Þjóðólfur - 29.04.1910, Blaðsíða 2

70
ÞJOÐOLFUR
un til, og kjör þeirra og verkahringur
vaeri eitthvað 1 likingu við það, sem
prestkennara uppástungan leggur til. —
Hins vegar er jafnframt nú búið að skifta
landinu svo í prestaköll, að langfæstir af
prestunum geta nokkurnveginn fullnægt
köllunarverki sínu, þótt þeir séu allir aí
vilja gerðir, og þá einnig um leið lang-
fæstir söfnuðir, sem geta notið tilætlaðr-
ar uppbyggingar af prestum sínum, þótt
söfnuðirnir séu góðir söfnuðir — alt vegna
víðáttu og strjálbygðar kallanna.
Hví skyldi þá ekki prestkennara-uppá-
stungan og fyrirkomulagið vaka fyrir mér
enn og nú? Jú, hún gerir það llka.
Og mér þætti ekkert undarlegt, eða ó-
eðlilegt, þótt hún, eða eitthvað svipað,
færi nú bráðum að vakna og vaka fyrir
geirum og fleirum,
En þó að þetta fyrirkomulag kunni að
fara i bága við aðskilnað ríkis og kirkju,
sem eg að svo stöddu skal ekki ura segja,
þá tel eg það ekki með skaða, heldur
jafnvel til hins gagnstæða.
Því eltir því, sem eg hugsa lengur og
meir um fríkirkju yfirleitt, og einkum hér
á landi, eftir þvl verð eg minna sspentur*
fyrir henni. Og mér finst nú efasamt,
hvort frfkirkja er æskilegri eða blessunar-
vænni en vel frjáls þjóðkirkja, sem nú
fer að verða að vonum. Því fríkirkja
getur orðið, og heiur einatt orðið fult eins
þröng og ströng af andlegu ófrelsi og
einræni, eins og þjóðkirkja, og miklu
þrengri en frjáls þjóðkirkja. Frikirkja
getur Uka auðveldlega orðið að þjóðkirkju,
og hefir einatt ordið það, eins og þjóð-
kirkja að fríkirkju; svo að hvorttveggja
skiftist á, og er tímabils-ásigkomulag, eins
og flest annað fyrirkomulag i heiminum.
Ef þjóðkirkjan okkar yrði að fríkirkju,
þá mandi hún varla treysta sér til að
hafa söfnuði sina marga og smáa, eða
prestaköllin lítil; því að smáir eða fá-
mennir söfnuðir mundu ekki geta boðið
prestum sínum lífvænleg kjör, og fri-
kirkjusöfnuðir mundu eigi geta veitt svo
mörgura svo mikla launauppbót sem þyrfti
til svo margra smágaila, og það enda
þótt hún feggi að halda öllum þeim eign-
uro, sem þjóðkirkjunni nú teljast. Þvi að
á sjóði hennar mundi auðvitað hvíla
prestaskóli og ýms önnur útgjöld i þarfir
hennar. Hún mundi þvi, að likindum,
kjósa söfnuðina sem stærsta, prestaköllin
sem fjölmennust, til þess að söfnuðirnir
sjálfir gætu sem mest kostað hver sinn
prest, og þyrftu sem minst að hvíla á
kirkjusjóði.
En tii þess að islenskur sveitasöfnuður
gæti launað af eigin rammleik presti sín-
um, álíka vei og prestum nú er goldið,
og minna mundi ekki þykja boðlegt, þá
þyrfti hann að vera mjög svo stór eða
fjölmennur, ellegar þá að öðrum kosti
að leggja á sig margfait meiri prestsgjöld
en hingað til hefir verið, og þótt harla
nóg. Eg get þvi ekki hugsað mjer slíka
söfnuði smáa, heldur, að hugsað yrði um
og reynt að bafa þá sem fjölmennasta;
ekki fámennari, heldur fjölmennari en
flest samsteipuköllin nú.
En stór söfnuður, fjölment prestakall i
íslenskri sveit er nú, og mun verða lengi
ennþá, sama sem afarstórt og erfitt þjón-
ustusvæði, sem hlýtur að gera bæði þjón-
ustuna og notin að henni algerlega ófull-
nægjandi, og nánast að nafni tómu, eins
og fyr er ádrepið.
Nei, hér þarf margt og mikið að breyt-
ast frá því sem nú er, til þess að frí-
kirkja geti algerlega, og til nokkurra
b ó t a tekið við af þjóðkirkjunni, að
minsta kosti í sveitunum: fólk að fjölga,
bygð að þéttast og blómgast, menning að
eflast, samgöngur að batna o. s. frv.
