Þjóðólfur - 16.01.1903, Blaðsíða 1

55. árg.
MuóÁldl jMatýœÁML
Nýja stjórnin.
i.
Hlutverk nýju stjórnarinnar, er
væntanlega kemst á laggirnar ein-
hverntíma á næsta ári, verður að von-
um allumfangsmikið, og margar kröf-
ur verða til hennar gerðar í fyrstu, ef-
laust miklu fleiri, en hún getur sinnt
í fljótri svipan, því að hér er orðin
svo brýn nauðsyn margra og mikilla
umbóta, að menn sætta sig ekki við
það, að þær dragist úrhömlu til lengd-
ar. Auðvitað geta menn ekki krafizt
þess, að framfarirnar verði mjög stór-
stígar, þótt ný stjórn komi til valda,
því að lítið er unnið við að kollhlaupa
sig fyrsta sprettinn, er getur orðið til
þess, að seinka nauðsynlegum umbót-
um alltof langan tíma. Það sem mestu
skiptir er, að fá hyggna, duglega, ein-
beitta og framfarafúsa stjórn, er bæði
sér hvar skórinn kreppir og hefur vit
og hyggindi til að kippa því heppilega
í lag, sem ábótavant er. Og umfram
allt ríður stjórninni á, að hafa hylli og
traust þjóðar og þings, því að njóti
hún þess ekki kemur hún ekki að
hálfum notum, þótt innlend sé, og verð-
ur landinu aldrei til þess gagns, sem
hún á að vera og getur verið. En
þjóðhylli stjórnarinnar nýju er nær
eingöngu komin undir því, hverjir menn
það verða, sem hana skipa. Verði
þ>að menn, sem hafa tekið mjög mik-
inn þátt í pólitík síðustu ára og þar
af leiðandi aflað sérmikillar mótspyrnu,
er hætt við, að þeim veiti erfitt fyrst
í stað að ávinnasér almennt þjóðfylgi,
almenna þjóðhylli, og að þeir geti því
ekki neytt krapta sinna og hæfileika,
eins og þeir ella mundu geta. Fyrsti
ráðherrann, hver sem þá tign hlýtur
verður naumast öfundsverður af stöðu
sinni fyrst í stað. Hann mun þurfa
bæði að beita lipurð og lægni, til að
gera sig fastan í sessi. En það skipt-
ir afarmiklu, hver verður einmitt sá
fyrsti. Á honum hvílir mestur vandi,
mest ábyrgð gagnvart þjóð sinni, því
að það er hann, sem á að mynda
stjórnarvenjuna, þá venju, sem erfiðari
verður fyrir síðari ráðherra að breyta,
einkum með tilliti til allrar samvinnu
við stjórn konungs í Kaupmannahöfn.
Hann verður með lagi að draga undir
sig hingað inn í landið sem al!ra mest
völd, en láta ekki draga þau undan
sér út til Hafnar, með öðrum orðum:
hann verður að vera einbeittur, þjóð-
hollur íslendingur, er metur meir fylgi
og virðingu landa sinna og hagsmuni
sinnar þjóðar, heldur en geðþekkni
einhverra kongslalla í Kaupm.höfn, er
vilja reyna að hafa áhrif á hann. Vér
eigum hér ekki eingöngu við afskipti
ríkisráðsins af sérmálum landsins, því
að þau mun naumast þurfa mjög að
óttast. En það eru önnur áhrif, sem
Reykjavík, föstudaginn 16. janúar 1903.
ráðherrann þarf engu síður að varast,
og má til þess nefna t. d. áhrif sel-
stöðukaupinannanpa, er búsettir eru
ytra, áhrif bankamannanna (stóra bank-
ans, þegar hann er kominn á stofn)
o. m. fl., er ráðherrann þarf að var-
ast, ef hann vill standa vel í stigreip-
inu fyrir réttindum og hag þjóðarinn-
ar. Nú sem stendur eigum vér ef til
vill engum manni á að skipa, er treyst-
andi væri til að skipa ráðherrasætið
með nógu mikilli alvöru, nógu mikl-
um einbeittleik annars vegar út á við,
gagnvart utanaðkomandi áhrifum, og
nógu mikilli lipurð, og nógu miklum
hyggindum inn á við gagnvart þjóð
og þingi, því að það hvorttveggja
þarf að fylgjast að hjá hinum æzta
stjórnanda landsins. En nú er að tjalda
því sem til er og vænta þess, að stjórn-
in verði sem allra heppnust í valinu
að auðið er fyrir íslands hönd. Hyggn-
ir stjórnmálamenn, er færir séu um að
hafa æztu völd á hendi, eru ekki á
hverju strái meðal stórþjóðanna, er
hafa gengið gegnum langan pólitisk-
an hreinsunareld, og hví skyldum vér
íslendingar hafa þeim á að skipa af
einum 80,000 manna, vér sem ekki
þekkjum neinn pólitískan skóla, höf-
um aldrei átt kost á að menntast í
honum og erum því að byrja að stauta
oss áfram í stafrofinu. En með inn-
lendri stjórn og ráðherra búsettum
hér, er situr á alþingi, munum vér
smátt og smátt feta oss áfram, og þá
er stundir líða munu koma menn, er
gengið hafa í pólitiskan skóla við vort
hæfi, og færir verða um, að takast
hina æztu stjórn á hendur, svo vel
fari. Það erum vér, sem eigum að
ala upp stjórnmálamenn vora, ala upp
ráðherraefni, er þjóðin getur haft traust
á. En til þess gengur auðvitað nokk-
uð langur tími, því að í fyrstu má bú-
ast við, að stjórn landsfleytunnar fari
ekki sem allra hönduglegast, hvorki
hjá ráðherra né þingi. En með því
að detta læra börnin að ganga, og
loks munum vér einnig læra, hvernig
vér eigum að haga oss, til þess að
stjórn landsins fari sem bezt úr hendi.
