Þjóðólfur - 29.07.1910, Síða 1

ÞJOÐOLFUR.
62, árg.
Reykjavík, Föstudaginn 29. Júlí 1910.
M 31
$jðrn jónsson.
Brot úr stjórnmála- og menningarsögu
íslands.
III. Stjórnarskrár- og sam-
bandsmálið.
Þetta mál er umfangsmest allra þeirra
mála, sem B. J. hefir fengistvið í Isafold.
Þessvegna verður að taka sér nokkur
helstu atriðin í því máli, þar sem skoðan-
ir, stefnufesta og stjórnmálahyggindi nú-
verandi „ráðgjafa" (Björns Jónssonar) birt-
ist best. Verður þó auðvitað ekki hjá því
komist, að nokkrar endurtekningar verði,
þar sem hvað grípur mjög í annað. En
þær verða þó nauðsynlegar, svo að skoð-
anir mannsins sjáist sem glöggvast, og
framkoma í hverri einstakri hlið málsins
fyrir sig.
A. Stjórnmálastefnnrnar.
í Isaf. XI, 2 (1884) lætur B. J. þá skoðttn
ótvírætt uppi, að stjórnarskráin 1874 hafi
aðeins verið til bráðabyrgða. Það þurfi sem
skjótast að bæta hana. Þessi óánægja
með þáverandi stjómarástand kemur ákaf-
lega oft fram hjá B. J. (sjá t. d. ísaf. XI,
30; XII, 52; XIII, 9, 14, iS). — f fsaf. XII,
39 sepr: »Sú aíalstefna var og á að vera,
að fá alt stjórnarvald og stjórnarábyrgð í
þeim málum, er varðn ís-
land sérstaklega, inn i landið.
Að losast við selsstððufyrirkemulagið, semhef-
ir reynst og hlýtur að reynast jafnóholt i
stjómarefnum sem í verslunarefnum«.
í ísaf. XÍV, 36 talar hann um það, »hver
vandræðagripur stjórnarskrá vor er« og vill
þar láta þingið samþykkja stjómarskrár-
endurskoðun og halda henni fram. í ísaf.
XV, 35 og 36 er B. J. að rekja ástæður
minni hlutans, andstæðinga Benedikts
Sveinssonar, og heldur þar fast fram
nauðsyn á endurbótum stjórnarskrárinnar,
sbr. og ísaf. XV, 14. Á þessum árum
skín altaf út úr öllu, sem B. J. skrifarum
stjórnarskrármálið, óánægja hans með
stjórnarskrána frá 1874.
í ísaf. XVI, 32—34 var hann að and-
mæla skilnaðargreinum Jóns Ólafssonar,
eins og áður (f II. kafla) er áminst, og þá
segir B. J.: vort við
Danmörku er þannig vaxið,
íiö vér getum haft tillti vora
hentisemi fyrir því ... — að
pvi fráskildu, að enn hefir ekki lánast að
koma stjórnarfyrirkomulaginu í viðunanlegt
horf«.
Margir mundu nú ekki hafa getað kom-
íst svo að orði, þar sem sambandið var
jafnvel svo afleitt, að íslendingar máttu
ekki einu sinni ráða þessum svonefndu
„sérmálum". Með öðrum orðum. Engum
vorum málum máttum vér ráða fyrir
Dönum, en þó var sambandið þannig
vaxið, að »vér getum haft alla henti-
semi vora«.
Sama sem að segja við fjötraðan mann,
að hann geti haft alla sína hentisemi, —
að því undanskildu, að hann sé í fjötrum.
En B. J. hefir líka auðsjáanlega skrifað
þetta í hugsunarleysi. Hann hefir hitnað
svo út af »fardaga-flani« Jóns Olafssonar,
og hefir talið alla nauðsyn á, að kveða
sllkan glannaskap niður, því að enn vill
hann (ísaf. s. st.) »hamra fram stjórnar-
bótina við Dani«. í sama árg. 62. tbl. seg-
ir hann enn svo: »Hugsunarréttast er það,
að koma ekki fram með neinar tilslakanir,
meðan hinn málsparturinn lætur ekki á öðru
bóla en eintómum pvergirðingi«. Og síðar:
»Hitt er vissulega fullséð, að ekki hverfur
hann (o: Endurskoðunarmenn og þar á
meðal B. J.) frá kröfu sinni um þannig lag-
aða stjórnarbót, sem haldið hefir verið fram nú
svo mörgum árum skiftir". Þannig svaraði B.
