Þjóðólfur - 10.12.1870, Blaðsíða 4

Iatnesku endingunni ina, og þýðir vargynja með
lupina, fyrir lupa. — Margt er það fleira í þess-
ari orðmyndafrœði, er eg felli mig eigi við, enn
það yrðioflangt mál, ef eg teldi alt slíkt upp hér.
Eg vík mér nú að orðabókinni og ætla að
minnast lítið eitt á hana. Að henni hafa margar
hendr unnið, og til hennar hefir verið varið margra
manna kröftum og miklum tíma og mikltim kostn-
aði. það er þvt' eðlilegt, að meira sé af henni
vænzt, enn þeim orðabókum, er að eins einn maðr,
hlaðinn mikium embættisönnum, hefirunnið að, t.
d. Fritzners Orðabók. Ætlunarverk Fritzners var
að taka upp í orðabók sína fornmálið, svo sem
það finst í prentuðum bókum, (nokkur handrit hefir
hann og notað), enn nýjari íslenzkar bœkr, samdar
eftir innleiðslu siðabótarinnar, eða eftir miðja 16.
öld, hefir Fritzner eigi við haft. Cleasbys orðabók
er reist á miklu víðara grundvelli; við hana hafa
eigi að eins verið viðhöfð hin sömu heimildarrit,
sem við Fritzners orðabók, heldr og ýmisleg önn-
ur forn handrit, helgra manna sögur, riddara sög-
ur, máidagar, og þar umfram margar prentaðar
bœkr frá hinum síðari tímum, t. d. biblían, pré-
dikanir Jóns byskups Vídalíns, Hallgrímssálmar,
kvæði Bjarna Thórarensens, Jónasar Llallgrímsson-
ar, Sigurðar IJreiðfjörðs. f>að eru þvt öll líkindi
til, að Cleasbys Orðabók sé miklu auðgari að orð-
um og talsháttum enn Fritzners, og hún hefir að
vísu nokkur orð, og eigi allfá dœmi, er eigi finn-
ast í hinni; enn itins vegar þykir mér það slæmt,
að Cleasbys orðabók hefir slept ýmsum orðum, er
í Fritzners bók finnast (t. d. gígja = slá gígju,
leika á gígju; harpa = slá hörpu), svo að þeir,
sem Cleasbys orðabók eiga, þurfa einnig að hafa
Fritzners orðabók. |>ótt Cleasbys orðabók án efa
sé hin fullkomnasta íslenzka orðabók, sem nú er
til, ætla eg að fullyrða megi, að eigi sé í henni
meira enn tveir þriðjungar eða jafnvel helmingraf
öllum þeim orðafjölda, er til er í íslenzku, því að
bæði vantar mikið af skáldamálinu og mörg orð,
er til eru í fornum prentuðum bókum, að líkind-
Um enn fleiri, er geymast í fornum óprentuðum
handritum, og án efa flest, er myndazt hafaásíð-
ari tímum, einkum á 18. og 19. öld. f>etta er
eigi sagt þeim til ámælis, er unnið hafa að Cleas-
bys orðabók, því að það er alveg ómögulegt, að
safna í einu svo miklum orðafjölda. Til þess að
slíkt safn geti myndazt, þurfa að koma út margar
orðabœkr; einn þarf að taka við af öðrum og auka
því við, er hinum hefir yfir sézt. Til dœmis um
orð, erfinnast í fornnm bókum, enn vantar í Cleas-
bys orðabók, vil eg taka nokkur, þau er byrjast
með for-: forhúinn = fyrirbúinn, Thómas saga
erkibyskups (Christiania 1869) 3942»; fordráttr
(þoka felr sólina með sínum fordrætti), 4554; for-
dœmi (í fordœmi klerksins), Bisk. II 65u>; forgildra
(hversu mörg eftirleitan ok forgildra honum mundi
veitt af Heinreki konungi), Thom. 3602»; forhugaðr
(þessi forhugaðr glœpr), 43 í is; forhrumr (þótt þær
kœmi svo forhrumar til hans), 478is; forleiki (sú
kona svaraði vel, án nökkurum forleika), Maríu
saga, 2752; forleikr (sú kona svarar vel, án nokk-
urum forleik), 276ir>; forligr (konungrinn œðist við
þetta orð með svá forligri bræði), Thom. 3346 ;
forlitligr (berit hugsan fyrir, at endinn verði eigi
forlilligr), 3878; forlitning (hvárki váru þau [klæðin]
né með þeim ofranarmynd né forlitning), 3209; for-
skot— frestr (í þetta forskot skipar hann tíu daga),
39 í26; forspá (sem sýnin forspáði), 48829; fortek-
inn — þverneitandi (fortekin andsvör), 350is; for-
verendr (með hverri virkt várir forfeðr ok forver-
endr hafa þat haldit), 4 24i2; forpykkja (utan hans
forþykkju = án þess honum þætti fyrir), 4207.
þar í mót hefir Cleasbys orðabók mörg orð afút-
lendri rót, er byrjnst á for-, t. d. forharðnaðr,
forhertr, forlíkan, forlíkunarmenn, formyrkvan,
forsóma, forstand, forstöndugr. þessi orð hefði
án efa mátt missa sig. (Niðrlag síðar).
— DÓMSÁSTÆÐUR landsyfirrettarins í málinn:
sira Jón Hjörtsson á Gilsbakka, (fyr prests til Kross-
þinga í Landeyjurn) gegn sveitarstjórninni í Dyrhólahr.
Sbr. þjóVil XXII, bls. 171. (NiSrlag).
,N(5 er leysa skal ár rntarspursmáli því, sem hér nm
rælir, sem sé hvert áfiyandinn, er haun, þegar svona á st<5?>,
gaf hinar umgetrm porsónur i hjdnaband, hafi mei) því bakat)
sér þá skyldu, ah endrgjalda Dyrhólahreppi 511 þan eveitar-
þjngsli, sem risií) hafa og rísa kunna fyrir hann út af þcssn
hjúnabandi, þí ber þess ab geta, at) tilskipnn 30. Apríl 1824,
lögleidd hér á landi mob konungsbréfl 7. Des. 1827, mælir
svo skjlaust fyrir í 3. gr. 10. atribi, ab hjónaefni megi eigi
í hjónaband gefa, ef annabhvort þeirra njóti eba hafl notib,
j eptir ab þan komu af ómagaaldri, sveitarstyrks, sem óendr-
| goldinn sé, nema þá því ab eins ab framfærslusveit manns-
ins gi fl til þe«s jákvæii sitt, og gildir þessi regla vafalanst
Jafnt um hjónaefnin sjálf, sem börn þeirra á ómagaaldri, eins
| og htsr á stób. Enn fremr er þab eptir sömn tilskipnnar
: almennum fyrirmælnm víst og vafalanst, ab prestr sá, er gefa
j á hjónin saman, á ab sjá nrn, ab minnsta kosti ábr eu hjóna-
I vígslan for fram, sbr. 3 og 7. gr, ab hvorki þetta ne annab
! skilyríi, er tilskipunin í 3. gr. hennar, og víbar, svo sem 10., 11.
og 12. gr , setr fyrir lögmætu hjónabaudi, sé því til fyrlrstöbn,
1 og er svo í þessu efni fyrirskipab í byrjnn 4. gr. smbr. 7.
gr., ab hann elgi, ab svo rniklu leyti sem ebli þessara
: skilyrba leyfl þab, ab veia sér út nm áreibanlegar (antheutiske)
sannariir eba skýrteini, og er þab þannig ab vísu ómótmjs!-