Þjóðólfur - 24.06.1910, Blaðsíða 1

62. árg.
♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦*♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦
♦ BOGI BRYNJÓLFSSON ♦
X yflrréttarmálafiutningsmaður X
♦ er fluttur í Austurstræti 3 (fyrv. Ý
♦ afgreiðsla Þjóðólfs). ♦
X Tals. 140. Helma 1 1 — 12 og 4—5. J
♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦♦
Búnaðarritið
1910.
Það er sjaldgæft, að Búnaðarritið flytji
ritgerðir, er mikill veigur sé í, síðan það
komst 1 hendur Búnaðarfélags Islands;
mest hefir það verið allskonar skýrslur til
félagsins, flestar ómerkilegar og leiðin-
legar. En í þessu hefti þess, sem er 2.
og 3. hefti af 24. árg., er undantekning
frá þeirri meginreglu ritsins, að flytja
rusl eitt, og eru nokkrar góðar ritgerðir
þar á meðal, hafa líklega slæðst óvart
með.
Fyrsta ritgerðin er um kornyrkju á Is-
landi að fornu, og er hún eftir prófessor
Björn M. Ólsen, blátt áfram og látlaust
rituð, en fróðleg mjög, hiklaust fróðleg-
asta ritgerðin um þetta efni.
Höf. sannar það, skýrt og ljóst, með
heimildum í fornbréf og gjörninga, og
svo með örnefnum og staðarheitum, að
kornyrkja hefir verið almenn hér á landi
til forna, einkum hefir hún verið almenn
á Suðurlandi, sýna það fornir máldagar
Og skjöl.
Ritgerðinni er skift í tvo aðalkafla,
fyrst vitnisburðir, er snerta landið í heild
sinni, og svo vitnisburðir, er snerta ein-
Staka staði.
Bæarnöfn þau, er höf. telur benda til
kornyrkju, eru fyrst og fremst Akurnöfnin,
svo og »gerði« og »traðir«.
Um gerðin farast höf. svo orð: »Eg
get þess hér þegar (bls. 7) að bæarnöfnin
Gerði eru oft stytt fyrir Akurgerði, sem
lfka er haft um bæarnafn. Slík nöfn geta
þó mint á akuryrkju, enda eru þau lang-
almennust f þeim sveitum, þar sem korn-
yrkja var helst stunduð. Eg set þau því
á örnefnaskrárnar hér á eftir, sem fylgja
hverri sýslu, ekki af því, að eg þori að
fullyrða að þau öll beri vott um korn-
yrkju, heldur til að benda á þau, ef svo
kynni að vera, og gefa kunnugum mönn-
um, þar sem örnefnin eru, tilefni til að
athuga, hvort þar sjáist nokkrar leifar
sáðgarða eða akra, og tek eg þakklátlega
á móti öllum vísbendingum í því efni«.
Sama er að segja um traðarnöfnin.
Þau benda ekki skilyrðislaust til korn-
yrkju, og geta verið dregin af tröður =
stígur = gata.
í Norðlendingafjörðungi finnur höf.
enga gamla vitnisburði um kornyrkju,
nema sagnir úr Islendingasögum viðvíkj-
andi Eyafjarðarsýslu, og svo örnefnin, er
sum bera órækan vott um kornyrkju.
Aftur eru órækar sannanir og heimildir
fyrir kornyrkju í Sunnlendingafjórðungi,
þar má nær því heita, að kornyrkja hafi
verið almenn um 1300, og alt fram til
^Soo finnast órækar sannanir fyrir korn-
yrkju þar.
En oss finst að eigi sé unt að skilja
máldaga kirkjunnar á Mel í Miðfirði á
arðra lund en þá, að þar hafi kornyrkja
verið, því í maldögum hennar bæði 1318
og 1397 segir »þetta j mat þriar vætter
miöls*; væri það einkennileg hending,
ef sá matarforði hefði verið jafnmikill
bæði árin, auk þess sem mjöl er hvergi
nefnt í máldögum norðlensku kirkjanna,
nema Hóladómkirkju, — svo vér höfum
orðið varir. Gæti ekki akurinn á Mel hafa
gefið af sér þrjár vættir mjöls? Og gæti
það ekki verið, að bærinn dragi nafn af
grasinu Melur?
Um mjöl Hóladómkirkju er það að
segja, að íslenskt mjöl lftur út fyrir að
það sé, því matarforði þar er íslenskur:
smjör, harðfiskur, hákarl o. s. frv., lægi
það hendi næst að álíta, að það hefði
verið eftirgjöld (sbr. bls. 84), því eftir ör-
nefnum að dæma, hefir kornyrkja verið
á nokkrum stólsjörðum í Skagafirði.