Enn sem komið er, og eins og nú
stendur og horfir við, er því fyrir mínum
sjónum, frjálsleg þjóðkirkja ákjósan-
legri og tryggari, jafnvel eins og henni
nú er fyrirkomið að prestakallaskipun o.
fl., sem eigi má iakara vera.
En betra væri þó miklu, að þjóðin
ætti þá kirkju og kirkjan þá þjóð, sem
vildi taka höndum saman og hjálpast að
til að efla og öðlast hinn besta auð
hverrar þjóðar, mentaða trú og trúaða
mentun í þessu landi, sem ennþá vant-
ar yfirleitt þetta hvorttveggja, eins og
flest ástand hjá þjóð vorri sýnir nú nokk-
urnveginn jafnt í veraldlegum og andleg-
um efnum.
En þetta mundi einna best takast ein-
mitt með því, að nota prestskennarafyrir-
komulagið: gera fræðsluhéruðtn hvert
fyrir sig að safnaðar- og sveitarfélögum,
sem allra mest sjálfráð um sín sérmál,
andleg og veraidleg, eða fyrirkomulag
þeirra, gera svo kennarana að prestum og
prestana að kennurum sem allra best
mentaða og trúaða frá mentuðum og trú-
uðum kennara- og prestaskóla, láta kenslu-
blbýli og heimili prestskennara vera
hvorttveggja saman á hentugasta og þétt-
býlasta stað í héraði hverju, ætla prest-
kennara 20—30 nemendur 12—18 ára í
2 flokkum til 4 rnánaða lýðkenslu á
hverjum einstökum á ári, eða eitthvað
þessu líkt, og laga svo og liðka verka-
hring kennarans sem prests, að hann
jafnhliða lýðfræðslunni, og auk hennar,
geti auðveldlega fullnægt eðlilegum, and-
legum þörfum og kröfum héraðsbúa sinna
o. s. frv.
En þá er ennþá eitt, sem sr. Jóhannes
og sjálfsagt fleirum, þykir mæla á móti
þessu eða öðru eins fyrirkomulagi, en
það er, að slikt hafi ekki tíðkast rneðal
germanskra þjóða. Það þykir mér skrít-
in mótbára. í henni finst mér liggja það,
að enginn eigi eða megi gera neitt, sem
ekki hefir &ður eða annarstaðar verið gert
meðal skyldfólks hans, ellegar þá, að vér
rnegum ekki bera neitt við, nema í eftir-
hermum eftir nálægum ættþjóðum. Það
er náttúrlega gott og sjálfsagt, að taka
margt eftir þessum þjóðum: alt gott og
nytsamlegt, sem við á hér og samiýmist
cfnahag, eðli og ásigkomulagi lands vors
og þjóðar. En vér íslendingar höfum
lika, að sögn og sannindum, s é r e ð 1 i,
og landið vort einnig; og hér er svo
mörgu öðruvísi háttað en annarstaðar.
Eg sé nú ekki betur, en að þetta prests-
kennara-fyrirkomulag geti átt við séreðli
vort og lands vors, og ekkert, sem fyr og
betur mundi koma þjóð og landi upp til
dygða og dáða, farsældar og frama fyiir
mentaða trú og trúaða mentun. Þetta
fyrirkomulag er lika óreynt, að sögn sr.
Jóh., meðal germanskra þjóða. Og hver
veit þá, eða getur fullyrt, að það sé þar
alstaðar óhafandi, fyrst það er óreynt?
Það þýðir ekki, og er rangt, að benda,
i þessu sambandi, á samband katólsku
kirkjunnar og skóla hennar við rikið á
Frakklandi eða annarstaðar — þvi mót-
mælendatrúin og kirkjan er annars eðlis
en hin katólska, ekki sist hin sannlút-
erska, sem i sannkristilegum anda elskar
og þráir sannleikann, ljósið, frelsið og
hverskyns^fullkoranun og framför sálar
og líkama.
F.g læt svo staðar numið; en bið sr.
Jöh. eða aðra, sem kveða vilja niður
prestskennara-uppástunguna, og dæma hana
afleitari en allar aðrar uppástungur, að
sýna mér og henni þá vinserad, áð lesa
og íhuga það, sem eg hef stutt hana
með bæði nú og.fyr. Eg hef verið svona
langorður nú, af því eg ætla mér ekki
að deila um þetta mál lengur, — en eg
vildi þó taka fram hið helsta um leiðog
eg hætti.
ið afnema öll eftirlaim.
