Þjóðólfur - 11.07.1902, Blaðsíða 2

IIO
Ritdömur.
Andvari: Tímarit hins íslenzka
Þjbðvinafélags. — Tuttugasta og sj'ó-
unda ár. Rvík icj02, 188 bls.
Rit þetta, sem komið er út fyrir
nokkru, er í þetta sinn sérlega efnis-
mikið og vel vandað. Þess hefur ekki
ávallt verið gætt sem skyldi, að And-
vari á fyrst og fremst að vera pólitískt
tímarit, því að til þess var hann stofn-
aður í öndverðu að halda uppi merki
Þjóðvinafélagsins, flytja leiðbeinandi,
skýrandi greinar um frelsi og sjálf-
stjórn íslands. Það hefði því verið
undarlegt, sérstaklega á þessum tíma-
mótum, ef Andvari hefði ekki tekið
til umræðu þau mál, sem nú hafa mest
verið á dagskrá hjá þjóðinni: stjórnar-
skrármálið og bankamálið.
í stað æfisögu einhvers þjóðkunns
manns, er tírnarit þetta flytur á hvcrju
ári, kemur nú ritgerð eptir Hannes
Hafstein um pjóðfund íslendinga 1851
(50 ára minning) með myndum af 5
helztu þjóðfundarmönnunum: Jóni Sig-
urðssyni, Eggert Briem sýslumanni,
Jóni Guðmundssyni, Halldóri prófasti
Jónssyni og Kristjáni Kristjánssyni
(síðar amtmanni). — Mynd af Hann-
esi prófasti Stephensen hefði átt að
vera þar með, því að hann tók mjög
mikinn þátt í gerðum þjóðfundarins,
og var í mjög miklu áliti fyrir frjáls-
lyndi, skörungsskap og staðfestu. Að
vísu er æfisaga hans (með mynd) áður
birt í Sunnanfara, en svo er einnig
um hina 3:Jón Sigurðsson, Jón Guð-
mundsson, og séra Halldór, sem And-
vari flytur nú myndir af. Stutt æfiá-
grip allra þessara manna, helzt allra
þjóðfundarmanna, hefði og átt vel við
samhliða þessari 50 ára sögulegu minn-
ingu fundarins, sem hr. Hannes Haf-
stein hefur ritað látlaust og stiililega.
Hefur hann mest byggt á hinum ágætu
ritgerðum Jóns Sigurðssonar um þetta
efni í Nýjum Félagsritum, og er gott
að hafa aðdraganda fundarins og sögu
hans þarna á einum stað.
Næsta ritgerðin er um stjórnarskrár-
málið eptir Lárus H. Bjarnason sýslu-
mann, löng og ítarleg, og er saga
málsins þar rakin skýrt og skipulega.
Gagnrýnir höf. þar hinar ýmsu stefn-
ur, er komið hafa fram í málinu, bæði
endurskoðunina og miðlunina, og líkar
hvorug, þó miðlunin ver. Bezt fellur
honum frumvarp B. Sveinssonar frá
1881 Og 1883, með því að þar hafi
verið farið fram á bæði haganlegt,
einfallt og ódýrt stjórnarfyrirkomulag,
þar sem landshöfðingínn átti að fara
með vald konungs, bséði löggjafarvald
og umboðsvald, og dómsvaldið átti að
vera hjá dómendum í landinu sjálfu.