Og svo virðist sem kornyrkja hafi enn
verið í Blönduhlíð árið 1476, því er Jón
Jússason telur peninga þá, er hann lét
bera í kirkjuna í Miklabæ í Blönduhlíð,
telur hann ýms matvæli, svo sem fimm
vættir smjörs, kýrþjó tvö, hákarlslykkj-
ur, skötu, rikling, o. fl. Þar á meðal
»mjöl í stampi«, og þar sem öll mat-
vælin, nema þá mjölið, eru íslensk, þá
virðist rétt að líta svo á, sem það hafi
og verið það, einkum er þess er gætt, að
Akranöfnin þar í sveitinni sanna ómót-
mælanlega, að kornyrkja hefir verið þar.
í örnefnatölu höf. vantar talsvert, enda
eigi við öðru að búast, og ókleyft að
safna því öllu, en svo ætti samt að gera.
Þessi örnefni höfum vér ekki fundið:
I Eyafjarðarsýslu: Töðugerði(frá
Hóli í Svarfaðardal), Sandgerði (frá Hnjúki
Vallahr.), Kringlugerði. (frá Þúfnavöllum,
Skriðuhr.) og Harðmagagerði (frá Völlum
í Saurbæarhr.). Spónsgerði, er höf. nefnir
á bls. 37, hefir heitið svo mjög lengi, en
hét fyr Skúmsgerði.
I Skagafjarðarsýslu: Háfagerði
(frá Brekkukoti Tungusveit) Álfgeirsvalla-
gerði(bls.4oefst), þau eru þar tvö, Strábeins-
staðagerði, Holtmúlagerði, Hafsteinsstaða-
gerði og Elínargerði, öll í Staðarhrepp;
Beingarður, jörð í Rípurhrepp, og Graf-
argerði, eyðihjáleiga í Hólahreppi, bygt
1666, og síðar, og þá nefnd svo, en í
Jarðatali Johnsen er hjáleiga þessi nefnd
Grafarkot.
í Húnavatnssýslu: Geldingagerði
(sbr. Tímarit J. Pét., II., bls. 48).
Á bls. 66 til 68 skýrir höf. frá, á hvern
hátt notkun akursins hefir verið, hversu
mikið hafi verið tröð og hversu mikið
sáðland, telur hann þar, að helmingur
akursins hafi jafnan verið f tröð, en efa-
samt verðum vér að telja að svo hafi ver-
ið, heldur aðeins fjórðungur, og þá þrír
fjórðu akursins sáðland; að minsta kosti
er svo í ræktunaraðferð þeirri, er Danir
nefna »firevangsbrug« og höf. nefnir á
bls. 66.
Næsta greiriin er um »Hrossarækt« eft-
ir Pál Zóphóníasson frá Viðvík, sýnir hann,
að íslensku hestarnir séu ekki einvörð-
ungu norskir, heldur blandaðir írsku kyni.
Ymiskonar fróðleikur er í ritgerð þeirri
og góðar bendingar til hestamanna.
Þá tekur við grein um grasmaðkinn
eftir Einar Helgason garðyrkjufiæðing,
góð hugvekja og vel rituð. Væri það
mikils vert, ef unt væri að losa landið
grasmaðks-pláguna.
Þá taka við ýmsar smærri greinar,
sumar góðar, þar á meðal er fyrirlestur
sá, er Sigurður ráðunautur Sigurðsson hélt
um búnaðarframfarir síðustu ára, fróðleg
grein, er flytur margt þarft og kemur
víða við.
Verði mörg hefti Búnaðarritsins sem
þetta, verður ritið meira metið en oft
hefir verið áður.
Ummæli
um fyrirlestur
Bjarna Jónssonar frá Vogi.
Þjóðólfur flutti nýlega símskeyti, þar
sem sagt var frá því, að Wulff grasafræð-
ingur og háskólakennari í Stokkhólmi
vítti harðlega framkomu Bjarna frá Vogi
í Stokkhólmi.
Dönsk blöð flytja ágrip af ummælum
háskólakennara þessa, og finst oss rétt
að birta þau, einkum og sérstaklega
vegna þess, að þau gætu jafnframt verið
góð ádrepa til vor Islendinga, að gera
meira en gert hefur verið til þess að
bæta »ltafnir vorir o. fl.
Eftir að dr. Wulff hefir tekið fram,
sem var óþarfi, að hann ekki þekki
nákvæmlega til á íslandi, byrjar hann
svo:
»Það er hiklaust rétt, er hr. Bj. Jóns-
son segir, að margt er það, er mætti
flytja beina leið frá Svíþjóð til íslands,
en beinar gufuskipaferðir gætu þó trauðla
borið sig.
Hinn litli fólksfjöldi (1909 : 82000) á svo
stóru landi sem íslandi (104,785 □ kíló-
metrar) þarf eðlilega eigi svo mikið héðan,
að það svari kostnaði að hafa beinar gufu-
skipaferðir, og það er mjög dýrt að flytja
vörur til íbúanna vegna þess, að vegir
og samgöngutæki yfir höfuð — eru
mjög slæm. Skipin verða að elta hvern
smáfjörð til þess að skipa í land nokkr-
um sekkjum hér og nokkrum sekkjum
þar. Það er með öðrum orðum megnasta
tímatöf og eykur mjög aukaútgjöld vegna
þess, að skipin geta ekki fengið sig af-
greidd við fáeinar aðalhafnir.