Það virðist vera orðið meir en mál
að fara að kvarta yfir fjáraustri þeim
til embættismanna og annara, sem í land-
sjóð rétta fingurnar — í samanburði við
það, sem varið er landinu til þrifa af þingi
og stjórn. Eg veit vel hvert svarið verð-
ur af þeim lýð, þegar yfir þessu er
kvartað. Að alþýða sé að telja eftir það fé,
sem gangi til embættismanna og annara,
sem fá fé úr landsjóði, án þess að kunna
að meta störf þeirra og þekkja þarfir
þeirra. í þessu getur verið dálítið hæft,
og mikið er f því hæft, að henni er farið
að ofbjóða slíkur austur, sem fer hækkandi
ár frá ári. Ár frá ári koma nýir og nýir,
sem vilja hækka laun sín. Ár frá ári eru
stofnuð ný embætti með frá 1200—
6000 kr. launurn. Ar frá ári er bætt við
nýum mönnum á eftirlaun, stundum hóp-
um saman, sem ekki höfðu haft rjett til
eftirlauna. Ár frá ári birtist frá þinginu
nýr samanburður.á launumembættismanna.
Sá embættismaðurinn, sem minna þykist
hafa, vill fá eins og sá, sem meira hefir;
einlægur metningur koll af kolli, eins og
þegar börnum er gefinn biti 1 lófa, ofoft-
ast er beiðnin heyrð, í ár frá þessum, þvl
hann heyrir til þeirri stjórn og þeim
meirihlntaþingflokk; þá koma aðrir, og
vilja fá eins og hinir. Þessi gang-
ur er orðinn gamall; fyrst byrja æðstu
embættismennirnir, svo koma hinir á eftir:
læknar oft, prestar, skjalaverðir og bóka-
verðir, aðstoðarmenn allir, barnakennarar
allir, póstar, skáld, og eg veit ekki hvað
má lcngi telja. En sú upptalning er bæði
óljúf og þýðingarlaus, því þar eru lítil
takmörk; flestir vilja fá meira, fáum þykir
fé of mikið eða trúlega fæstum, þvf eiga
þeir skilið þakklæti, sera þiggja og ekki
biðja um meir-
Eg efast ekki um, að margur alþýðu-
maður sjái það, að þetta getur ekki gengið
áfram endalaust, að hún eða þeir, sem
eiga að borga, geta það ekki, það hlýtur
svo að fara. Það er búið að venjabænd-
ur svo, að þeir mögla ekki á meðan einn
peningur hrekkur. Að þvf leyti likjast
þeir horuðum hesti á haustdegi, sem
rogast heim með vetraríorða handa hús-
bóndanum og heimilisfólkinu, svo lengi
sem hann getur staðið, án þess að hafa
hugmynd um að geta tórt sjálfur. Alt
þetta gerir hann möglunarlaust. En hús-
bóndinn veit ekki fyr en hann einn góð-
an veðurdag gefst upp undan byrðinni, og
ekki trúi eg öllum betur, sem laun sín fá
úr landsjóði eða bitllnga, til að sjá hve-
nær vér hættum að geta borið það, sem
á baki okkar hvllir. En svona er búið
að þjaka hug og dug fjöldans, að hann
virðist þola alt möglunarlaust; jafnvel
bændur sem á þingi eru, virðast vera eins,
og mætti þó ætlast til að þeir gætu ekki
horft á slíkt, vitandi það, að alt sem gera
þarf til að rækta og efla landið að gæð-
um, er enn ógert og í hreinasta skötulíki.
Skuldir manna aukast ár frá ári, samfara
iðjuleysi og alskonar prjáli. Allir vilja
læra eitthvað — þó ekki væri annað en
til barnakenslu, þvf það er þó eitthvað
í áttina að geta tekið hlut á þurru landi,
þó ekki sé hann stór. Það er heldur ekki
mikið líkams erfiði. Og það eitt gerir alla
bitl nga úr landsjóði óalandi og óferjandi,
eða fiesta, að þeir bæði eyðileggja sál og
sannfæringu margra, snúast um von á
þeim og þeirn bitlingum, eða því haía
blöðin oít viljað halda fram, og er það
vfst ekki með öllu ósatt, og hitt, að slfkt
keraur oft illa og óréttlátt niður, þar til
allir fá eitthvað.
