Þjóðólfur - 04.09.1903, Side 1

55. árg.
Reykjavík, föstudaginn 4. september 19 03.
Jú 36.
Leiðarþing.
Undirskrifaðir þingmenn Árnesinga
halda leiðarþing að Selfossi fimmtu-
daginn 17. sept. næstk. kl. 11 árdeg-
is, að Húsatóptum föstudaginn 18. s.
m. kl. 10 árdegis og að Skálholti s. d.
kl. 3 síðdegis.
Rvík 30. ág. 1903.
Hannes Þorsteinsson. Ól. Ólafsson.
Ofna 0g eldavélar
s e 1 u r
Kristján Þorgrímsson.
Þingið 1903.
Endurlit og hugleiOingar.
I.
A.ð sjálfsögðu verða harla misjafnir dóm-
ar felldir um þing það, sem nú hefur ný-
lokið störfum sínum. Engum er unnt að gera
svo öllum líki, og alþing vor íslendinga,
er ekki undanþegið þeirri reglu. Margir
heimta, að þingið geri einmitt það, sem
það lætur ógert, og það er eðlilegt, að
þeim mönnum mislíki. Hinsvegar telja
margir það betur ógert sumt er þingið
gerir, og þykjast sáróánægðir yfir gerðum
þess. Opt hefur þingið verið sakað um
ofmikla fastheldni á fé landsins, ofmikinn
sparnað og apturhaldsanda, að það vildi
ekki veita fé til nauðsynlegra nytsemdar-
fyrirtækja í landinu ogþar fram eptir göt-
unum, en úr hinni áttinni kveður við á-
sökun um óhæfilega mikið brutl á fé lands-
ins, óhyggilegan framfaraspenning og for-
sjáleysi. Og það er þessi sónninn, þessi
tónninn, er nú ber einna mest á í sam-
bandi við þetta þing. En þá er farið er
að grafast betur eptir, að hverju leyti þing-
ið nú hafi farið óforsjálega með félands-
ins, eða hver þau glæframál séu, sem þing-
ið eigi óþökk skilið fyrir, þá geta menn
ekki nefnt eitt einasta, að minnsta kosti
ekki með réttum rökum, því að túngirð-
ingamálið, sem helzt mun vera þyrnir í
augum margra, er lítt hafa hugsað það
mál, er stórfellt framfaramál, sem vænta
má, að verði jarðrækt vorri til mikilla
nota, enda er hér að eins um heimild að
ræða, en engin þvingunarlög.
Það er alleðlilegt, að ýmsum vaxi í
augum sá 400,000 króna tekjuhalli, sem
nú er á hinum samþykktu Qárlögum, en
þá er nánar er aðgætt, þá verður ekki
séð, hvernig þingið átti að komast hjá
honum. Á fjárlögunum, eins og þau komu
frá stjórninni, var tekjuhallinn þegar yfir
200,000 (218,000) kr., og þó mun engum
hafa þótt það frumvarp fara ofiangt í fjár-
framlögum til ýmsra fyrirtækja, enda er
það ekki venja, að stjórnin taki nein gönu-
skeið í þeim efnum. Þær 180,000 kr.,
sem þingið svo hefur aukið þennan tekju-
halla, gengur að eins á 3 útgjaldaliði, sem
ekki var auðvelt að komast hjá. Hinn
stærsti þeirra er útrýming tjárkláðans, sem
áætlað er að taki að minnsta kosti 100,000
kr. næsta fjárhagstímabil. Þar var ann-
aðhvort fyrir þingið að hrökkva eða stökkva,
annaðhvort að láta allt lenda í sama kák-
inu, sem fyr, og stofna landinu með þvf
í bersýnilegan voða, eða taka duglega í
taumana og gera nógu öflugar ráðstafan-
ir til að útrýma þessari landplágti, með-
an hún er ekki víðtækari en nú er orðið.
Það varð því naumast komizt hjá, að
leggja út 1 þennan kostnað eitt skipti fyr-
ir öll, því að enginn efi þykir á, að kláð-
anum megi útrýma gersamlega, et nógu
ötullega er að því gengið. Það fullyrðir
Myklestad að minnsta kosti, og honum
hefur tekizt að útrýma kláðanum alveg í
Noregi. Þessu fé er því naumast á glæ
kastað eða óviturlega varið. Hinir tveir
stóru útgjaldaliðir, er ekki voru í frum-
varpi stjórnarinnar eru þær rúmar 90,000
kr. sem ætlaðar eru til brúargerðar á Jök-
ulsá í Axarfirði og á Lagarfljóti. Um Jök-
ulsárbrúna voru samþykkt lög fráþinginu
1902, svo að skyldan hvfldi á landsjóði.
Þar hefði því komið að skuldadögunum,
enda þótt brúargerðinni hefði verið frest-
að þetta fjárhagstímabil, sem að vísu hefði
mátt, en um Lagarfljótsbrúna er það að
segja, að þingið þóttist ekki geta látið
það mál niður falla, og varpað þannig
alveg á glæ fé því, er varið hefur verið
til kaupa á brúarefninu m. fl., er varið
hefur verið til undirbúnings þessarar brú-
argerðar. En fullkomið vandræðamál var
þetta viðurkennt af flestum, en naumast
unnt að ráða betur fram úr því eptir at-
vikum, en þingið nú gerði.