J. í öndverðu Miðluninni, er fyrst kom
á þinginu 1889.
Auðvitað kemur B. J. aldrei til hugar,
að samþykkja þá kreddu stjórnarinnar,
að »alríkistengslunum« sé að
nokkru hætt, þó að vér fengjum innlenda
ráðgjafastjórn í „sérmálum" vorum (sbr. m.
a. ísaf. XVI, 34 og II. kafla að framan).
I ísaf. XVI, 65,66, 71 (1889) er Björn Jóns-
son svo að bræða Miðlunina. Er hann
nú svo „diplomatiskur" að segja ekkert
alveg eindregið um málið, en hallast þó
auðsjáanlega að málamiðlun, að einhverj-
um afslætti, ef það mætti verða málinu
til sigurs. I fsaf. XVI, 96 er hann orð-
inn miklu eindregnari. Þar segir svo:
„Það hefir verifi rækilega og ýtarlega útlist-
að......að mála miðlunaratriði pau, er urðu
að samkomulagi við meiri hluta beggja flokk-
anna i efri deild .... veikja ekki að öllu
samanlögðu minstu vitund málsveg einbeittra
8tjórnar8krárendurskoðenda“. Þó sér hann
enn ýmsa galla á Miðluninni.
I þessari grein er hann ennfremur að
víta „Þjóðviljann", sem barðist harðlega
gegn Miðluninni, og verður færi á að
minnast þess nánar í öðru sambandi.
En árið eftir (1890) er B. J. orðinn gall-
harður Miðlunarmaður, eins og J. Ól. og
Páll Briem. í ísaf. XVII, 33 segir hann
svo: »Mun engum, sem lætur sannleikann
ráða, en ekki misjafnlsga undirkominn geðpótta
sinn, geta dulist, aö stjórnarskrárfrumvarp
pað, er Miðlunarmenn héldu fram á siðasta
pingi, er að öllu samanlögðu hið besta, sem
nokkurn tima hefir fram komið hér«. í 34.
tbl. skrifar B. J. langa varnargrein fyrir
Miðlunina. Kallar hann Danmörk þar
»ll«-ÍHltll-ÍIíÍÖ«.
í XVII, 35 segir hann þó, að það sé
ekki hégómaskapur og metnaðargirnd, sem
komið hefir endurskoðunarmönnum til að halda
fram jarlshugmyndinni«. í 44. og 53. bl.
vekst þó upp ein mótbára gegn skipun
efri deildar, eins og Miðlunarmenn efri
deildar ætluðu í öndverðu að hafa hana,
án þess þó að B. J. haldi þar fast á sínu
máli.
í ísaf. XVII, 52, skrifar B. J. heldur stór-
orða grein um Skúla Thoroddsen, kosn-
ingu hans í Eyafjarðarsýslu, og minnihluta
þingsins 1889, andstæðinga Miðlunarinnar,
en fylgismenn Benedikts Sveinssonar og
Skúla. Um þá og Benediktskuna segir
þar svo: »Þeir (o: Miðlunarféndur, B.
Sv., Sk. Th. o. fl.) vita vel, að pað litið,
sem þeir látast vilja byggja upp i staðinn fyrir
pað, sem peir eru að reyna að rífa niður fyrir
öðrum, það er fúiö og fánýtt
Iiróí atildur, ekki til annars enaðgera
alþýðu sjónhverfingu, eða þeim hluta alþýðunn-
ar, sem til nokkurs er að sýna pess háttar, en
pað er ekki betri hlutinn og mentaðri«. Og
síðar í sömu grein . . . »Miðlunarstefnan er
búin að festa svo styrkvar rætur á pingi, að
hver sá vinnur fyrir gig, er hugsar séraðfara
þvert í bága við hana í stjórnarskrármálinu
héðan af«.
