Þjóðólfur - 07.02.1908, Blaðsíða 1

ÞJÓÐÓLFUR
60. árg.
Reykjavík, föstudaginn 7. febrúar 19 08.
Xs 6.
Xonungsmorð
Portngalskonungur og eldri son
hans, ríkiserflnginn, myrtir.
Símskeyti til Þjóðólfs
frá Kaupm.höfn ds. ■'i. febr., kl. ,‘í4o e. li.
Kon.ungu.rinn i Portúgal og krón-
prinzinn skotnir (til bana) í vagni
á aðalgötn (í Lissabon). Manúel
konungsson sœrður, en hefur tekið
við ríkisstjórn. Franco landftótta.
Uppreisn in n iðurbœld.
*
f: H:
Það mátti búast við því, að til ein-
hverra stórtíðinda mundi draga í Portú-
gal eptir gerræðisverk þeirra konungs og
Franco ráðaneytisforseta hans næstl. vor,
er þeir rufu þingið og kölluðu það ekki
saman aptur. Var það í raun réttri
iullkomin stjórnarbylting og brot á stjórn-
arskrá landsins, er fyrirsjáanlegt var, að
iUa mundi reiða af. Franco tók sér full-
komin alræðismannsvöld og hafði kon-
nnginn alveg á sínu bandi. Mæltist þetta
atferli mjög illa fyrir þar í laadi, og þró-
aðist mjög óvildin til konungsfólksins.
En Franco taldi konungi trú um, að öllu
væri óhætt, og þyrfti hann ekki á þingi
að halda til að stjórna landinu. Bældi
hann og allar óspektir niður með harðri
hendi, og leit svo út, sem honum mundi
takast að halda landinu í þessum heraga.
Én nú hafa afleiðingarnar orðið þær,
að konungurinn og krónprinzinn hafa
verið myrtir, en Franco orðið að fara
landfiótta.
Karl i. Portúgalskonungur, er
nú var myrtur, var á bezta aldri, ekki fullt
hálffimmtugur, (fæddur 28. sept. 1863),
«g hafði setið að ríkjum síðan 1889, að
Foðvík konungur 1. faðir hans andaðist.
En Loðvlk konungur var sonur Maríu da
CJloria drottningar 1 Portúgal (-j- 1853)
systur Péturs Brasilíukeisara (-j- 1891).
Móðir Karis konungs var María Pia, dótt-
,r Viktors Emanúels Ítalíukonungs, systir
Umberto konungs, er myrtur var í júlí
1900. Karl konungur var kvæntur Maríu
Amalíu af Bourbonnaættinni frakknesku
(dóttur Loðviks Filipps greifa af París -j-
1894). Þau áttu 2 syni. Hinn eldri þeirra,
krónprinzinn Loðvík Filipp her-
togi af Braganza var fæddur 21.
marz 1887, og hefur þvf verið rúmlega
tvftugur, er morðingjarnir sviptu hann
lífi. Hann var ókvæntur, siðprúður ung-
lingur að sögn og þokkasæll, 0g kvað
hafa verið mótfallinn stjórnaratferli föður
síns og íranco. Hinn yngri sonur Karls
konungs Manuel hertogi afBeja,
sem nú er tekinn við ríkisstjórn, er 18
ára gamall (f. 15. nóv. 1889). Úrþvíað
Franco er nú flúinn úr landi, er senni-
legt, að hinum unga konungi takist að
friða landið. En þar er allerfitt aðstöðu,
því að auk þess sem 'ýðveldissinnuflokk-
urinn er þar fjölmennur, eru hins
vegar afkomendur Don Miguels (-þ 1866)
föðurbróður Marlu da Gloría drottningar,
■er stöðugt gera kröfu tll konungdóms í
Portúgal, og espa fólkið mjög gegn hinni
ríkjandi konungsætt. Þessi Don Miguels
flokkur hefur valdið miklum óeirðum og
óskunda í Portúgal.
Bankarnir,
ísland fyrir íslendinga,
1.
Þetta ætti ritstjóri Isafoldar og aðrir,
er reyna í ræðum og ritum að rýra álit
landsbankans, að hafa 1 huga, ekki síður
en á vörunum, því hvorki honum né nein-
um öðrum skynsömum manni mun bland-
ast hugur um, að vér höfum skyldur gagn-
vart þeirri stofnun, ef vér á annað borð
viljum telja oss 1 sporum þeirra manna,
sern vilja föðuriandinu vel og vilja vel-
megun þess og sjálfstæði.
Vér vitum allir, að landsbankinn er ís-
lenzk stofnun, íslenzk eign, stjórnað af
íslenzkum mönnum, sem þekkja staðháttu
vora, þarfir og skaplyndi, og sem græðir
fé handa oss og afkomendum vorum
hann er eign þjóðarinnar, og velmegun
bankans stuðlar að velmegun þjóðfélags
vors.