En vér þurfum margt og mikið að
læra til þess. Þau einkenni, sem hing-
að til hefur mest borið á í pólitík vor
íslendinga, er einhliða kapp, stirðleiki
og stífni einstakra manna, en minna af
hyggindum, lipurð og lægni, og því
hefur hún að miklu leyti farið út um
þúfur og ekki borið þann ávöxt fyrir
land og lýð, er hún hefði getað bor-
ið, ef viturlegar, stillilegar og sam-
vizkusamlegar hefði verið að farið. í
þessu sambandi skal að eins tekið til
dæmis atferli meiri hluta alþingis 1901,
þá er stjórnarskiptin voru orðin í Dan-
mörku. Hið blinda og hatrama ofur-
kapp meiri hlutans þá, er eflaust eitt-
hvert hið stærsta ólán, er þjóð vor
hefur orðið fyrir, eflaust hin óheilla-
ríkasta ályktun, er gerð hefur verið í
pólitík nokkurs lands á jafn þýðingar-
miklum tímamótum. Það var miklu
verra og lakara en pólitiskt axarskapt.
Það var stórhneyksli. En það tjáir
ekki að sakast um orðinn hlut.
II.
Alþing í sumar mun gera nánari á-
kvæði um fyrirkomulag hinnar æztu
stjórnar innanlands, en unnt var að
gera í sumar. Er líkast, að frumvarp
eða ákveðnar uppástungur komi til
þingsins frá stjórninni um það efni.
En þá verður þingið að gæta þess,
að rata meðalhófið, setja hvorki upp
ofstórt skrifstofubákn með afarháum
launum, né vera svo knýfið í fjárfram-
lögutn, að það hindri framkvæmdir
hinnar nýju stjórnar. Nokkuð bólaði
á því á síðasta þingi, að bráðabirgð-
aruppástungur ráðherrans um þetta fyr-
irkomulag væru allófullnægjandi þörf-
unum, og að miklu fleiri menn og bet-
ur launaða þyrfti á innlendu stjórnar-
skrifstofuna, en hann gerir ráð fyrir.
Svo sögðu þeir, er þóttust vera kunn-
ugastir því, hve störfin nú væru um-
fangsmikil. Efri deildin eða nefndin
í stjórnarskrármálinu þar, lagði enn-
fremur til, að amtmannaembættin væru
látin halda sér óbreytt fyrst um sinn,
en nefndin í neðri deild lagði eindreg-
ið með því, að þau væru lögð niður,
svo fljótt sem því yrði við komið, ept-
ir að stjórnarbreytingin væri komin á,
enda virðist sjálfsagt, að svo verði
gert, því að ella gæti svo farið, að
þau yrðu nokkuð lífseig, og amtmenn-
irnir héldust eptir sem áður, sem sjálf-
stæðir embættismenn, og mundi þjóð-
in una því miður, því að það eru ein-
mitt þessi embætti, sem lengi hafa ver-
ið þyrnir í augum hennar, af því að
menn hafa ekki þótzt sjá, að þau væru
svo bráðnauðsynleg. Margir mundu
og lítt sakna þess, þótt amtsráðin væru
lögð niður. Þau eru alldýr stofnun,
en ekki að því skapi nauðsynleg. Yf-
irleitt ætti að stuðla sem mest að því,
að skipta valdsviðinu haganlega mill-
um hinnar æðri og lægri stjórnar,
þannig að héruðin (sýslunefndir) fengju
úrskurðarvald í miklu fleiri málum, en
þau nú hafa, og hrepparnir (hrepps-
nefndirnar) yrðu aptur á móti sjálfstæð-
ari gagnvart sýslunefndunum, en þær
nú eru, þ. e. fengju meiri völd í hend-
ur. Það verður vinsælast og optast
einnig affarasælast fyrir hverja stjórn,
að binda ekki um of hendur hinna lægri
stétta, láta lýðinn ráða þeim málum,
sem honum er kunnugast um, og hann
er fær um að ráða til lykta, en láta
ekki hvern óþarfa hégóma fara að
flækjast kannske mörg ár gegnum
margar skrifstofur og marga úrskurði.