Svo farast B. J. orð um leiðarljósið sitt,
Benediktskuna.
SpádómarB.J. um það, að andstæðing-
ar Miðlunarinnar mundu vinna fyrir gfg,
áttu sér, eins og kunnugt er, ekki lengri
aldur en það, að Miðluninni var sálgað í
neðri deild 1891.
1893 var Benediktskan samþykt á Al-
þingi. Ekkert vítir B. J. það, jafnvel þótt
mátt hefði búast við þvf eftir þá útreið,
sem hún var nýbúin að fá hjá honum í Isa-
fold. í ísat. XXI, 21 (1894) leggur hann það
til, að frv. það (o: Benediktskan) verði aftur
samþykt orðalaust á aukaþinginu, sem hald-
ið var það ár. Það varð og. B. T. lætur þessi
árin (1893 og 1894) stjórnarskrármálið nær
þvl alveg hlutlaust. Það er eins og móð-
urinn sé genginn af honum eftir ófarir
Miðlunarinnar. Þetta birtist líka best
1895 í ísaf. XXII, 35. Nú leggur hann
til, að málið verði alls eigi borið upp á
þingi í frumvarpsformi.'er nú orðinn þreytt-
ur á að „hamra“ á stjóminni lengur, að
minsta kosti að sinni til, og býstekkivið,
að hægt verði að sýna fram á það, að
til nokkurs sé að vinna, nema »með
einhverjum staðlausum röksemdaleik og skýja-
tildursfimbulfambi«.
Á þinginu 1895 var og valin önnur leið
en áður, sú að samþykkja þingsályktun,
er skoraði á stjórnina að hlutast til um,
að hún gerði ýmsar breytingar á stjórnar-
tilhögun sérmála landsins. B. J. var mjög
eindreginn með þessari þingsályktunar-
tillögu. Vill nú ekki eyða fé til auka-
þingshalda um stjórnarskrármálið, heldur
byggja alt á samvinnu við stjórnina.
Gömlu aðferðina kallar hann »þjóð-
villiiiiiol<l>'iöi-i«, . Dhilg-suiiiir-
laust varafleipur frelsis-
{rjíilli-ni-a« o. s. frv., og hann kallar
tillöguna »mí líilisi v i-rt stig1 I
stj órnarskrármálinu«. — Segir
hann að seint muni þjóðin verða svo
„misvitur, að hún láti telja sér trú um, að slík
stefna (d: að hamra á Danastjórn) horfi landi
og lýfi til heilla, hvort heldur er í pessu máli
eða öðrum". (Sjá ísaf. XXII, 57, 59 ogÓ2;
sbr. og ísaf. XXIII, 58, XXIV, 35).
»Frelsisgjálfrarar« eru nú andstæðingar
tillögunnar orðnir, og þá fyrst og fremst
Ben. Sveinsson, Hannes Þorsteinsson og
Skúli Thoroddsen.
B. J. hefur þó ennþá ekki 1 orði kveðnu
afneitað stefnu sinni, að þvi er kröfurnar
snertir, heldur aðeins að þvi er aðferðina
snertir til þess að fá peim framgengt En
skamt mun frá öðru til hins, eins og ást
hans á Valtýskunni sýnir næstu árin.
Miðlunin var þegar búin að rugla hann;
nú kom þingsályktunartillagan í „spilið",
og svo var Einar Hjörleifsson orðinn meðrit-
stjóri* Isafoldar, og Valtýr Guðmundsson
var auk þess orðinn þingmaður.
Nú kemur V. G. fram á vígvöllinn.
Hann byrjar með þeim kröfum, að sér-
stakur ráðgjafi (o: sérmálaráðgjafi) sé skip-
aður fyrir ísland, óháður ríkisráðinu, beri á-
byrgð á sérhverri stjórnarráðstöfun fyrir al-
píngi, sé Islendingur og eigi sæti á Alpingi. (Eim-
reiðin II, 17, sbr. ísaf. XXIII, 17). í þings-
ályktunartillögunni 1895 hafði þess ennfrem-
ur verið krafist, að ráðgjafinn væri hér búsettur
og landsdómur stofnaður til að dæma hann.