Þá talar höf. um það, er í fyrsta skipti
var blásið til undanhalds með frv. því,
er dr. Valtýr bar upp 1897, og tætir
hann þann óskapnað sundur ögn fyr-
ir ögn og sýnir fram á, hversu óhaf-
andi og ófullnægjandi það fyrirkomu-
lag hefði orðið fyrir Isltndinga, en
frá sjónarmiði dönsku hægrimanna-
stjórnarinnar hafi það verið gott, það
hafi átt að tæla íslendinga til að gína
við þessari óhappaflugu, og það hafi
legið nærri, að það tækist. Svo skýr-
ir höf. frá frumvarpi heimastjórnar-
manna á síðasta þingi (10 manna frum-
varpinu), er farið hafi fram á allt hið
sama og hið endurbætta frv. Hafnar-
stjórnarmanna, og auk pess jafn stór-
vægileg atriði sem þau, að ráðherrann,
maðurinn, sem fer með löggjafarvald
konungs og framkvæmdarvald, skyldi
eiga heima í landinu, að hann skyldi
taka laun sín úr landsjóði og bera á-
byrgð gerða sinna fyrir innlendum,
pólitiskum dómstóli, ennfremur að ekki
mætti gefa út bráðabirgðafjárlög nema
því að eins, að þingið hefði engin
samþykkt m. fl. Höf. tekur og skýrt
fram, að ákvæðið um annan ráðherra
í Kaupm.höfn, er bæri ábyrgð fyrir
hæstarétti, hafi verið sett í frumvarpið
einmitt vegna pess, að heimastjórnar-
menn þóttust vita, að Hafnarstjórnar-
menn myndu fylgja kreddum hægri-
mannastjórnarinnar um búsetu ráðherr-
ans hér, eigi síöur en öðrum kredd-
um hennar. Höf. tekur það einnig
skýrt fram, sem þrásinnis hefur verið
sýnt fram á í Þjóðólfi og annarstaðar,
að Hafnarstjórnarmenn hafi samþykkt
frv. sitt á síðasta þingi í þeim tilgangi,
að þá væri björninn unninn, að vinstri-
mannastjórnin mundi aldrei fara að
bjóða pjóðinni meira frelsi eða sjálf-
stœði, en pingið fœn fram á. Og til
þess að sporna gegn því, að stjórnin
tæki óskir heimastjórnarmanna að
neinu leyti til greina, hafi svo refirnir
verið skornir hjá Hafnarstjórnarmönn-
um. Þess vegna hafi þeir hegðað sér,
eins og þeir hafi hegðað sér, bæði á
þingi og eptir þing. Af þessu stafi
meðal annars allur mótsagnagrautur-
inn og endileysurnar í 5 manna stjórn-
inni svokölluðu, ummæli Valtýs á stúd-
entafundinum 30. nóv. f. á. o. s. frv.
Dregur höf. þar sauðargæruna alló-
þyrmilega ofan af Hafnarstjórnarflokkn-
um og forkólfum hans, svo að þeir
standa þar eptir afklæddir í úlfshamn-
um einum og hafa ekkert sér til rétt-
lætingar, ekki einu sinni asnakjálkana
úr hinni nafnkunnu sögu Jónasar Hall-
grímssonar. Þeir eru því aumkvunar-
verðir í allri sinni pólitisku nekt, haf-
andi ekkert til að hylja með tvíveðr-
unginn, götin og glappaskotin nema
gagnsæjan og grautfúinn ósannindavef,
ofinn saman í úrræðaleysi af eintóm-
um hugsunarbláþráðum með heimsku-
leg mannalæti, mont og yfirdrepsskap
í fyrirvaf. Það er engin furða, þótt
slík hlíf reynist haldlítil og skjóllítil til
frambúðar.
Ritgerð Lárusar sýslumanns er skor-
inort og skarplegarituð, einsogvænta
mátti frá hans hendi. Mun Hafnar-
stjórnarflokknum verða ofraun að ætla
sér, að hnekkja henni með rökum,
enda hefur þess ekki verið freistað.
En með útúrsnúningum og rangfærsl-
um einum. sem ávaflt eru hin einu
varnargögn þess flokks verður réttum
málstað aldrei hnekkt.
Þá er ritgerð í Andvara um banka-
málið eptir Halldór Jónsson banka-
gjaldkera, og er það inngangsræða, er
höf. hélt á málfundi í Stúdentafélaginu
24. nóv. f. á., þar sem rætt var um
mál þetta og utanfélagsmönnum boðið
að taka þátt í umræðunum. Er það
þörf og góð hugvekja og samin af
miklum fróðleik, sýnt fram á helztu
vitleysurnar, er bornar hafa < verið á
borð fyrir almenning í ísafold, War-
burgsbankanum til stuðnings, en lands-
bankanum til hnekkis, og þær vitleys-
ur hraktar rækilega, svo að ekki stend-
ur þar steinn yfir steini. Lýsir höf.
þar ýmsum leiðum, er fara megi til
að auka veltufé í landinu, án þess að
fara hlutafélagsbankaleiðina, og sýnir
fram á, hve óhyggilegt og óviðurkvæmi-
legt sé að afhenda hlutabankanum
seðlaútgáfuréttinn óskertan í 30 ár,
landið eigi að njóta þess arðs, sem
honum er samfara, en ekki útlendir
auðmenn o. s. frv. En íslandsráðgjaf-
anum danska hefur nú þóknazt að líta
öðruvísi á það mál, heldur viljað unna
dönsku auðmannafélagi þessa arðs, al-
veg eins og Hafnarstjórnarmennirnir
íslenzku, þessir fölskvalausu föðurlands-
vinir, er róið hafa lífróður fyrir War-
burgsbankanum og afhendingu seðla-
útgáfuréttarins í hans hendur. Alberti
hefur því ekki staðið einn og óstudd-
ur með þetta álit sitt, og var því eng-
in furða, þótt hann hraðaði staðfest-
ingu frumvarpsins svo mjög, er hann
hafði slíka bakhjalla og ráðanauta.
