Þjóðólfur - 05.08.1910, Blaðsíða 1

Þ JÓÐÓLFUR.
62. árg.
Reykjavík, Föstudaginn 5. Ágúst 1910.
M 32.
gjörn ]ónsson.
Brot úr stjórnmála- og menningarsögu
íslands.
III. Stjórnarskrár- og sam-
bandsmálið.
A. Stjórnmálastefnnrnar. (Frh.).
io. Jan. 1902 kom boðskapur konungs
nm þingrofs-skipun. Vinstrimannastjórn-
in bauð búsetu ráðgjafans á Islandi, en
íslendingum er gefinn kostur á að taka
Valtýskuna óbreytta frá 1901 eða frum-
varp það, er stjórnin leggi fyrir. Og hall-
aðist ísafold að tilboði stjórnarinnar, enda
þótt ríkisráðsákvæðið væri síðar sett inn í
það. En allir aðrir gerðu hið sama,
nema Landvarnarmenn. Stjórnarfrv. var
samþykt á þingi 1902. Við kosningar
1902 kvað Isafold XXIX,40 Valtýinga(og
sig) hafa unnið mikinn sigur, og er húfl
nú búinn að taka upp f stefnuskrá stjórn-
arfrumvarpið, eins og það var, sjá Isaf.
XXIX, 41, 42 o. fl.. og í sama blaði tellir
B. J. sig einstaklega vel við það, að Al-
bertí segir, að íslendingar verði að taka
frumvarpi hans eins og pað er, engu breyta.
Segir, að engir muni neita því, nema ein-
staka „stækustu afturhaldsforkólfarnir«.
Og eftir að frv. var samþ. á þinginu
1902, segir ísaf. XXIX, 53: .......Þá á
enginn og muu enginn »gerast svo djarfur,
að reyna að hreyfa við« þessum friðarkost-
um«.
1903 var frv. loks samþykt, og varð lög
3. Ókt. s. á. Þá kom Landvörn til sög-
unnar. Báðir flokkar ömuðust við henni.
Isaf. XXX, 15, sbr. 19, getur um bækling
Jóns Jenssonar, og er ósamþykk skoðun
hans. Enda var Isaf. mikið áhugamál, að
frv. með rfkisráðsákvæðinu yrði samþykt
óbreytt, sbr. Isaf. XXX, 17, sbr. 19. Pésa
Kristjáns Jónssonar móti Jóni Jenssyni
hælir hún ákaflega (Isaf. XXX, 18), enda
var Kr. J. þá einn dýrlinga hennar og
átrúnaðargoð hið mesta, sem verðugt var
fyrir margra hluta sakir.
Þá var þessum þætti lokið. Kölluðu
margir stjórnarmálinu til lykta ráðið að
fullu. Svo fór um þá spá, sem margar
aðrar, að heldur rættist hún illa. Isafold
var líka hróðug yfir því, að hennar flokk-
ur hafði haft sitt fram, stjórnarbótina.
í XXXI, u segir svo: „Framsóknarflokk-
urinn hefir fengið stjórnarbótinni framgengt,
eftir langa og harða baráttu .... Hann hefir
fengið henni framgengt viðunanlegrid,
.Þó segir Isaf. XXX, 4: „Vér .... höfum
yfirleitt ekki hugsað oss sérráðgjafafyrirkomu-
lagið . . öðruvisi en millibilsástand, er vér
gerðum oss að góðu meðan ekki væri annars
kostur«. Isaf. s. á., 24, kallar stjórnarfyrir-
komulag þetta „viðrini". Beri menn þetta
saman við ummæli blaðsins fyrr um Val-
týskuna, einkum Veðrabrigðj, sbr. og Isaf.
s. á. 11.
B. J. smánálgaðist nú landvarnarmenn,
enda var hann afskaplega óánægður með
H. Hafstein. Ríkisráðssetan og undir-
®krift forsætisráðherrans undir skipun ís-
landsráðherra urðu nú stærstu þyrnar í
augUm B. J. (sbr. einkum Isaf. XXXI. 23,
2S. 26, 34, v o. fl.; XXXII, 57, 58,68,76).
