Þjóðólfur - 04.03.1887, Page 2

34
ar, sem prestarnir ættu að efla og styðja,
en þeir ættu örðugra með það, þegar
brauðin væru stækkuð mjög. Eins og
höf. segir sjálfur, lagði jeg „mikla á-
herzlu á það, hve mikið gagn sje að
prestum fyrir alþýðumenntunina“ (meinti
samvizkusama, góða presta, er söfn.
„vilja halda framvegis“). En má jeg
svo spyija þennan greinagóða Gríms-
neshöf. Var jeg þá að hugsa um em-
bættið vegna þjóðarinnar eða vegna em-
lœttismannsins ? Enginn góðfús lesari
mundi hafa hártogað orð mín eins hrap-
arlega og hann gjörir. (Framh.).
• Arni Jónsson,
þingmaður Mýramanna.
Um dansa og vikivaka1
eptir Sæm. Eyjúlfsson.
—:o:—
Dansar munu hafa byrjað hjer á landi á 11.
öld; voru þeir mjög almenn skemmtun íslend-
inga fram yfir lok 17. aldar, og hjeldust jafn-
vel við þangað til seint á næstliðinni öld.
Pyrst framan af stóð dansinn ekki i neinu
samhandi við aðrar skemmtanir, en seinna voru
sameinaðir við hann ýmsir aðrir leikir, og var
hann þá nefndur vikivaki, og samkoman var
opt nefnd gleöi.
Dansinn er viss líkamshreifimg, sem gjörð er
eptir söng eða hljóðfæraslætti, og kvæðin, sem
sungin eru við dansinn, eru nefnd danskvæöi
eða dansar.
Dönsunum var venjulega svo háttað, að
menn skipuðust i hring, og hjeldust i hendur
karl og kona á víxl, og gengu svo áfram í
hring, hægt eða hratt, eptir því sem söngurinn
vísaði til (o: stigu dansinn eptir söngnum);
reyndu menn svo að brjóta hringinn, sem kall-
að var, þegar minnst varði, þannig, að menn
fóru frá þeim, er næstur var, og tóku höndum
saman við einhvern annan. Þegar dansinum
var þannig háttað, var hann nefndur hring-
dans eða hringlcikur (Sturl. I., bls. 82). Stund-
um skipuðust menn í raðir, þannig að karl-
maður stóð jafnan á móti konu; stigu menn
svo fram á fótinn og karl og kona kváðu vís-
ur hvort til annars. (Crymogaea Arngr. lærða
bls. 57).
Eins og áður er sagt voru dansar stignir
eptir söng; voru sönglögin nefnd slagir, (þar
af að slá dans), Slagur er þó eiginlega það
lag, sem leikið er á hljóðfæri (sbr. bumbuslátt-
ur, hörpusláttur). Viss lög, sem leikin eru á
hljóðfæri, eru t, d. tröllaslagur, Oýgjarslagur,
1) Jeg vil með þakklæti, geta þess, að jeg
hefi fengið ýmsar leiðbeiningar viðvikjandi
dönsum og vikivökum hjá hr. Pálma Pálssyni.
Höf.
draumbót, hjarrandahljóð, Faldafegkir, rammi-
slagur. Það má því telja víst, að hljóðfæri
hafi opt verið notuð við dansa. Danslögin
urðu að vera fjörug og ganga fljótt; þess vegna
munu danskvæði sjaldan eða aldrei hafa verið
undir hinum fornu bragarháttum, t. a. m.
dróttkvæðum hrag. Á 13. öld var hinn forni
kveðskapur og hinir fornu hættir enn í hlóma
sínum, en þó má telja víst, að danskvæðin hafi
verið undir allt öðrum bragarháttum; „hann
hrökkti hestinn undir sjer, ok kvad dans þenna
vid raust: mínar eru sorgirnar þungar sem
blý“, (Sturl. III. bls. 317); hjer er auðsjáanlega
um annan hragarhátt að ræða en þá er tíðk-
uðust í fornum kveðskap. Það litur svo út,
sem „metrum“ hafi verið ófnllkomið á öllum
danskvæðum, en þau hafi sjerstaklega verið
löguð til þess, að gjöra sönginn og þá um leið
dansinn fjörugan
Enn þá er til allmikið af danskvæðum, frá
14. og 15. öld, og þaðan af yngri, og að því
leyti sem kveðandi þeirra er frábrugðin því,
sem tíðkaðist í öðrum kvæðum, þá kemur það
einkum fram i þvi, að kveðandin er þannig
löguð að kvæðin verða betur fallin en önnur
kvæði til þess að gjöra dansinn fjörugan og
hvatlegan.
