Þjóðólfur - 11.04.1903, Blaðsíða 1

55. árg.
Reykjavík, laugardaginn ll.april 1903.
M 1 5.

Ofna og eldavélar
s e 1 u r
Kristján Þorgrímsson.
Svikamillan.
Hinn 28. júlí 1902 kom heimastjórnar-
frumvarpið til i. umræðu í neðri deild,
og því var strax lýst yfir af hendi beggja
flokka, að hvor flokkurinn um sig hefði
afráðið að taka því óbreyttu. Það leit
því ekki út til annars, en að hið bezta
bræðralag mundi verða um það mál, og
þó hófust viðsjár með flokkunum fyr en
varði.
Þær byrjuðu með því, að Valtýingar,
sem seinna lýstu það flokksheiti uppnefni
og kölluðu sig »Framsóknarflokk«, heimt-
uðu hlutfallskosningar, er nefnd var sett í
málið, en því atriði var þó lítill gaumur
gefinn.
En 2 ðögum seinna eða 30. júlí, hóf
»ísafold« eða maður sem kallaði sig »Há-
varður höggvandi*, árásir á heimastjórn-
arflokkinn út af því, að þeim flokki, »apt-
urhaldsliðinu«, sem blaðið kallaði flokk-
inn, væri einum um það að kenna, að
Island tapaði einni miljón króna við flutn-
ing stjórnarinnar heim, sem og um það,
að ráðherrann ætti nú að sitja í ríkisráð-
inu. Þetta þótti mörguro benda til þess,
að ekki væri allt svo heilt, sem af væri
látið. — Það sá strax hvert heilbrigt auga,
að heimastjórnarflokkurinn gat ekki átt
þessar ákúrur fremur en hinn flokkurinn,
því að báðir höfðu afráðið jafnfast að
taka frumvarpinu. — í annan stað þótti
mörgum það undarlegt, að »ísafold« skyldi
verða fyrst til þess að vekja ýmugust á
ríkisráðssetu ráðherrans, hún sem hafði
haldið því fram frá upphafi og allra blaða
fastast, að ríkisráðssetan væri hættulaus.
Og í þriðja lagi þótti það ekki sýna hlýj-
an hug til frumvarpsins, að veifa strax
framan í það hættulegasta vopninu, kostn-
aðargrýlunni, og það því síður, sem ráð-
herrann hafði reiknað það út og sundur-
liðað í athugasemdum sínum við frum-
varpið, að öll nýja stjórnin yrði 700 kr.
ódýrari á ári, en innanlandsstjórnin,
sem vér nú launum. Nokkrum dögum
seinna eða 2. ágúst hjó »ísafold« aptur í
sama farið og kallaði sig nú »Atli hinn
rammi«. Greinar þessar, sem sumir eign-
uðu »ísafold« sjálfri, en aðrir dr. Valtý
Guðmundssyni, voru auðsjáanlega ritaðar
til þess, að spilla fyrir framgangi frum-
varpsins, en komu þó ekki að tilætluðu
haldi.
Svo kom fundurinn í »Iðnaðarmanna-
húsinu« rúmri viku seinna, eða n.ágúsf
Það atvikaðist svo, að Einar Benediktsson—
prokurator reið á vaðið, en um leið og
sinn til hvorrar handar riðu fram þeir dr.
Valtýr Guðmundsson, launfaðir valtýsk-
ar sáluðu og Jón yfirdómari Jensson, einn
af helztu skírnarvottunum,enda töluðubáðir
á þá leið, að ekki væri hundrað í hætt-
unni, þó að heimastjórnarfrumvarpið ekki
kæmist í gegn, því að til væri »annað
frumvarp«, (0:' valtýskan frá 1901) sem
taka mætti upp í staðinn.
Nokkrum dögum seinna var haldinn
fundur f stúdentafélaginu, og það atvik-
aðist þá einnig svo, að þar hallaðist 3.
Valtýingurinn, Magnús sýslumaður Torfa-
son að Einari prokurator.