Hitt vitum vér einnig allir, að keppi-
nautur hans »íslandsbanki«, er gróða-
fyrirtæki einstakra manna, mest útlend-
inga, sem sáu sér hag i að senda peninga
sína hingað til íslands á meðan vextir
voru lágir erlendis, en jafnframt þvl treystu
svo skammsýni þjóðar og þings, að sér
mundu verða veitt hlunnindi á hlunnindi
ofan. — Fyrst í stað sýndist svo, sem
landsmenn sæju hvert stefndi, og vildu
ekki veita bankamönnunum svo gífurleg rétt-
indi, sem þeir fóru fram á, og urðu þeir
að sætta sig við minni réttindi í það sinn,
en hafa auðvitað treyst því, að fljótlega
mundi hagur hins nýja banka verða rýmk-
aður, þegar snaran fyrst væri komin um
hálsinn á landanum, sem líka hefur orðið
raun á, því síðan höfum vér aukið rétt-
indi bankans þing eptir þing án þess
að auka skyldur hans.
Þegar eg hef hugsað um bankasögu Is-
lands, hefur mér opt dottið í hug saga,
er mér var sögð um prest, sem átti að
háfa verið á Vesturlandi. Prestur þessi 1
var vel fjáður, og notaði fé sitt til útlána
gegn góðu veði og háum vöxtum. Til
þess að ná þeim vöxtum, er honum líkaði,
notaði hann það ráð, að lána fé fyrsta
ár meðj mjög vægum kjörum, en segja
svo upp láninu á fyrsta ári, og neyða
menn þannig til þess að framlengja lánið
með hærri vöxtum, því óhægt var mönn-
um í þá daga að fá lán annarsstaðar,
með því enginn banki var þá í landinu.
Mér væri kært, ef eg mætti segja um
alla stuðningsmenn íslandsbanka, að þeir
hefðu þó haft líka ástæðu og skuldunautar
prests, því það er þó ástæða, þótt almenn-
ingur opt með hræsnisyfirskyni álíti hana
óverðuga góðum drengjum, þá er fað þó
ástæða, en hítt er verra, ef haturtil stjórn-
ar lands þessa, eða til stjórnar lands-
bankans eða einstaklinga úr þeirri stjórn
blindaði svo hugskot þeirra manna, er
telja sig íslendinga eða föðurlandsvini, að
þeir gerðu allt sitt til að rýra álit íslenzka
bankans, en breiddu yfir mikln stærri og
jafnvel óþolandi galla útlenda bankans.
Eg býst við, að menn afsaki sig með
þessu: Peninga vantaði í landið, þeir
urðu að fást, svo landinu gæti farið fram.
Þetta er satt, oss vantaði peninga, því
fé landsbankans var af svo skornum
skammti, að það gat ekki fullnægt þörfum
landsmanna, sem þá voru á vaxandi menn-
ingarstigi. En hitt er annað, hvort ekki
hefði mátt bæta úr þessari þörf á annan
hátt, en með þvf að hleypa útlendum auð-
kýfingum inn í landið og leyfa þeim þá
þegar að flytja margar miljónir króna inn
á íslenzkan peningamarkað.
Eg er á þeirri skoðun, að ef vér hefð-
um árlega aukið starfsfé landsbankans
annaðhvort með beinu árlegu tillagi úr
landsjóði í nokkur ár, eða þá með því,
að leyfa einstökum Islendingum að taka
hluti í honum og í hvívetna aflað bank-
anum trausts inn á við og út á við, mundu
þeir peningar hafa orðið landi voru og
þjóð að engu minna gagni, en uppgripin
erlendu. Eg býst við, að þjóðfélaginu sé
líkt farið og einstaklingnum, sem upp al-
inn er í fátækt, og kemst allt í einu
yfir of fjár, eins muni ekki vera heppi-
legt fyrir þjóðfélag, sem alið er upp við
lítil efni, allt í einu að eiga kost á að
ná í nóga peninga. Þessa skoðun mlna
styð eg við það, sem nú er fram komið,
og er að koma í ljós, þ. e. skuldaklafa
þá, sem nú kreppa að hálsum helzt til
margra, sérstaklega þeirra, sem búa í
kaupstöðunum, þar sem bankarnir eru.
Þótt mönnum kunni að falla illa að heyra,
þá er nú sannieikurinn sá: vér höfum
sfðustu árin vanrækt stima þá atvinnu-
vegi, sem margra ára reynsla halði sýnt
oss, að voru arðberandi (fiskiveiðar á segl-
skipum), en ruðst út í aðra óþekkta at-
vinnuvegi, sem óreyndir voru hér (véla-
bátar, gufuskip).