1906 bar vel í veiðar. Dr. Valtýr kom
víst fyrstur manna upp með það, aðskip-
uð yrði nefnd Dana og Islendinga til þess
að wendurskoða stöðulögin(!)« (sbr. Isaf.
XXXIII, 4). Þá fæddist þingmannaheim-
boðið til Danmerkur og segir Isafold um
það svo: »0g parf naumast að efa, að með
liði síuu einsömlu sæki ráðgjafinn þetta
fyrirhugaða boð«.
Allir vita nú; að flokkur Björns þáver-
andi sótti þetta boð líka, svo að getspök
reyndist Foldin þar.
I Isaf. XXXIII, 19 segir svo um heim-
boð þetta: sÞað er ekkert annað en nýtt
tiltæki, nýtt hyggindaráð, af ráðgjafa vorum
. . . til pess að gera oss sem dansklundað-
asta«, og kallar förina »matarferð« o. s.
frv., sbr. Isaf. s. á., 19, 20.
Nú sér Isaf. að þetta dugir ekki. Því
stingur hún upp á því (XXXIII, 21) að
sínir menn fari förina sem fulltrúar þjóð-
arinnar til þess að spjalla við Dani um
„viðunandi" bætur á stjórnarlögum vorum,
og segir að „best færi á pví, að sú för væri
alveg laus við matarferðalag stjórnardilkanna".
Um leið er Isafold að brydda upp á
„Landstjórafyrirkomulaginu". í ísafold
XXXIII, 22 segir hún, að »fái pað sæmi-
legar undirtektir, tekur pjóðin pað óefað upp
aftur«. -- »Hún befir aldrei frá pví horfið
öðru visi en að sinni«.
B. J. er svo heppinn, að muna eftir því,
að líkt hafði hann sagt 1901; en beri menn
þetta saman við fullyrðingar hennar um
ágæti Valtýskunnar, þá verður þó tölu-
verð ósamræmi í þvf hvorutveggja.
í ísaf. XXXIII, 43 setur B. J. fram kröf-
ur sfnar þannig: x. að vér ráðum öllum
vorum málum, ihlutunarlaust af peírra (o: Dana)
hálfu, p. e. öllum peim málum, sem landið varð-
ar og peim er ekki falið að annast fyrir beggja
hönd eftir frjálsu samkomulagk, og „2. að vér
mættum sjálfir ráða fyrirkomulaginu á æðstu
stjórn vorra mála með konungi".
B. J. hugsar sér auðsjáanlega ýms mál
falin Dönum, og er fráleitt ekki með kon-
ungssambandi einu ennþá, eins og sést á
því, að hann miðar alt við „Landstjóra-
fyrirkomulagið".
Um heimboð Dana til Islendinga farast
B. J. þannig orð: „Kosta mun pað töluvert.
En er vitanlega óhjákvæmilegt eftir danska
heimboðið, svo stórmannleg gestrisni sem pvi
fylgdi á alla lund. Ehda væri ólíkt islenskri
gestrisni, að telja pað eftir".
Kröfurnar frá sjónarmiði stjórnarand-
stæðinga voru í Danmerkurförinni þessar:
„Endurskoðun stöðulaganna, er sampykt yrði
bæði af alpingí og rikispingi, og að danskir
ráðgjafar höfðu engin afskifti af islensk-
um sérmálum. íslendingar yrðu látnir einirum
að ráða fyrirkomulaginu á sérmálastjórn sinni
eftir eigin geðpótta, svo og að island skyldi
tekið i heiti konungs". Isaf. XXXIII, 51,
sbr. 53.
Ekki voru þeir „hásigldari" þá. Hefir
ísaf. ekkert við þetta að athuga. Og alt
var þetta stjórnarandstæðingum að þakka.
ísaf. er vongóð um árangurinn. I
XXXIII, 52 segir: „ætti að geta hafst upp
ur krafsinu pessu, sem nú er komið út i,
sæmileg viðrétting á stjörnarhögum
vorum".