Það sem þá er enn ótalið og verst er
að þola, það eru eftirlaun embættismanna,
og má vera hreinasta furða á þvf, að veí
efnaðir embættismenu skuli aldrei hafa
fundið hvöt hjá sér til að afsala sér slík-
um — eg vil ekki segja blóðpeningum, —
vitandi þess, að þeir eru oft teknir frá
munninttm á bláfátækum konum ogbörn-
um, og bændum, sem ekki hafa við-
unanlega fllk til að fara, f að vinnu sinni,
ekki viðunanlegt hús til að hverfa í
að kvöldi, varla nægilegan mat til að
borða og alloftast vont og kalt rúro
til að hvílast í, eftir strit og stríð dagsins.
En við slík kjör búa nú margir bændur á
landi voru, trúlegu miklu fleiri, en nokk-
urn okkar varir. Nei og aftur nei, það
gera embættismenn ekki; hitt er tíðara, að
þeir láta sér ekki nægja sín lögskipuðn
eftirlaun, heldur vilja fá meira — meira,
og það þótt vel efnaðir séu, og má slíkt
furðu sæta. Sjálfsagt brygði slfkum mönn-
um við, að hafa sætaskifti við hina. En
er okkur bændunum og öðrum, sem borga
eigum, ekki mál að hefjast handa og yfir-
fara Iaun þau, sem við borgum embættis-
mönnum og þá bitlinga, sern borgaðir eru
hinum og þessum. Getum við ekki hugs-
að um það, eða megum við það ekki eða
þorum við það ekki? Mundura við ekki
vilja rerja sumu af því fé öðruvísi en
gert er? Jú, sannarlega. En við verðuro
þá að láta heyra til okkar. Á öllum þing-
málafundum ætti þetta mál að ræðast.
Öllura þingmönnum ætti að vera falið
á hendur að stuðla að því, að öll eftirlaun
væru afnumin með öllu. Það þýðir ekk-
ert að vera að segja okkur, að menn fá-
ist ekki í embættin, ef þau eru ekki hátt
launuð, því það er ekki satt. Við trúurn
þvf ekki; þvf ekki losnar svo neitt em-
bætti, að ekki sé rifist um það; ekki svo
mikið sem barnakennarastnða losni, svo
að ekki séu margir um hana, og það
nægir til að sýna, hvað hæft er f hintt.
Ekki þýðir heldur að ætla, að við trúum
þvf, að maðurinn standi neitt bctur í
stöðunni, þótt hann hafi há laun; þv£
við vitum, að allir samviskusamir menn
gera jafnt skyldu sína, hvað sem laun-
unum líður. Þau eru þar enginn reæli-
kvarði, nema að síður sé, þvl trúlega
geta mikil laun leitt til hófleysis, munaðar,
og til að gera manninn um of aerukæran.
Að minka laun og afnema öll eftirlaun,
gæti orðið til þess að tærri gengu manta-
▼eginn eu nú gera, ineira og minna á
landsins kostnað og slæpast svo hópum
saman, það gæti eg vel skilið, og kalla eg
þá vel farið. Eg vooast til að enginn
skilji orð mín svo, að eg vilji ekki, að
alþýðu eða embættismönnum sé borguð
hæfileg laun; það er alls ekki álit mittv
heldur að þau verði ekki hækkuð koll af
kolli < það óendanlega. Slíkt getum við
ekki þolað. Og að öll eftirlaun séu af-
numin. Við getum ekki annað en blygð-
ast okkar fyrir að gleðjast yfir, þegar við
heyrum lát gamalla og góðra embættis-
manna, bara fyrir eftirlaun þeirra, eins og
það væri cinhver sveitarkerling, semaldr-
ei hefði gert ærlegt verk. F,n svona ero
menn nú innrættir, og það rnargir, og er
þ'að sannarlega leiðinlegt. Þetta gera
eftirlaunin, og ekkert annað.
Kg endurtek það aftur að endiugu, að-
eg vonast eftir að eftirlaunamálið verði
tekið til umræðu á öllum þingmálafundum
fyrir næsta þing. Eg veit, að allur al-
menningur er þeirrar skoðunar, að bau
séu ranglát í samanburði við kjör alþýðu
og .efnahag þjóðarinnar- Og því er þá
ekki sjálfsvgt að hreifa því opinberlega og
fylkjast nm að afnema þau og gera land-
inu eitthvað þarfara nieð þeim.
5. Mars 1910.
Bjarki Árnesingur.