Það verður ávallt nokkuð seinfær stjórn
og silaleg. En hitt eykur mjög sjálf-
stæði og þroska þjóðarinnar, að hún
sjálf hafi einhverja ábyrgðartilfinningu
fyrir gerðum sínum, en þá tilfinningu
fær hún ekki með því, að varpa allri
stjórn, öllum ráðum og allri ábyrgð á
herðar konunglegra embættismanna.
Menn kunna t, d. að segja, aðísveit-
arfélögum geti t. d. réttur einstaklings-
♦
M 3.
ins opt orðið fyrir borð borinn, ef
sveitafélögin fái meiri völd, en þau
hafa nú, þau beiti illa því valdi, sem
þau hafi o. s. frv. En þetta er mis-
skilningur einn. Það er miklu hætt-
ara við, að einstaklingurinn verði fyrir
skakkafalli, þegar farið verður að þvæl-
ast með mál hans frá Heródes til Píla-
tusar. En hér er vandratað meðalhóf-
ið. Það er allerfitt að skipta svo vald-
inu milli hinnar æðri og lægri stjórn-
ar, að hin lægri stjórn sé nokkurnveg-
inn sjálfstæð fyrir sig, án þess skert
sé um of nauðsynleg yfirumsjón og
taumhald hinnar æðri stjórnar. En
þennan meðalveg þarf og á hin nýja
innlenda yfirstjórn að finna, ekki sölsa
ofmikið undir sig af ómerkari málum.
Hún mun einnig hafa nóg annað verk-
efni með höndum. Og hún verður að
varast, að gera skrifstofustörfin alltof
flókin, dýr og umfangsmikil. Það er
meira varið í, að stjórna vel, en að
„stjórna mikið“.
Áður hefur hér í blaðinu verið minnst
á, að biskupsembættið mundi mega
leggja niður, þá er nýja stjórnin væri
komin á laggirnar. Það var vakið
máls á þessu á alþingi í sumar t. d.
í stjórnarskrárnefnd neðri deildar. Og
tóku flestir fremur vel í það, en vildu
þó ekki gera ákveðnar tillögur um það
að sinni, sögðu, að það mætti ávallt
gera það, ef nýju stjórninni sýndist
það tiltækilegt. Var helzt talað um,
að forstöðumaður prestaskólans gæti
vígt prestana, hann hefði tíma til þess,
°g þyrfti enga launahækkun, þótt hann
væri sæmdur biskupsnafnbót, er mundi
verða nauðsynlegt, einkum vegna helgi
þeirrar, er á nafninu væri frá fornum
tíma, því að þótt lítið væri nú orðið
eptir af því, nema hljómurinn einn,
mundi alþýða kunna illa við að missa
hann. En flestum kom saman um það,
að biskupsembættið, eins og það nú
væri orðið, valdalítið og virðingalítið,
væri landinu ofdýrt í samanburði við nyt-
semdina, og kristninni í landinu mundi
eins velborgið, þótt það legðist niður, en
prófastar fengju meira vald í héruðum
sínum. En þá yrðu jafnframt kirkju-
málin fengin í hendur einhverjum skrif-
stofustjóranum á stjórnarskrifstofunni,
og mundu menn fljótt sætta sig við
það fyrirkomulag.
Landfógeta- og umboðslega endur-
skoðandaembættið mætti og leggja
undir stjórnarskrifstofuna, að minnsta
kosti að nokkru leyti, þótt ekki væri
þeim algerlega steypt saman við hana.
Var heldur lagt á móti því, að svo
yrði gert, þá er mál þetta var rætt í
sumar, sem leið. En nefndirnar í báð-
um deildum alþingis voru sammála
um, að fela mætti landsbankanum að
annast gjaldkerastörf landfógeta, og
mundi það heppilegra, en að láta það
hverfa alveg undir stjórnarskrifstofuna,
því að lítið mundi sparast við það.
Uppástunga kom einnig fram um, að
setja á stofn sérstaka hagfræðisskrif-
stofu, annaðhvort í sambandi við stjórn-
arskrifstofnna, eða við umboðslega end-