Og litlu síðar í sömu grein segir B. J.,
að líklega mætti „fá hjá peim (0: Dönum)
sæmilega ákvcðin svör um innihald nýrra
stöðulaga“.
Loks kemur „Blaðamanna-ávarpið" 12. Nóv.
1906. Aðalkjarni þess er svo: ísland skal
vera frjálst sambandsland við Danmörk, og skal
með sambandslögum, er Island tekur óháðan
pátt i, kveðið á um pað, hver málefni Islands
hljóti oltir ústœðnm landsins
að vera sameiginleg mál pess og rikisins. I
öllum öðrum málum skulu Islendingar vera ein-
ráðir með konungi um löggjöf sína og stjórn,
og verða pau mál ekki borin upp fyrir konungi
i rikisráði Dana. — Á pessum grundvelli vilj-
um vér ganga að nýum lögum um réttar-
stöðu Islands".
B. J. skýrir ávarpið 1 sama blaði, sem
það er prentað, ísaf. XXXIII, 75. Meðal
annars segir hann þar svo: Orðið land
merkir, að vér hugsum ekki til að vera
ríki sér.
Mjög oft í fyrstu talar Isaf. um þetta
leyti urn sambandslögf, sjaldnar um sam-
bandssáttmú,la, og er það auðvitað sam-
ræmi við það, að þeir hugsa ekki til að
vera riki.
Isaf. XXXIV, 2 kallar svo með ávarp-
inu gert svo sriflegt sjálfstæðistilkall, sem
henni (þjóðinni) hentaði og öllum ætti að
vera útlátalaust«.
Á Þingvallafundinum 29. Júní 1907 var
því næst samþykt tillaga, er enn lengra
fór en ávarpið. Aðalkjarni þeirrar álykt-
unar var þessi: „Fundurinn krefst pess, að
væntanlegur sáttmáli við Dani um afstöðu land-
anna sé gerður á peim grundvelli einum, að
Island sé frjálst land i konungssambandi við
Danmörku, með fullu jafnrétti og fullu valdi
yfir öllum sinum málum. En peim sáttmála má
hvor aðili um sig segja upp. — Fundurinn mót-
mælir allri sáttmálsgerð, er skemra fer, og
telur pá eigi annað fyrir höndum en skilnað
landanna, ef eigi nást slíkir samningar, sem
nefndir væru".
B. J. var formaður fundarins, og einn
þeirra, er tillögu þessa samþykti og varði
á eftir, Isaf. XXXIV, 45.
Skýring B. J. á samþyktinni er þessi:
»að Island sé frjálst sambandsland,
að pað sé i konungssambandi við Danmörku,
aö pað hafi fult jafnrétti við Danmörku og
siö pað hafi fult vald yfir öllum sinum
málum.
Þetta kallar B. J. „grundvöllinn" undir
væntanlegum samningum, og hann er „ó-
hagganlegur" og ekkert samningsatriði.
Hvað verður þá eftir „hagganlegt" (o
uppsegjanlegt) af sáttmálanum?
„Strandgæsla, rekstur utanríkismála, pen-
ingaslátta" o. m. fl. er samningsatriði,
segir B. J.
Hann játar, að ræða hefði mátt skýrar
tillöguna, og er ekki langt frá því, að það
sé satt.
Nú vildi B. J. fresta skipun milliríkja-
nefndarinnar, þangað til nýar kosningar
hefðu fram farið (sbr. t. d. Isaf. XXXIV,
48). Sumir voru svo æstir í þeim elnum,
að þeir vildu senda nefnd til konungs,
sem þá var kominn til landsins, með áskor-
un um að fresta þessari nefndarskipun.
Þar á meðal var B. J. Aðrir töldu það
óráðlegt, gagnslaust, og einkura mundi
það skapa ilt fordæmi, ef minni hluti færi
þannig að ráði sínu.
