Þjóðólfur - 23.08.1907, Side 1

59. árg.
Reykjavík, föstudaginn 23. águst 1907.
ja 37.
Tillög'nr
i alþýðumenntamálinu og prestamálinu
með athugasemdum frá.
ónefndum presti.
F or má 1 i.
Heiðraði ritstjóri Þjóðólfs I
Samkv. stuttu samtali við yður nýlega, sendi
eg yður eptirfarandi tillögur 1 alþýðufræðslu-
og prestamálinu, ásamt athugasemdum við
þær, í þeim vændum, að þér lofið blaði
yðar að birta þær.
Þér, eins og aðrir, munuð hafa séð laus-
iegan útdrátt úr þeim { 64. og 65. blaði
Fjallkonunnar frá desember síðastl. Mér
þótti þessi útdráttur þegar mjög ófullnægj-
andi, og eg varð brátt var við, að mörgum
öðrum þótti það sama, og vildi eg því fá
„Fjallkonuna" til að birta allt „eins og það
legði sig". En fyrir annríki mitt, ókunnug-
ieik og fleira, gat ekki af þessari birtingu
orðið, fyr en nú, ef blað yðar vill taka upp
þetta mál mitt, þótt langt sé, svo að alþjóð
geti fyllilega séð andann og stefnuna og
fyrirkomulagið, sem þessar tillögur fara fram
á, og þá verið með eða móti. Og því frem-
ur vænti eg þess, að þér og blað yðar beri
fram þessar tillögur, sem eg hef séð, að
„Þjóðólfur" hefur nýlega flutt góðar greinar
út af þessum tillögum. Eg veit líka, að
þér, eins og svo margir aðrir góðir menn,
álítið, að hér sé um svo þýðingarmikil mál
að ræða, að eigi veiti af, að skoða þau og
rannsaka sem bezt frá öllum hliðum, áður
en nokkuð verður um þau útkljáð. Ogetið
vil eg enn láta nafns mins, meðal annars
af þv{, að eg tel umrædd stórmál meira verð
en nokkurt mannsnafn. Mér er það nóg,
að nokkrir vinir mínir þekkja nafn mitt.
Leyfi eg mér svo að koma með tillögurnar.
1. Um kennaraskóla.
Koma skal það allra fyrsta upp sem full-
komnustum kennaraskóla í Reykjavík, er
starfi með nægu fé og vel hæfum, sér-
menntuðum kennurum.
2. Um allsherjarstjórn alþýðumenntamála.
Jafnframt sé komið upp allsherjarstjórn al-
þýðufræðslumála fyrir landið allt. í þá
stjórn séu stöðuglega sjálfkjörnir: forstöðu.
maður kennaraskólans, forstöðumaður presta'
skólans og einn maður úr landstjórninni, er
stjórnarráðið velur til eins alþingiskjörtíma-
bils í senn. En alþingi kýs 4 í viðbót til
jafn langs tíma. Þessi 7 manna stjórn kjósi
sér formann af stnum flokki, og skipi sjálf
með sér verkum. Hún á að hafa á hendi
alla æztu aðalumsjón, forsjá og framkvæmd
fyrir alþýðumenntamál landsins alls, og á
hverjum einstökum stað eptir þörfum. Óhjá-
kvæmilegur kostnaður við þessa stjórn greið-
ist af fjárveitingu til alþýðumenntamála.
3. Um alþýðukennarana.
Utan kaupstaða og sjóþorpa skal sameina
prests- og alþýðukennarastarfið þannig, að
prestar séu alþýðufræðarar og alþýðukenn-
arar prestar. Skal prestaskóli og kennara-
skóli búa þá sem bezt undir prests- og
kennarastarfið, annaðhvort samtímis, hvor
við annars hlið, eða hvor á eptir öðrum.
4. Um niðurskipun sveitalýðsins í kennslu-
fylki.