Ekki má skilja þetta svo, að eg sé ný-
breytni frábrugðinn, öðru nær. Eg vil
að vér tökum allir það upp, sem geti
orðið oss til frama og gagns, en eg vil,
að vér byggjum nýbreytni vora á reynslu
sjálfra vor, en köstum ekki eigum vorum
í óreynd fjárglæfrafyrirtæki. Nú sem
stendur þori eg að fullyrða, að banka-
viðskiptin, að minnsta kosti hér í bæn-
um, eru ekki til vegs eða valda fyrir þjóð-
félag vort.
F'.g býst við, að sumir muni segja: Að-
ur en Islandsbankinn kom, voru peninga-
skipti Islendinga að mestu í höndum er-
lendra manna, erlendra umboðsmanna, og
þau skipti voru vond, og því nauðsynlegt
að fá öftugan banka inn í landið, til þess
að létta af þessari landplágu.
Á tímamótnm.
Það ætti hverjum manni að vera Ijóst,
að nauðsynlegt er að gefa sér tíma
öðru hvoru til, að renna huganum yfir,
hvert vér berumst með straumi tfmans,
hvernig vér erum staddir bæði f andleg-
um og líkamlegum efnum, hvort aðal-
stefnan horfi til hafnar eða út á eyðisker
eyðileggingarinnar. Með því að hafa ná-
kvæmar gætur á þessu í tíma, mun sfðnr
hætt við að villast út af réttri leið fyrir
þá, sern hafa vilja og þrek til að halda
í réttu horfi og reyna að yfirstíga tor-
færurnar, sem ávallt eru á vegi manns,
því velferð hvers eins, bæði hin efnalega
og siðferðislega, er velferð alls þjóðfélags-
ins, og um það skyldi hver nýtur drengur
hugsa, að þjóð sinni gæti orðið sem mest
og bezt not að því liði, sem hann er
megnugur að veita og hann álítur sann-
ast og réttast henni til heilla, því að það
er blátt áfram skylda; annað er svik við
við þjóð sína og ættland, og þess meiri
ábyrgðarhluti, að hafa gengið þar illa
fram, sem málefnið er þýðingarmeira og
völdin meiri, sem veitt eru. Því svo hlýt-
ur það ávallt að vera, að völdin eru
fengin í hendur einstökum mönnum úr
þjóðfélaginu um lengri eða skemmri tíma,
opt til afarþýðingarmikilla verka, og fyrir
því ættu það að vera úrvalsmenniinir,
sem það hlytu. En það getur reynslan
ein sýnt, hvort þeir verðskulda það nafn,
því ekki reynir á hreysti kappans fyr en
á hólminn er komið. Þar fyrst er leik-
sviðið, sem sýnir frammistöðuna, hvernig
vopnanna er neytt, hvort menn láta vel-
ferð og rétt ættjarðarinnar sitja í fyrir-
rúmi fyrir öllu öðru, hvort menn hafa svo
göfugt og þrekmikið hugarfar, að geta
kastað á bak aptur öllu öðru, sem miðar
til hlutdrægni og eigin hagsmuna, en unnið
einungis allt fyrir ættjörðina eptir beztu
sannfæringu og af fremsta megni. Dndir
því merki skyldi hver sannur sonur móð-
ur sinnar berjast, hvort sem andstæðing-
arnir eru fleiri eða færri, því gott mál-
efni, flutt af einurð og hyggindum, ber
ávallt sigur úr býtum að lokum, enda er
betra að falla með sæmd, en lifa með
skömm, og á það sérstaklega við, þá er
þjóð berst fyrir frelsi sínu; þá má enginn
maður liggja á liði sínu, heldur veitast að
því sem einn maður, að hrinda hennar
stærstu málum fram til sigurs, en varast
innbyrðis ósamlyndi og sundrung. Or-
ustur milli tveggja þjóða eru opt þýðing-
armiklar fyrir frelsi þeirra, og veltur mjög
á því, hvernig hershöfðingjarnir reynast.
En eigi er það þýðingarminna, þá samið
er um frelsisfyrirkomulag einhverrar þjóð-
ar fyrir alda og óborna. Þá kemur einn-
ig mestur vandinn á herðar fulltrúunum.
Á svo þýðingarmiklum tímamótum h e i m t-
ar ættjörðin, að hver geri
skyldu sfna af fremsta megni.
Þar skal einarðlega framfylgt ölltim þeim
kröfum, sem byggjast á fornum rétti, og
þjóðfélagið á fullkomna heimtingu. á, o g
aldrei þar frá að víkja, hvað
sem í boði er, því sjálfstjórn og sjálfs-
ábyrgðartilfinning mun reynast hverri þjóð,
sem og hverjum einstökum, farsælasti
vegur til framþróunar, og sá fulltrúi, eða
hver sá, sem vinnur að því verki með
dugnaði og fyrirhycgju, á skilið fullkomið
traust og virðingu síns þjóðfélags.
Snorri Vestfitdingur.
t
/