Því verður þó ekki neitað, að B. J. og
minni hlutinn þáverandi hafði mikið til
síns máls í þá átt, að heppilegast hefði
verið að gefa kjósendum alment kost á
að láta í ljósi kröfur sínar og kjósa þá
menn, er hún trúði fyrir samningagerð
við Dani.
Nú má heita, að alt sé kyrt þangað til
fréttir koma af „uppkastinu" og milliríkja-
nefndarmennirnir íslensku koma aftur
heim. Dr. Valtýr hafði símað til Isaf.,
ákaflega rangt um niðurstöðu nefndarinn-
ar (Isaf. XXXV, 24). Þó má benda á
það, að Isaf. XXXV, 16 (8. Apríl 1908)
segir, að »mönnum sé nú farið að skiljast
þaö, að alt annað en rílíissstaða sé inn-
limun«. En eins og áður er á vikið, datt
blaðamannaávarpsfeðrunum ekki í hug,
að ísland ætti að vera riki.
Svona smáfærðust menn upp á við.
ísafold segir um Uppkastið, að útlátin
séu „stjúpuleg" og „vonbrigðin mikil"
(XXXV, 26).
B. J. finnur mjög að því, að »Uppkast-
ið« er ekki kallað uppkast til sáttmála,
heldur til laga, og einkum, að nokkur
mál skyldi vera óuppsegjanlega sameigin-
leg (sbr. Isaf. XXXV, 26, 27, 28, 29, 30
o. fl.
I lok Maímánaðar 1908, hafði B.J. sam-
tal við Stefán Stefánsson og Jóh. Jóhann-
esson um „Uppkastið". Svo er að sjá,
sem þá hafi tvær grímur runnið á hann
um það, hvort taka bæri „Uppkastinu"
eða ekki. Einnig vissu menn það um
Einar Hjörleifsson, að hann var um sama
leyti á sömu krossgötunum. Á opinber-
um fundi, sem haldin var um málið 3.
lúni 1908, var B. J. aðalræðumaðurinn, og
bað pingheim votta nefndarmönnum viðurkenn-
ing og pakkir »lyrir hútt Inarlí-
xniö og rösklega fram-
göngu<.
Þó segir hann 13. Júní 1908 (Isafold
XXXV, 34) um tvo sinna flokksmanna, er
í nefndinni sátu, að þeir hafi „hraparlega
vilst út af réttri braut« og að þeir hafi orð-
ið samtaka bæði Dönum og meiri hlutanum
islenska i nefndinni . . . sem höfðu löngu fyr-
irgert öllu trausti pjóðarinnar«. I Isafold
XXXV, 35 segir, að Islendingar í nefnd-
inni hafi ekki tekið við öðru af Dönum
en „hógværum skapraunarorðum« og tekið
þeim „feginshöndum", Isaf. XXXV, 38spyr:
„Hvað verðum við annað en þrælar peirra
(o: Dana)?« ef vér tökum Uppkastið. Börn-
in (d: eftirkomendurnir) eru seld Dönum«
(Isaf. XXXV, 41), Isaf. XXXXV, 46 seg-
ir, að eftir veisluhöldin hafi íslenski meiri
hluti nefndarinnar „játast undir pað, að is-
lenska pjóðin eigi að vera ölmusumenn Dana
. . . og hafi þegið það „sem rétt er að oss
af náð, pó að peir hafi áður sagt, og pó að
pað sé sannfæring vor, að vér eigum heimt-
á pessu og meira til“.
Enn spyr Isaf. XXXV, 48, hvað nefnd-
nefndarmennirnir Islensku hafi verið að
gera, þann tíma, sem nefndin var saman.
Hún svarar því svo: »Feir streitast við
að sitja — sitja aðgerðalausir, að pvi er frek-
ast verður séð.
Og — liopu á litel fyrir Dönum, láta
pá hrekja sig úr einu virkinu á fætur öðru,
pangað til ekkert er eftir nema — dönsk
núö.
B. J. vottaði nefndarmönnunum íslensku
öllum þakkir og viðurkenning „fyrir hátt
markmið og rösklega framgöngu«.