Öllum landslýð utan kaupstaða og sjó-
þorpa sé skipt niður í smásöfnuði eða
kennslufylki, með svo jafnri fólkstölu, sem
frekast er unnt eptir staðháttum. Sé í
fylki hverju eigi færri en 200 menn alls og
helzt ekki fleiri en 300. Hvert kennslufylki
skal einnig jafnframt vera hreppsfélag út
af fyrir sig.
5. Um s/aðsetning prestkennara.
Þar sem þéttbýlast er í kalli hverju eða
kennslufylki, skal prestkennarasetrið vera,
og sé það alþjóðareign. Þar sé og kirkja
og kennsluhíbýli, allt á sama stað. Af nú-
verandi prestssetrum séu prestkennarasetrin
reist, eða af andvirði þeirra, ef þau þurfa
að færast til, og lánar landsjóður með góð-
um kjörum til að koma upp íbúð prest-
kennara, þar sem þess þarf við, eða stofna
verður ný setur og söfnuðurinn eða kennslu-
fylkið kostar kirkjuna við sitt hæfi. En
kennsluhúsið sé og jafnframt þing- og sam-
komuhús fylkisins, og kosti því fylkisbúar
að nokkru leyti til stofnunar þess og við-
halds undir hæfilegu eptirliti kennslustjórnar
heima í fylkinu og kennslustjórnar landsins.
Annars gengi greiðast og væri réttast, að
landsjóður legði til efnið ( skólahúsið, og
kostaði smíði, en fylkisbúar kostuðu aðflutn-
ing og árlega góða umhirðu. Æskilegast,
að öll þessi hús séu í sem nánustu sam-
bandi hvort við annað, helzt öll í sömu
byflgingu, en grafreitur þá ekki umhverfis
eða ( mikilii nánd við kirkjuna.
6. Um verkahring prestkennara.
Til þess að gera prestkennara vel fært að
vera í senn prestur og kennari að fullu
gagni, sé ýmsu breytt eða sleppt í núver-
andi verkahring presta. Séu þeir meðal
annars lausir við manntalshúsvitjanir og
allar skýrslur, sem á þeim byggjast, og
skal þeim frjálst að húsvitja eða heimsækja
sóknarfólk, hvenær sem bezt gegnir. Barna-
skírn ætti að framkvæmast við hentugleika,
en skemmri skírn að viðhafast í viðlögum af
hendi trúaðra leikmanna. Ennfremur mætti
mjög létta mörgum prestkennara prests-
starfið með því, að gera hið ytra guðsþjón-
ustu„form" og kirkjusiði ýmsa einfaldari
eða frjálslegri, en nú á sér stað, og leyfa
presti og söfnuði að dýrka vorn sameigin-
lega drottinn á þann ytra hátt, sem þeim
sjálfum er eðlilegast, ljúfast og léttast, og
þeim kemur saman um d: að svo miklu
leyti, er samrýmast má sönnum kristindómi.
Annars skyldi hver söfnuður fyrir sig hafa
sem fyllsta heimastjórn í sínum eigin and-
legu málum, og vera sem mest sjálfráður
um ytri meðferð þeirra. Meðan kennslu-
skeið stendur yfir, skal prestkennari kenna
mest S stundir daglega, en helzt 4. Einnig
sé honum heimilt, að taka sér aðstoðar-
kennanda, ef hann vill kosta til þess sjálfur
og kennslustjórn fylkisins samþykkir. Ann-
ars séu aðalskyldur prestkennara ákveðnar,
ásamt réttindum hans, í erindis- eða embætt-
isskipunarbréfi, sem viðkomandi yfirvöld fá
honum við veitingu prestkennarastarfsins.
7- Um laun og kjör prestkennara.
Laun prestkennara skulu vera 2000 kr.
minnst. Upp í þau fái þeir allar þær tekjur,
sem prestum nú eru veittar frá safnaðar
fólki og landsjóði. En það sem á vantar
téða launahæð, skulu þeir fá á einum gjald-
daga í október, eða þá á tveimur gjalddög
um, vor og haust, árlega úr landsjóði, af
svo ríflegu alþýðufræðslufé, að það nægi til
fullra launa allra þjónandi prestkennara.