Eg er ennfremur undrandi yfir því, að
ísleudingar sk,uli vera að óska eftir versl-
unarviðskiftum við aðrar þjóðir, en þó
samtímis gera jafnlltið til þess að geta
veitt skipunum, er þeir óska eftir, al-
mennilegar viðtökur. Á flestum stöðum
á Islandi eru hafnirnar mjög slæmar og
lélegar, meira að segja Reykjavlk hefur
eiginlega enga höfn, heldur verða skipin
að létta akkerum á opnum firði, hér um
bil 1—2 kílómetra frá landi. Þessi höfn
er opin fyrir næstum öllum vindum, hvað-
an sem þeir koma, og oft er mjög erfitt
með út- og uppskipun, og eins með far-
þegaflutning. Og það sem ennþá meir
undrar oss er, að til vöruflutuinga milli
skips og lands eru eingöngu notaðir smá-
prammar, sem er róið með hand-
afli (!). Og þetta er á þeim tímum, þeg-
ar hreyfivélarnar eru orðnar jafn-fullkomn-
ar sem nú. Á ströndinni í Reykjavík,
er engin almennileg bryggja. í Noregi
er að minsta kosti eins mikill munur á
flóði og fjöri og á Islandi; þó eru þar
alstaðar góðar hafnir.
A meðan ísland hefir ekki bætt hafn-
irnar, er ekki hægt að hugsa um veru-
lega góðar skipaferðir.
Það er llka öldungis nauðsynlegt fyrir
Island, svo fljótt sem auðið er, að auka
og bæta vitana. Það er næstum hneyksli
eins og nú er«.
Svo útskýrir hann á hvern hátt hann
álítur að haga beri samgöngum við Sví-
þjóð, hyggur ráðlegast fyrir stjómina hér
að semja við vin sinn Thore. Svo held-
ur hann áfram:
»Það getur vel verið, að þá er stund-
ir líða, geti orðið talsverður flutningur
hingað af Islenskum hestum. Þeir mundu
vera einkar hentugir handa smábændun-
um, enda kemur það fyrir, að nú þegar
er hægt að lesa auglýsingar um þá í bún-
aðarblöðunum«.
Dr. Wulff þessi álítur, að íslensku foss-
arnir séu verðlausir nema frá ferðamann-
legu sjónarmiði, vegna þess fyrst og
fremst, að hér sé ekkert efni til þess að
láta þá vinna úr, og engin skilyrði fyrir
iðnaði. Til þess að sanna þessa skoðun
sína, segir hann meðal annars:
Vér höfum séð Ijóst og skýrt dæmi þess
að íslendingar sjálfir treysta ekki fossun-
um sínum (meðal annars af því að þeir geti
frosið að vetri til, korni ekki úr stöðu-
vötnum og geti því minkað). Það er ann-
ars mjög einkennilegt dæmi. Það er verið
að byggja gasstöð í Reykjavík, sem á
að reka með — enskum k o 1 u m. Og
þetta skeður á þeim tímum, þegar fram-
íarirnar og þroskunin er öll í þá átt, að
efla rafmagnið, en minka gasið. Auk
þess á höfuðstaður Islands fallega á og
fossa á heppilegum stað og skamt frá«.
Margt fleira má segja.
— Eg held að það væri hægt að auka
talsvert verslun milli Islands og Svlþjóðar
til hagnaðar fyrir báða málsaðila, en eg
hygg, að hr. Bj. Jónssson sé ekki sá
rétti maður til þess að senda út af örk-
inni til þess að auka áhuga vor Svíanna
á íslenskum málum. Eins og íslending-
um hættir mjög við, þá talaði hann lengi
og allítarlega um þann skaða, er ísland
hefði haft af einokunarversluninni. En
bæði þessi og annar yfirgangur dönsku
stjórnarinnar á þeim tímum, er nú búinn
og hefir enga stjórnarfarslega né fjárhags-
lega þýðing á vorum tímum. —
íslendingar verða að llta á hlutina eins
og þeir eru nú « .
Þetta eru nokkur atriði úr ræðu Wulffs,
atriði er ekki þarfnast nánari skýringar,
en sem eru sum þannig vaxin, til dæmis
hafnarmálið, að nauðsyn er, að þeim sé
hreyft hér heima, og það alvarlega. Höfn
1 Reykjavík er stórnauðsyn fyrir alt landið.
Þetta svar dr. Wulffs mun hafa gert
það að verkum, að hr. Bjarni frá
Vogi afboðaði fyrirlestur sinn í Kaup-
mannahöfn. Svo segja dönsk blöð.