Næsta ritgerðin er stutt grein eptir
Boga Melsteð um heimastjórn eða
Hafnarstjórn, og er þar lýst allgreini-
lega framkomu dr. Valtýs og afskipt-
um hans af stjórnarbótarmálinu, bæði
á dögum Rumps sáluga og ' síðan.
Höf. segir það meðal annars hreint og
beint, að ráðgjafi íslands (Nellemannf),
hafi sagt þegar í upphafi við V. G.,
að breytingar pær á stjórnarskipun fs-
lands, sem V. G. flutti síðar inn á
ping, fœru í andstœða átt við allar
óskir Íslendinga að undanförnu, og að
fsland ynni ekkert við pað, pótt pœr
kœmust á (Andvari bls. 116). En svo
fékk V. G. Rump til að leyfa sér, að
mega flytja slíkt frumvarp í eigin nafni
inn á þing. Og það var valtýskan,
hin eina og ómeingaða valtýska, er
kom fram 1897, og felld var þá þeg-
ar á þinginu, þótt upp af ösku hennar
risi síðan hin svonefnda nýja valtýska,
sem ávallt var að taka nýjum og nýj-
um myndbreytingum ásvipuðum grund-
velli, sem fyr, er algerlega var kippt
burtu með konungsboðskapnum 10.
jan. og með því fótunum undan því,
sem eptir var af hinni svokölluðu val-
týsku.
Þá er í Andvara löng ritgerð um
jarðfrœði fslands eptir dr. Þorvald
Thoroddsen í 2 þáttum, en framhalds-
ins að líkindum von síðar. I þessum
þáttum talar höf. um firði og flóa hér
á landi, hvernig þeir hafi myndazt, dýpt
þeirra o. s. frv., og um myndun hins
norðlæga Atlantshafs og viðskilnað
íslands við önnur lönd. Er margt að
græða á ritgerð þessari, þótt nokkuð
margorð sé sumstaðar, og hefði getað
verið styttri, án þess að missa nokkuð
af aðalkjarna sínum. En þess ber að
gæta, að ritgerðin er skrifuð fyrir al-
þýðu, og er því eflaust vel rituð frá
því sjónarmiði.
Þá eru nokkur ávarpsorð til kjós
enda um bankamálið eptir séra Þór-
hall Bjarnarson. Kveðst hann ekki
geta vítt það sem hann vildi, að bar-
izt er með oddi og egg fyrir hluta-
félagsbankanum erlenda, eptir að það
er sýnt og sannað, að vor eigin banki
getur haft jafnmikið fé til umráða og
hlutafélagsbankanum var ætlað með
frumvarpinu síðasta. „Þá er ekki
lengur verið að berjast fyrir því, að
bæta úr peningaþörf landsins" segir
hann. í þessari stuttu en gagnorðu
grein sinni kemur höf. fram sem ein-
dreginn mótstöðumaður Warburgsbank-
ans, en meðhaldsmaður landsbankans,
Og gengur með því beint úr flokki
Valtýinga, er tekið hafa höndum sam-
an til að koma landsbankanum á kné,
eins og fleiru innlendu og þjóðlegu
á valtýska vtsu.
Síðast í Andvara eru prentuð hin
fögru íslandsljóð Hannesar Hafsteins
(„Drottinn sem veittir frægð og heill
til forna"), ersungin voru á aldamóta-
hátíð ísfirðinga 1. jan. 1901, ennfrem-
ur ágætt kvæði eptir sama höf. ort
við áraskiptin 1901-02 („Rís heil þú
sól, sem enn oss færir ár“ o. s. frv).
Bæði þessi kvæði eru áður prentuð í
blöðum, en það átti vel við, að prenta
þau upp í Andvara; þau geymast
einnig betur í tímariti. Héðinn.
Sú rhey.