Borgun fyrir tækifærisræður skal ekkiáætla
í mati sóknartekna.
Af launum slnum skulu prestkennarar
leggja sem svarar 2°/o af launaupphæðinni
allri í sjóð handa uppgjafaprestkennurum
og ekkjum þeirra, og renni sá sjóður og
núverandi prestekknasjóður saman í eitt. I
þennan sjóð skal og þjóðin leggja árlega
*
5000 kr. í stað eptirlauna þeirra, sem með
núverandi fyrirkomulagi ganga til presta-
stéttarinnar. Sjóður þessi skal hjálpa frá
vonarveli þeim prestkennurum, er sakir
ósjálfráðs sjúkleiks eða elli verða að sleppa
embætti, og ekkjum þeirra. Einnig má af
sjóði þessum líkna að nokkru þeim börnum
prestkennara, sem að ósjálfráðu verða
vönuð eða ósjálfbjarga. Að öðru leyti njóti
prestkennarar engra eptirlauna, nema alveg
sérstakar ástæður séu til.
8. Um atdur og fjötda nemenda á
kennstustaðnum.
Enginn unglingur skyldi takast til opin-
berrar alþýðufræðslu yngri en 12 ára. Til
þess tíma skulu heimilin sjálf annast alla
mögulega fræðslu unglinga sinna, með eptir-
liti og aðstoð kennslustjórnar fylkisins. En
frá 12 ára aldri og til 20 ára séu allir ung-
lingar þeir er hæfir teljast og ekki eiga að
fá æðri menntun eða sérmenntun, skyldir
til að sækja hina opinberu fræðslu hjá prest-
kennara. Öllum fræðsluskyldum unglingum
fylkisins skal skipta í tvo flokka, sem jafn-
asta, eptir aldri eða lærdómsreki, og sé ekki
nema annar námsflokkurinn í senn við
kennsluna, heldur skiptist þeir á um fræðsl-
una, sinn jafna námstímann hvor.
9. Um námstímann.
Árlegur námstími fyrir hvern nemanda sé
4 mánuðir, eða 8 mánuðir fyrir báða flokka
til samans. En allur námstími allra hæfra
ungmenna frá 12—20 ára, þeirra er eigi
gefa sig við æðri- eða sérmenntun, 4 mán-
uðir árlega ( 6 ár eða alls 24 mánuðir.
Skal þá hver unglingur ganga undir fulln-
aðarpróf og missi mannréttindi nokkur
standist hann það eigi eða vanræki það.
10. Um vist, fœði og pjónustu nemanda
um námstímann.
Þar sem gert er ráð fyrir kennslustaðn-
um ( mesta þéttbýli hvers kennslufylkis, þá
er til þess ætlazt, að nemendum verði sem
mest má verða skipt til vistar niður á ná-
býlin, og sæki þeir þá skólann sem heiman-
gönguskóla. Sé námsflokkur 12—15 ung-
menni, sem láta mun nærri, þá er vel ætl-
andi, að helmingur þeirra eða meira, geti
sótt skólann frá nábýlunum. En fyrir þann
hluta nemendaflokksins, sem ekki kemst
niður í nágrenni, skal vera til rúm eða
vistarvera á kennslustaðnum eptir þörfum.
Að því er til fæðis kemur, þá sé hvernem-
andi gerður út að heiman frá sér að öllu,
nema vökvan, sem ætti að fást á vistar-
staðnum við sanngjörnu verði — nema öðru
vísi um semjist — og matreiði hver nem-
andi fyrir sig sjálfur, með tilsjón og tilsögn
húsbænda, eða með aðstoð hinna eldri og
æfðari samnemenda, einkum stúlknanna.
Sama er um þjónustuna, að hver nemandi
ætti sem mest að hirða sig sjálfur, eða þá
unglingarnir hjálpa hver öðrum í því efni,
með eptirliti og leiðbeiningu húsbænda og
kennara.
