkjun-
um halda áfram að deyja unnvörpum
vegna þess að grundvallaratriði eins
og hreint vatn skorti. Áherslan í
vestrænum læknavísindum á flókin
erfðavísindi muni ekki breyta neinu
um hlutskipti þeirra."
Aivarlegasta spurningin er
guðfræðilegs eðlis
En alvarlegasta siðferðispuming-
in andspænis líftæknibyltingunni er
að mati Björns guðfræðilegs eðlis.
„Hvar liggja mörkin milli góðs og ills
í kjölfar þeirra lífvísinda og mann-
vlsinda sem höfða til æ víðtækari
áhrifa og valda? Er allt leyfilegt,
sannri mennsku samboðið, eða er til
Guð sem í syni sínum Jesú Kristi,
sönnum manni, sönnum Guði, opin-
beraði hvað það merkir að vera
manneskja, sköpuð í mynd Guðs til
þeirrar lífsfyllingar sem í því felst að
lifa með Guði og varðveita lögmál
hans, lögmál lífsins?“
Björn segir leiðara Morgunblaðs-
ins 29. júní sl„ hafa verið mjög at-
hyglisverðan í þessu sambandi og
eftirminnilegan. Hann bar yfir-
skriftina „Erfðamengið kortlagt".
Þar sagði í niðurlagsorðum: „Þess
vegna skiptir öllu að vísindamenn
noti þekkinguna sem þeir nú hafa
innan seilingar með hæfilega auð-
mýkt gagnvart sköpunarverkinu í
huga og gleymi aldrei að upplýsing-
arnar í erfðavísunum eru, þegar öllu
er á botninn hvolft, helgir dómar
sem þeim er allra náðarsamlegast
veitt leyfi til að rannsaka. Að þeir
gleymi ekki að öll erum við einstök
og markmið læknavísindanna er að
bæta heilsu og draga úr þjáningu."
„Erindi guðfræðinnar inn á vett-
vang erfða- og lífvísinda birtist
þannig með ýmsum hætti,“ segir
Bjöm að lokum, „og er það vel.“ ■
Reuters
■ Fædd um
miðjan aldur
ÆRIN Dollý, sem skoskir vísinda-
menn einræktuðu, klónuðu, árið 1996
var fyrsta spendýrið sem kom í heim-
inn með þessum hætti. Notuð var
fruma úr júgri sex ára gamallar kind-
ar. Litningar í frumum styttast með
aldrinum og komið hefur í ljós að
Dollý, sem er nákvæm eftirmynd
„móðurinnar", var þriggja ára þegar
hún fæddist eða miðaldra sé lífaldur
sauðkindar hafður í huga. Tæknin
hefur því reynst hafa ákveðna van-
■>kanta. Skýrt var frá tilurð einrækt-
uðu kindarinnar í vísindatímaritinu
Nature árið 1997.
Þótt sérfræðingar vísuðu því flestir
á bug að til þess kæmi að klónuð
mannvera yrði senn að veruleika voru
aðrir vantrúaðir. Þeir sögðu sem svo
að hvað sem liði boðum og bönnum
myndi einhvers staðar verða riðið á
vaðið þegar búið væri að fullkomna
tæknina.
Menn hafa klónað fleiri dýrateg-
undir eftir innreið Dollý. Eitt af því
sem vekur áhuga er að fyrr á þessu
ári tókst að einrækta grísi en talið er
^ð hægt verði að nota sum líffæri úr
svínum sem varahluti í menn. Skortur
er á líffærum í fólk til ígræðslu. En
margt ber að varast, meðal annars
óttast sumir að séu dýralíffæri grædd
í fólk gætu sjúkdómar, sem aðeins
herja á svín og aðrar dýrategundir,
orðið hættulegir mönnum. ■
Dularfullur uppruni Lemba
AP
LEMBAR eru svartur þjóð-
flokkur, alls um 50.000
manns, í sunnanverðri Af-
ríku sem lengi hefur stað-
hæft að þjóðin sé ein hinna
„týndu“ ættkvisla gyðinga sem
fjallað er um í Bibliunni. Fólkið
talar bantú-mál eins og fleiri
blökkuþjóðir en trú og helgisiðir
flestra Lemba eru af sama toga
og tíðkaðist meðal gyðinga fyrir
eitt til tvö þúsund árum og frá-
sögnin um gyðinglega upp-
runann var varðveitt í munnlegri
geymd. Nú hafa rannsóknir á
erfðaefni þjóðarinnar og saman-
burður við sýni úr fólki á suður-
hluta Arabiu-skagans líklega
staðfest sannleiksgildið.