Þegar þessa er gætt og á það litið með
sanngirni, mun engan furða á þvf, þótt
tekjuhallinn yrði svona mikill, sem raun
varð á. Þingið gat ekki klipið mikið af
tillögum stjórnarinnar í frumvarpi hennar,
þær gengu fæstar svo ýkja langt, að ástæða
væri til þess, og þá voru ekki önnur úr-
ræði, en að sætta sig við þennan aukna
tekjuhalla í þeirri von, að landsjóður með
lántöku og auknum tekjum gæti staðizt
hann. Að vísu voru á þessu þingi eng-
ar ráðstafanir gerðar, til þess að auka
tekjur landsjóðs með nýjum tollum, það
var ekki svigrúm til þess, en að sjálfsögðu
verður það að gerast á næsta þingi, hversu
óljúft sem mönnum fellur það, því að ekki
má ætlast til þess, að landsjóður geti bor-
ið þungar byrðar yfir efni’fram, nema
gjaldþol hans sé aukið, og mun þá liggja
næst hækkun á kafli og sykurtolli m. fl.
Rétt mundi og að hækka toll á áfengi
að miklum mun, eins og bindindismenn
fylgdu fram fyrrum, meðan aðflutnings-
bannshugmyndin var ekki vöknuð hjá
þeim. Er allhætt við, að sú stefna í á-
fengispólitíkinni — aðflutningsbannsstefn-
an — eigi nokkuð erfitt uppdráttar, með-
an ekki er hægt að benda á neinn gjald-
stofn, er bætt geti landsjóði tekjumissi
þann, er hann byði við slíka breytingu.
Er nú flest tollað, er tollað verður án
tollgæzlueptirlits, en beinir skattar munu
þykja fullþungir, þótt ekki séuþeir aukn-
ir til mikilla muna. En ekki verður frek-
ar farið út í það efni að sinni. Vérhöf-
um að eins drepið á þetta hér í sambandi
við fjármálapólitíkina nú og framvegis, því
að ekki munu kröfurnar til landsjóðs fara
minnkandi hér eptir, aptur á bak viljum
vér fæstir ganga. En til framfarafyrir-
tækja og eflingar atvinnuvega í landinu,
til alþýðumenntunar o. fl. þarf mikið fé,
og það verður að koma einhversstaðar frá.
Vér hljótum sjálfir að borga brúsann, ef
vér viljum fylgjast með og ekki verða
langt aptur úr öllum siðuðum þjóðum.
Það, sem finna má að þinginu nú erekki
það, hversu brutlunarsamt það hafi verið
í fjárframlögum, heldur það, að það sá
ekki jafnframt fyrir því, að landsjóði bætt-
ust auknar tekjur til að standast útgjöld-
in, því að lántaka er og verður jafnan
bráðabirgðarúrræði, getur ekki gengið til
lengdar, því að lánstraust landsjóðs er
harla takmarkað. En eins og fyr er á-
vikið gat þingið ekki snúizt við því, að
taka tollmálin fyrir í þetta sinn jafn mörg
og stðr mál, sem það nú hafði til með-
ferðar. En ménn kunna nú líka að segja,
að frestur sé á illu beztur. En sá frestur
getur ekki langur orðið.
Hvað sem dæmt verður um fjármála-
pólitík þingsins í þetta skipti, þá mun
enginn geta neitað því, að hjá því hafi
lýst sér alvarlegur áhugi á velferðarmálum
landsins og framförum þjóðarinnar, að
það hafi ekki skort viljann til að hrinda
þjóðinni áleiðis á framfarabrautinni, þótt
kraptanna sé vant til að gera það nógu
rækilega, af því að oss brestur svo til-
finnanlega afl þeirra hlutá, sem gera skal,
brestur máttinn til framkvæmdanna, þótt
viljinn sé góður. Á því skeri ströndum
vér, skeri getuleysisins og mannfæðarinn-
ar. En mikið má samt, ef vel vill, og
væru allir tillögufúsir, vildu dálltið hart
á sig leggja, í stuttu máli hefðu nógu mikla
ættjarðarást, þá mundi vonum fremur tak-
ast að byggja landið í orðsins réttu merk-
ingu. Með nýrri stjórn væntum vér nýrra
hreyfinga, nýrrastrauma inn í þjóðlíf vort,
strauma, sem hafa frjófgandi, vekjandi og
betrandi áhrif á þjóðarheildina. Og ræt-
ist sú spá, sem vér erum ekki í neinum
efa um, þá má telja þingið 1903 þýðing-
armesta og merkasta þingið, sem hingað til
hefur verið haldið hér á landi, því að
það hefur lagt hyrningarsteininn undir
hina nýju innlendu stjórn, með því að
samþykkja til fullnaðar
nýja stjórnarskrá,
sem vér munum eiga að búa við líklega