Hin alkunnu ævintýrakvæði frá miðöldun-
um, t. a. m. „Þorkell átti dætur tvær“, „Ólaf-
ur reið með björgum fram“ o. s. frv., voru opt
notuð við dans. Yiðkvæðin, sem eru svo al-
geng í miðaldakvæðunum, munu þannig vera
orðin til, að þau hafa þótt vel löguð til að
gjöra tilbreytni í dansinum; enda sjest það
viða, að viðkvæðið á ekkert við efnið í sjálfu
kvæðinu, og sumstaðar má jafnvel sjá, að það
á einungis við dansinn; einkum kemur þetta
fram i ýmsum færeyskum kvæðum t. a. m. i
kvæðinu: „Ólavur riddararós11, sem er sama
kvæðið og „Ólafur liljurós“, hjá oss. Fyrsta
erindið i kvæði þessu er þannig:
„Hvört skalt tú riða, Ólavur mín
— kol og smiður við —
i lofti hongur brynju tín.
— Ungir kallar, kátir kallar, gangiðuppá
gólv, dansið lystulig" !
Sama kemur og fram í „Óluva kvæði“. Yið-
lagið i þvi kvæði er þannig :
„Stígum fast á várt gólv
sparura ei vár skó !
guð mun ráða hvar vær drekkum onnur
jól“.
Sama kemur einnig allviða fram í íslenzk-
um ævintýrakvæðum, þótt það sje eigi eins
algengt og í hinum færeysku, t. a. m. í „Tófu-
kvæði“ :
„Tófa situr inni
— leggjum land undir fót —
ól hún barn við Birni.
— á Danamót;
og dans vill hún heyra“.
Mjer finnst nú allt benda til þess, að öll
viðkvæði eigi uppruna sinn að rekja til dans-
anna.
Þegar viðkvæði var við danskvæðið, söng
försöngvarinn einn hverja vísu, síðan tóku
allir undir og sungu viðkvæðið.
Á síðari hluta 14. aldar, 15. og 16. öld, er
svo að sjá, sem menn hafi notað rímnabragi og
jafnvel rímur við dansa; til þess bendat. a. m.
þessar visur úr Sörlarímum, sem líklega eru
ekki yngri en frá 1500.
„Allt er það svo lystiligt
að leikið er með prýði,
sögur og tafl með söngva dikt,
svæfa strengir lýði.
Því má jeg varla vísu slá
veit jeg það tíl sans,
þegar að rekkar rímu fá
reyst er upp við dans“. (I. ríma 6.—7. er.).
Rímnabragur er og við hina alkunnu vísu
er Þórunn Jónsdóttir (biskups Arasonar) ljet
stúlku kveða til ísleifs bónda síns á Vikivaka:
„1 Eyjafirði uppá Grund,
á þann garðinn fríða“, o. s. frv.
Það hefur samt einatt þótt miklu máli skipta,
að kvæðin og kvæðalögin væru vel löguð til
þess að gjöra dansinn fjörugan og skemmti-
legan; á það bendir líka máltækið: „lengi má
stíga þar sem laglega er kveðið“.
Efni kvæða þeirra, er notuð voru við dans
var ýmis konar, en opt laut það að ástum milli
karla og kvenna; var það eitt meðal annars,
er kom því til leiðar, að alvörugefnir og vand-
lætingasamir menn, höfðu horn í síðu dans-
anna. í sögu Jóns biskups Ögmundssonar seg-
ir svo: „Leikr sá var kærr mönnum, áður en
hinn heilagi Jón varð biskup, at kveða skyldi
karlmaðr til konu í dansi blautlig kvæði ok
regilig, ok kona til karlmanns mansöngsvísur ;
þenna leik lét hann aftaka ok bannaði styrk-
liga. Mansöngskvæði vildi hann eigi heyra
nje kveða láta, en þó fékk hann þvi eigi af
komit með öllu“. (Bisk.s. I. 237). Þaðerauð-
sætt, að bann Jóns biskups gegn dönsunum bef-
ur farið á siimu leið og bann hans gegn mann-
söngvunum; dansarnir tíðkuðust jafnt eptirsem
áður, og á siðari hluta 12. aldar og allri 13.
öldinni er auðsætt af Sturlungasögu að þeir
liafa verið mjög tíðir; menn höfðu jafnvel
dansa til að hefna sin á óvinum sínum ; jiann-
ig er þess get.ið, að „Breiðdælingar færdu Lopt
(son Páls biskups) í flyintan ok giördu um
hann dansa marga, ok margs konar spott ann-
at“ (Sturl. II., bls. 57.); urðu dansar þessir á-
samt öðru orsök til fjandskapar og ófriðar
milli Lopts og Bjarnar Þorvaldssonar. Dansar
urðu og að nokkru leyti orsökin til hinsmann-
skæða Haugsnessbardaga, (Sturl. III., 79. bls.).
Á siðari hluta 12. aldar og fyrri hluta 13. ald-
ar lítur svo út sem allir hafi viðurkennt dans-
ana sem saklausa skemmtun, jafnvel klerkar
lögðu sig eptir danslist (Hámundur prestur,
Sturl. III., hls. 258.). Það kveður jafnvel svo
ramt að, að Guðmundur bi.skup amaðist ekki
við dönsum, eptir þvi, sem ráða er af sögunui,
því menn hans dönsuðu, og er ekki getið uin,
að hann hafi neitt vandað um það, (Sturl. Il i