11. Um frœðslumálastjórn í fglki hverju.
í hverju fylki skal vera þriggja manna
stjórn eða nefnd, til að veita forstöðu, um-
sjón og framkvæmd öllum fræðslumál-
efnum fylkisins. í þeirri stjórn þarf prest-
kennari ekki að vera, en má þó að sjálf-
sögðu vera þar. En sæti, málfrelsi og til-
lögurétt hefur hann á fundum kennslu-
stjórnar. Fylkiskennslustjórnin skal meðal
annars hafa eptirlit með fræðslu kennara,
vistum og aðbúnaði nemenda, og má nánar
ákveða verkahring hennar með erindisbréfi,
sem kennslustjórn landsins gefur.
12. Niðurlag.
Framanskráðar tillögur má framkvæma
smátt og smátt eptir þv(, sem prestaköll
losna eða aðrar ástæður og landsbúar leyfa
eða samþykkja.
Athugasemdir við framanskrifaðar tiliögnr.
Við 1. Um þetta atriði menntamálsins
tel eg óþarft að fjölyrða; það er og þegar
margrætt. Tel víst, að allir séu sammála
um, að byrja með sem fullkomnustum kenn-
araskóla. Og að eigi verði þar um annað
deilt, en skólastaðinn. Eg fyrir mitt leyti
mæli með Reykjavík, en er að öðru leyti
lítið kappsmál, hvort hann er í Rvík eða
Hafnarfirði. Að eins að hann sé jafnvel
settur og komi að jafngóðum notum, á
hvorum staðnum sem væri.
Við 2. Um þetta atriði, eða aðalhug-
myndina ( því, vil eg heldur ekki ætla
mikinn ágreining, þykist vita, að allir telji
nauðsynlega og sjálfsagða allsherjarstjórn
fræðslumála fyrir land allt, jafnframt því
sem hugsað er til að framkvæma sæmilega
og almenna umbót á alþýðumenntun og
menningu í landinu. Hitt gæti heldur verið
álitamál, hvernig og hverjum beri að skipa
í þessa stjóm. í samræmi við hinar siðarí
tillögur finnst mér fyrir mitt leyti sjálfsagt,
að í henni séu formenn prestastéttarinnar
og kennarastéttarinnar, þar sem prests- og
kennarastarfið á að sameinast hjá sama
manni. Einnig finnst mér og réttast, að
maður úr landstjórninni skipi hér sæti og
að stjórnarráðið velji hann, vegna þess að
landstjórnin mun löngum eða alltaf vera
meira eða minna riðin við bæði kirkju- eða
presta- og kennslumál landsins. En svo vil
eg, að þjóðin sjálf eða þingið fyrir hennar
hönd, skipi meir en helming fræðslustjórnar-
innar, svo að þjóðin geti haft áhrif á vald
og stjórn fræðslumálanna og engin einokun
eða nauðung geti lengi átt sér stað í þeim
efnum. Einnig held eg því fram, að eigi
megi slík stjórn vera fámennari, en hér er
ráð um gert, og að eigi megi kjósa til styttri
tíma, en eins alþingiskjört(mabils, því að
mikið og þýðingarfullt yrði starf hennar, og
mætti því ekki vera í senn margt af óvan-
ingum í henni. Einhverja þóknun þyrftu
sjálfsagt stjórnarmenn að fá, hver eptir sín-
um starfa, einkum illa launaðir menn í ann-
ríkum embættum, og embættislausir menn,
sem kosnir yrðu. Sú þóknun ætti að veit-
ast af alþýðufræðslufé.
Við 3. Helztu athugasemdir mínar við
þessa grein, eða röksemdir fyrir henni, hafa
verið teknar upp 1 „Fjallk." 65. bl. frá f. á.,
og hef eg að svo komnu litlu þar við að
bæta. Nema það vildi eg segja í viðbót,
gegn óþörfum ótta sumra manna við óholl
trúarbragðaáhrif prestkennara á nemendur,
að öðru eins dugar ekki að halda fram, að
slíkur ótti er ástæðulaus og fráleitur. Því