Nú fór mörgum að þykja nóg um »at-
vikin«. Menn minntust þess, að stjórn
Valtýsflokksins hafði 6. des. 1901 skrifað
ráðherranum, »að þau úrslit stjórnarskrár-
málsins, sem felast í stjórnarskrárfrum-
varpinu frá síðasta alþingi, verði oss h a g-
felldust* eptir atvikum«. Ménn minnt-
ust þess, a ð dr. V. G. hafði talað óvirðu-
lega um íslenzka bændur á málfundi
Dana og íslendinga í Kaupannnahöfn 30.
nóv. 1901. Menn minntust þess, að sami
maður hafði ófrægt forvígismenn heima-
stjórnarinnar í danska apturhaldsblaðinu
»Nationaltidende« 2. des. 1901. Menn
minntust þess, a ð hann hafði ögrað vinstri-
mannastjórninni með því, að hann og hans
menn myndu sprengja þingið, ef hún léti
eptir óskum heimastjórnarmanna. Almenn-
ingur fór að setja allar þessar umleitanir
í samband við vilja þingflokks þess, er
fylgt hafði dr. V. G. að málum.
En svo kom ávarp hins svonefnda Fram-
sóknarflokks 18. ágúst, eins ogskærtskin
eptir skuggalega skúr. Það byrjar svo:
»Barátta sú um breyting á stjórnarhögum
landsins, sem nú hefur staðið yfir í rúm
20 ár, er nú loks á enda, þar sem alþingi
hefur í einu hljóði samþykkt stjórnar-
skrárfrumvarp, sem konungur hefur fyrir
fram heitið staðfesting sinni, og enginn
mun þvl gerast svo djarfur,að
reyna að hreyfavið á næsta þingi!«*
Þetta voru skýr orð, enda munu þau hafa
byggt út úr allra eða flestra hjörtum öll-
um grun um, að Framsóknarflokkurinn
svonefndi sæti á svikrúðum við heima-
stjórnarfrumvarpið.
Svo kom friðarboðskapurinn norðan af
Akureyri eins og eðlilegt bergmál ótor-
trygginna hjartna.
Ávarpið hafði slegið því föstu, að stjórn-
arskrárdeilunni væri lokið. Friðarboðskap-
urinn bætti því við, að bankadeilan væri
líka úti. Stórpólitiska storminum virtist
vera slotað, og lognið lagðist á sálir manna
eins og svalandi sveppur á sóttveikt höfuð.
Jafnvel þau blöð, sem lifað höfðu á tor-
tryggni alla sína æfi, tóku hæst undir lof-
söng friðarins. Þau sögðust í rauninni
alltaf hafa elskað friðinn, og því væri
þeim vandalaust að halda hann.
Svo kom allt í einu framboð Jóns yfir-
dómara Jenssonar eins og hagl úr heiðskíru
lopti, og því fylgdu engin friðarorð.
Fylgismenn hans prédikuðu þvert á móti
stríð og styrjöld, sungu íslendingabrag og
fleygðu fúleggjum. Tortryggnin vaknaði
aptur. Mönnum þótti undarlegt, að ein
af helztu máttarstoðum Valtýinga að fornu
og nýju, skyldi bjóða sig til þings, upp á
að ónýta gerðir flokksins, en flestir friðuðu
samvizku sína fljótt aptur. Maðurinn var
kunnur að því, að vera fremur einrænn,
og var því miklu líklegra, að hann væri
að þjóna lund sinni en flokki sínum, enda
lagði flokkurinn fyrst í stað ekkert til
málanna. Friðarsamsöngnum hélt áfram,
en vonum bráðar fóru glögg eyru að taka
eptir því, að sumar af röddunum, sem
mest hafði borið á áður, fóru að verða
nokkuð hjáróma, og svo kom það
ó t r ú 1 e g a:
»ísafold«, sem er talin höfuðmálgagn
hins svonefnda »Framsóknarflokks«, flokks-
* Auðk. af höf.