I Búnaðarritinu — síðasta hepti — birt-
ist enn allítarleg og 1 flesta staði rétt og
hagkvæm leiðbeining til súrheysverkunar,
er fleiri bændur ættu að gefa gaurn, en
þeir einir, sem geta gert samanburð á
henni og sinni eigin reynslu í því efni.
Svo sem höfundur þeirrar ritgerðar Egg-
ert Finnsson tekur fram, eru þeir allt of
fáir, einkum hér á Suðurlandi, sem súr-
heyið brúka. Er þetta því undarlegra,
sem í flestum sveitum eru nú orðið til
bændur, einn eða fleiri, sem árlega búa
til súrhey og reynist það vel; gætu því
aðrir jafnan leitað sér upplýsinga án mik-
illar fyrirhafnar hjá þeim, er hafa verklega
eigin reynslu á tilhögun þess og viðurkenna
hagsmuni þá, er af því leiða, einkum í
rosatíðinni, sem nú virðist orðinn árlegur
gestur okkar Sunnlendinga um sláttinn.
Þar eg get ekki fallizt á allar reglur E. F.,
sem óbrigðular til réttrar verkunar á súr-
heyi, þá vil eg stuttlega skýra frá, hvað eg
álít að sé varlegt að brúka af því, er hann
telur að sér hafi gefizt vel.
Eg þekki nokkuð mörg dæmi, sum til-
orðin hjá sjálfum mér, sum hjá næstu ná-
grönnum, sem sanna það 1. að ef vatn
hleypur ofan í gryfjuna eptir að búið er
að þekja og fergja heyið, þá hefur það
orðið til stórra skemmda, hvort sem fergt
er með mold eða grjóti, — heyið þar
orðið að for, sem dropinn hefur lent. 2.
að grasþurt hey — því fremur ef meir er
þurkað — vill mygla, eða að minnsta kosti
tapa lit og lykt, og því gera minna gagn
og jetast ver. Hjá föður mínum, er mörg
síðustu búskaparár sín hafði jafnan súrhey
meir og minna eptir tlð og ástæðum, reynd-
ist ávallt bezt að hirða grasið nýslegið í
áfalli eða vætu, hitt miklu ver, að láta
það þorna. Hygg eg, að þar sé orsökin,
að því örðugra er að troða heyið, sem það
er þurara og verður þess vegna í því of-
mikið lopt.
Hef eg þessu til stuðnings þá tilraun,
að sumarið 1900 bætti eg í súrheysgryfju
nokkrum hestum af grasþurri töðu 3 vik-
um eptir að hún var fyllt og moldin mok-
uð á, en þá farið var að eyða heyinu um
veturinn, var allt hið fyr hirta ágætt, en
þessi efsta fló mygluð og vond, Nú vildi
eg sjá, hvort þetta kæmi af því, að fargið
var hreyft svo fljótt, eða af því, að heyið
var þetta þurt, og hirði því aptur jafnmik-
ið eptir 3 vikur 1901, en þori nú ekki að
hafa það töðu, heldur úthey-mýrgresi.
Þetta hélt sér alveg sem hitt, er fyr var
hirt í gryfjuna þá, og gekk út í kýr sem
taða, en þtjrkað er það þó alls ekki kúa-
hey. Get eg ekki skilið, að þarna hafi
gert muninn neitt annað, en safinn eóa
vatnið í grasinu, og það gat því pressast
betur saman.
Þeir bændur, er oflítið kúahey hafa á
venjulegan hátt, af jörðum sínum, ættu
nauðsynlega að súrsa dálítið af hreinu
sinulausu engjaheyi, sem kýr annars ekki
éta. Það getur áreiðanlega komið að góðu
gagni með.
Eg veit til að sumir álíta gott, að þurka
grasið nokkuð, áður þeir hirða það í súr-
hey, og vitanlega er þægilegra að vinna
að því svo, en agablautu, en líkast þætti
mér, að þeir hinir sömu hefðu ekki reynt
það nema á þann eina veg, úr því þeir
ekki aðhyllast fremur hið nýslegna-blauta.
Eg er sannfærður um. að í rosatíð borga
sig ekki aðrir dagar betur um sláttinn en
þeir, sem brúkaðir eru til að slá og hirða
jafnóðum í súrhey. — Það hey næst með
fullum krapti af teignum. Þar koma ekki
til óþarfa snúningar út af skúrum né á-
falli; þvf eins og sjómaður, semleggurinn
í búðina aflann sinn blautan, er laus við
öll frekari umsvif dagserfiðisins aðkvöldi,
eins geta þeir verið það, er á þennan hátt