ekki skemur en stjórnarskrána frá 1874,
er með öllum sínum annmörkum hefur þó
orðið landi voru til mikils farnaðar. Nú
er því hinni löngu og hörðu stjórnarskrár-
baráttu lokið um sinn, og úrslitin eru hin
viðunanlegustu eptir atvikum, miklu við-
unanlegri, en vér gátum gert oss vonir
um, einkum eptir gerðir meiri hlutans á
alþingi 1901. Stefna heimastjórnarflokks-
ins — að fástjórnina inní landið —hef-
ur algerlega sigrað. Þetta er því meira
gleðiefni fyrir Þjóðólf, sem hann hefur
sérstaklega látið sér annt um, að halda
uppi merki þess flokks, gagnvart mörgttm
og skæðum óvinum hans, sem ekkert bafa
sparað til að koma honum á kné. Og
þótt hinar fyllstu sjál fstjórnarkröfur vorar
hafi ekki fengizt, þá er þó svo rnikið unn-
ið, að ékki er það nema óviturra ofstækis-
manna, að fjandskapast út af því, þótt
meira fengist ekki. Allur þorri þjóðar-
innar mun einnig vel una þeim málalok-
um, sem nú eru orðin, og kunna heima-
stjórnarflokknum þakkir fyrir þann árang-
ur, er barátta hans við hinn svonefnda
valtýska flokk hefur haft síðan 1897, því
að ekki er það ofmælt, að hefði sá flokk-
ur efri orðið við síðustu tvær þingkosn-
ingar, þá mundi búsetunni ekki hafa ver-
ið gert hátt undir höfði. Fer svo opt í
flokkadráttum miklum og æsilegum, að
meira gætir kapps en sanngimi, og er
það mannlegur breyskleiki, er mörgum
veitir erfitt að sigrast á. Er nú einsætt,
að láta gamlar erjur um útkljáð mál nið-
ur falla. Sagan geymir þær trúlega í
skauti sínu, og mun skipta hlutdrægnis-
laust ljósi og skugga, þá er frá líður, og
hávaðinn er þagnaður og hitinn kólnaður.
Undir þann dómstól skjóta heimastjóm-
armenn ósmeikir máli sfnu. Er vonandi,
að hin væntanlega nýja stjórn vor reynist
sá heilla-Hrólfur, er leysi þjóð vora úr
læðingi deyfðar og dugleysis, víls Og vol-
æðisháttar. En enginn þarf samt að vænta
þess, að skjótar framfarir verði hér á ör-
stuttum tíma, þótt ný stjórn setjist að völd-
um. Að gera mjög háar kröfur, spenna
bogann mjög hátt þegar í stað er óvitur-
legt, því að af því geta leitt viðsjál von-
brigði og margt annað illt. En jafn heimsku-
legt er það, að finna hinu væntanlega
stjórnarfari allt til foráttu að óreyndu, og
reyna að æra landslýðinn með hrakspám
um, að af því muni engin heill stafa fyr-
ir þjóð voia, heldur jafnvel þvert á móti
kúgun og kreppa, áþján og auðnuleysi.
Slíkir óheilla-spáhrafnar eru hættulegustu
útflutnings-agentarnir og þjóð vorri sannar-
lega til lítils tíma, því að lítið sæmdar-
verk er, að vekja hjá henni óánægju og
óhugð. Hins þarfnast hún miklu fremur,
að glædd sé og vakin hjá henni trú og
von á framtíð hennar, og að því ættu all-
ir góðir Islendingar að styðja.
Merkust þeirra mála, er þingið nú af-
greiddi og í nánu sambandi standa við
stjórnarbótina eru lögin um skipun
á æztu umboðsstjórn landsins
og um ráðherraábyrgð. Frv. um
landsdóm varð því miður ekki útrætt,
með þvl að ekki vannst tfmi til þess, en
næsta þing hleypir því að sjálfsögðu af
stokkunum. Það hefði að vísu verið æski-
legast, að þingið í sumar hefði getað af-
greitt þetta mál samhliða stjórnarbótinni,
en ráðherraábyrgðarlögin voru þó enn
nauðsynlegri fylgifiskur hennar, eins og
heimastjórnarflokkurinn tók réttilega fram
í fyrra og lagði mesta áherzlu á næst
stjórnarskránni í stefnuskrá sinni 25. ágúst
f. á. En eins og menn ef til vill muna
vildi dr. Valtýr gera sem minnst úr þessu
og taldi þetta þýðingarlítið atriði 1 Eim-
reiðargreininni góðu í vetur, auðvitað
af því að flokkur hans hafði ekki hreyft
því. Samt flýttu 2 flokksmenn hans sér
að bera mál þetta upp í þingbyrjun og
tóku óbreytt upp ábyrgðarlagafrumvarp
frá þinginu 1893, en því var öllu umhverft
í nefnd, svo að ekki stóð þar steinn yfir
steini, og samið algerlega nýtt frumvarp