ins, sem sett hafði efst á stefnuskrá sína,
að enginn mundi gerast »svo djarfur að
reyna að hreyfa við« frumvarpi síðasta
þings »á næsta þingi«, sendi smala sína
út um allan bæ til að sníkja atkvæði handa
J. J., manni, sem hefur sett efst á stetnu-
skrá s í n a , að koma frumvarpi síðasta
þings fyrir kattarnef. Og ritstjórinn, sem
er einn af stjórnendum flokksins,
var svo óhygginn, að tala hvað eptir
annað sjálfur máli þessa manns, sem sjálf-
kjörins þingmannefnis fytir höfuðstað
landsins. Enda þóttu nú mörgum sannað
eitt af tvennu, annaðhvort að maðurinn
væri ekki heill á geðsmununum, eða þá
hitt, að Framsóknarflokknum svonefnda
mundi aldrei hafa verið alvara að sam-
þykkja frumvarp síðasta þings. Enn munu
þó fæstir heimastjórnarmanna hafa trúað
Framsóknarflokknum svonefnda til þessara
tiltekta, heldur munu þeir hafa eignað
Birni einum þessi heilindi.
En nú komu 2 aðrir af stjórnend-
um Framsóknarflokksins svokallaða. rit-
stjóri »Þjóðviljans« og »Fjallkonunnar«,
og tóku í sama strenginn og Björn Jóns-
son, og með því var fengin sönnun fyrir
því, að meiri hlutinn úr stjórn flokks-
ins, 3 af 5, gerðu sitt til að ónýta yfir-
lýsing og gerðir þingflokks síns.
Með þessu var þó ekki fenginn sönnun
fyrir því, að liðsmennirnir myndu fylgja
merki þessara fyrirliða sinna, en það stóð
ekki á löngu, áður en sú sönnun fengist
líka.
Hún fékkst á b or g a r a f u n d i n -
um héri.þ. m. Þar var af hendi
heimastjórnarmanna borin upp sú tillaga,
að fundurinn skoraði á »alla kjósendur
til alþingis ílandinu að kjósa nú þá eina
til þings, er lofa því statt og stöðugt að
samþykkja stjórnarskrárfrumvarp síðasta
þings óbreytt«, með öðrum orðum tillaga
um að fylgja stefnu »Framsóknarflokksins«
í málinu. En þá skeði það ótrúleg-
asta. »Landvarnarmenn« og Fram-
^óknarmennirnir svokölluðu slógu
sér saman og greiddu atkvæði móti til-
lögunni, þar var svikamillan komin. Fram-
sóknarmennimir voru ekki svo þroskaðir
að sjá, að vildu þeir fóðra uppfundningu
»ísafoldar« um »bagalausu sérkredduna«
áttu þeir einmitt að samþykkja
tillöguna. Og »ísafold« var þá ekki
hyggnari en svo, að hún sló sjálfa sig
á munninn, þegar hún fór að segja frá
fundinum nokkrum dögum seinna eða 4.
þ. m., í stað þess að halda heilindunum
áfram og ávíta flokksmenn sína fyrir at-
kvæðagreiðsluna.
Fyrirliðarnir, blöð þeirra og liðsmenn
þeirra í Reykj avík, hafa þannig tvímæla-
laust slegið hinum svartasta skugga ekki
að eins á sjálfa sig heldur og á a 11 -
an flokkinn, enda er það ekkert laun-
ungarmál, að þeir hafa n ú þ e g a r auk
J. J. að minnsta kosti 4 menn í
boði til þings, sem allir hafa brennt sig
meira og minna, sem sé dr. Valtý Guð-
mundsson, Magn. Torfason sýslumann, séra
Ólaf Ólafsson og Einar prokurator, svo
að »sérkreddan« getur hér eptir naumast
nefnzt »bagalaus«.
Það er þannig hin. ríkasta hvöt og enda
siðferðisleg skykla hvers manns, sem ann
föðurlandi sínu, að vaka og starfa nú fram
yfir næstu kosningar, nú fremur en nokkru
sinni fyrri, og það ekki að eins vegna
stjórnarskrármálsins, heldur og engu stður
vegna
Bankamálsins.