Lembarnir eru erfðafræðilega
skyldir mörgu fólki sem nú býr í
suðurhluta Jemen og þjóðsögur
þeirra af borginni dýrlegu,
Senna, sem þeir yfirgáfu gætu
verið á rökum reistar. Til er
þorp í afskekktum eyðimerkur-
dal á þessum slóðum sem líklegt
má telja að sé leifar Senna enda
sagt í munnmælum á staðnum að
í dalnum hafi forðum verið mikil
byggð og áveitur. En áveitustífl-
urnar hafi brostið fyrir um þús-
und árum og fóik flúið burt. Að
sögn Lembanna sigldu þeir yfir
hafið til Afríku fyrir um þúsund
árum.
DNA-sýnin gefa ótvíræðar vís-
bendingar um að Lembar eigi sér
aðrar rætur en Afríkumennirnir
í grennd við þá enda þótt þeir
hafi smám saman blandast svo
mikið blökkumönnum að þcir eru
nú einnig svartir á hörund. Vitað
er að margt gyðinga til forna bjó
á svæðum utan heimalandsins,
mcðal annars í suðurhluta Ara-
bíu, í sumum tilvikum hefur fólk-
ið flúið þangað eða verið herleitt
frá ísrael.
Samkvæmt frásögnum Lemb-
anna var það gyðingaprestur
nokkur, Buba að nafni, sem fór
fyrir þeim á ferðinni löngu frá
Miðausturlöndum til suðurhluta
Afríku. Prestur, cohen, sér um
Gyðingaprestur, svonefndur cohen, með bænasjal fer með bænir við Grátmúrinn í Jerúsalem
ásamt félögum sínum. Embættið erfist í karllegg og í ritum gyðinga er fullyrt að að prestamir
séu allir afkomendur Arons, eldri bréður Mése. Nýjar rannsóknir á erfðaefni gyðingapresta
um allan heim benda til að fótur sé fyrir þeirri sögu.
fórnir í musterinu en rabbíni er á
hinn bóginn sá sem predikar.
Starf prestanna hefur gengið í
arf í þúsundir ára og erfðafræð-
ingar hafa nú komist að þvf að
uin það bil annar hver gyðinga-
prestur í heiminum hefur ákveð-
in einkenni í DNA-efni genanna,
sameiginlegan þátt í Y-litningi
sem einvörðungu erfist milli föð-
ur og sonar. Sami erfðaþáttur,
sem breytist afar lítið með tíman-
um, finnst aðeins í 3-5% gyðinga-
karla almennt. Rennir þetta stoð-
um undir þá fullyrðingu gyðinga
að prestarnir séu allir afkomend-
ur Arons, bróður Móse sem leiddi
fsraelsmenn frá Egyptalandi, lík-
lega fyrir rúmum 3.000 árum.
Ættbálkar Lemba eru 12 og
cinkum er mikið um áðurnefnt
einkenni gyðingapresta í litning-
um þeirra sem tilheyra æðsta
ættbálkinum sem kenndur er við
Buba.
Og hvað með Lembana al-
mennt? Erfðaþátturinn umræddi
reyndist tiltölulega algengur
ineðal karlanna og fannst í 53%
karia í ættbálkinum Buba. ■