B. J. vítir nú V. G., fyrir að hafa slept
þessum kröfum, þingsályktunartill. úr kröf-
um sínum, og þykir það »miður vel til
fundið af alþingismanni, að draga úr þeim kröf-
um«, meðan stjórnin hafi ekki svarað
þingsláyktunartillögunni, en segir þó, að
ekki sé sóhugsandi, að þingið yrði i svipinn
litilþægt, að það yrði jafnvel fáanlegt til pess
að sætta sig um stund við nýa ann-
marka. . . . En minna en það, sem þingsálykt-
unin fer fram á, getur islenska þjóðin ekki
sætt sig við til lengdar, og gerir það heldur
ekki« („ísaf". XXIII, 18). Kröfum þings-
ál. heldur B. J. með tilstyrk Guðl. Guð-
mundssonar svo fram gegn Valtý(sjá ísaf.
XXIII, 29—31), en segir þó, að mjög var-
hugavert væri það, að hafna því boði, ef
stjórnin gæfi kost á því, að fullnægja kröf-
um Valtýs (ísaf. XXIII, 31, sbr. og ísaf.
XXIII, 58). í ísaf. XXIII, 70 segir þó,
að þótt ráðgjafastjórn yrði hér sett á lagg-
irnar, yrði »æðsta stjórn mála vorra þá eftir
sem áður ekki á Islandi, heldur i Danmörku, og
hún yrði pá eftir sem áður ekki i höndum Is-
lendinga, heldur i höndum Dana«. Þykirhon-
um mikil tvfsýni á þvi, »hvort lítandi væri
við nokkrum samningatilboðum af stjórnarinnar
hálfu, — mefian ekki fengist framgengt algerð-
um skilnaði ríkisráðsins og hinna sérstöku
landsmála vorra«. Og að hæstiréttur skuli
dæma ráðherra vorn, þykir honum ennþá
ótækt.
Valtýskan er enn ekki búin að finna
fulla náð fyrir augum þeirra B. J. og E.
H., en „óneitanlega" eru þeir þó ekki frá-
leitir samningstilraunum, enda segja þeir
að vér nlslendingar séam ekki hásigldir*.
Á þinginu 1897 rennur fyrst algerlega
upp Valtýska öldin. Þá býður Valtýr fyrst
opinberlega út þessa dóttur sína. Hann heitir
nú sérstökum ráðgjafa. er Keimilt sé að mæta
á alþingi, «n jjetur veitt öðruni
raanni nmboð til þess, og af
þessu dregur ísaf. þá ályktun, að ráð-
gjafinn hljóti að verða Islendingur, og óbein-
llnis viðurkend skylda hans til að sitja á
þingi, — og Ol. gr. stj.skr. átti
íid breyta þannig, að aðeius
skyldi roiið jiíng og kvatt til
aukaþings, et stjórnarskrúi'-
breyting væri samþykt,
þegar stjórnin væri breyt-
ingunni litynt.
ísaf. XXIV, 46 spyr: „Hverju eigum
vér að svara?" Lýsir hún því, að þetta
sé þó betra, að fara samingaleiðina, en
að »hamra fram vonleysufrumvörp«. Henni
þykir að vísu ekki nóg fengið, en segir
þó, að stjórnarbótarmáli voru hafi þó
»þokað þetta áfram«. Ræður ísaf. XXIV,
46 fremur til að þiggja þetta, þvi að engu
sé siept við það. í ísaf. XXIV, 51 segir,
að með frv. Valtýs sé »alt fengið, sem vór
þurfum að fá iim í stjórnarskrú
vora, og ennfremur, að frv. „bindi enda á
þá deilu, að minsta kosti um langan tima“.
Það er nú kunnara en svo, að Isaf. var
mesta stoð og styrkur Valtýskunnar héð-
an af og meðan hún var á dagskrá. Þessi
dæmi úr ísaf., sem tekin voru, sýna vel,
hvernig hún gengur til á áttinni, ekki alt
í einu, heldur þarf til þess nokkur blöð.