Það hefur áð vísu verið breitt út, að
allir séu orðnir þar sammála, þjóðin viljí
ekki missa landsbankann. En menn, sem
skilja fyr en skellur í tönnunum, hafa líka
í því máli tekið eptir undiröldu, sem að
vlsu ekki enn ber mikið á á yfirborðinu,
en á þó líklega eptir að stíga innan
skamms upp, sem ónotalegur kaldur
straumur.
Þingmenn Gullbringu- og Kjósarsýslu,
sem hingað til hafa aðallega barizt fyrir
því, að leggja landsbankann niður, voru
að vísu svo hyggnir, að skrifa undir nefnd-
arálit neðri deildar meiri hlutans f banka-
málinu á síðasta þingi, þar sem þess er
getið, að þing og þjóð muni nú vilja styðja
landsbankann sem bezt, enda voru þeir
og flokksmenn þeirra í minni hluta á
þinginu því.
En heima í hé'raði náði ástin á lands-
bankanum hjá þeim ekki lengra, en til
að lofa honum að lifa fram yfir auka-
þingið. Tillaga þingmálafundarins á
Vatnsleysuströnd 1. júní 1902 í banka-
málinu endaði svo, að fundurinn væri
»móti því, að landsbankinn verði lagður
niður á aukaþinginu « .*
Þeir héldu því og fast fram í upphafi,
að varasjóður landsbankans skyldi
leggja til tryggingarfé fyrir nýju veðdeild-
araukningunni. Og það varð ekki skilið
á annan veg, en sem banatilræði við veð-
deildarlögin. Stjórnin hefði aldrei sam-
þykkt það. Og hefði stjórnin gert það,
hefði hún kippt fótunum undan lands-
bahkanum.
Þess má og geta, að dr. V. G. hefur
engar dulur dregið á það í bók, sem
hann hefur gefið út á dönsku 1902, »Is-
lands Kultur«, að hann álítur markmið
vort í bankamálinu það, að leggja lands-
bankann niður. Hann segir á bls. 112
sögu bankamálsins á þingi 1901, segirað
hlutabankinn hafi verið nær því kominn
á einn og alvaldur, en svo hafi mótstöðu-
mönnum hans til allrar óhamingju lánazt
f seinasta augnabliki að koma að þeirri
viðaukatillögu að landsbankinn skyldi
standa við hliðina á hlutabankanum og
bætir sfðan við: »Men det varer dog
forhaabentlig ikke ret længe inden det
lykkes at gennemföre Forslaget i en mere
tilfredsstillende Form«, eða á íslenzku:
»En það líður þó vonandi ekki á löngu,
áður en það lánazt, að koma frumvarpinu
(upprunalega hlutabankafrumvarpinu) fram
1 viðunanlegra búningi«.*
Loks má benda á afstöðu »ísafoldar« í
málinu. Það þarf ekki að fara lengra
aptur á bak, en til 14. febr. þ. á. Þar
telur blaðið það keiprétt og sjálfsagt, að
það fulltrúaráð, sem alþingi kaus seinast,
til þess að gæta hagsmuna lands og lýðs
gagnvart hlutabankanum, hafi engin af-
skipti af því, hvernig stjórn bankans verð-
ur skipuð.
Það er þannig sfður en svo, að heima-
stjórnarfrumvarpið og landsbankinn séu
úr allri hættu. Eg er að vísu viss um
það, að margir svokallaðir Framsóknar-
menn muni vera einlægir í báðum mál-
unum. En það eru til menn í þeirra liði,
sem bera hnffinn í barminum og þ a ð
menn, sem eiga mjög mikið, lík-
lega mest undir sér í flokknum. Og
þessvegna verður nú hvergóður dreng-
ur að vera á varðbergi í landinu. Það
liggurengin tortryggni í því til Framsókn-
* Auðk. af höf.