Þjóðólfur - 18.10.1919, Blaðsíða 2

22
£ JOÐOLFUR
menn. Kosningadekur og hégóma-
dýxð má ekki ráða því hverjir
skipa þingsætin, heldur hifct, hvoit
menn verðskuida fylgi kjósenda,
þar sem mælikvarðinn er ávöxtur
iðju bingmannanna, bæði í málum
héraðs og alþjóðar, og nú ættu
Árnesingar að gefa heimamönnum
sínum kost á að sýna það í fram-
kvæmdinni, er á þing kemur,
hvort þeir verðskulda traust kjós-
endanna.
Rjóminn og undanrennan.
Varla verður um það deilt, að
kúgun sú og lítilsvirðing, er mætt
hafði á íslendingum frá því hið
forna sjálfstæði fór út um þúfur
og þangað til aftur fer að rétta
við, nú fyrir fáum mannsöldrum,
var að miklu leyti fólgin í versl-
unaráþján. Þessum hömlum, er hið
útlenda drottinvald lagði á verslun
landsins, er að vísu hrundið af,
en mikið vantar samt á, að versl-
unin sé komin í það horf, er talist
geti heillavænlegt og vel megi við
una.
Við höfum eignast forustumenn,
er hefir lánast að rýmka frelsiskosti
þjóðarinnar út á við gagnvart
erlendu valdi og yfirgangi, en okkur
hefir enn eigi auðnast að koma því
samrsemi og þeirri skipun á málin
heima fyrir sem þörfin krefur.
Þar vantar mikið á. Er margt
óstandið í þjóðarbúskapnum, en
hvergi held eg að það gnpi eins
um sig eins og í verslunarmálum
landsins. Fau eru líka svo rúmfrek
og fljófct að bera á ólaginu þegar
út af ber. Eru fljótfundin dæmi
þessu til sönnunar: Til skamms
tíma hefir verslunin verið svo
óhagstæð landsmönnum í mörgum
hinum aískektari kauptúnum og
námu. Eg ætla að endingu að
taka eina, sem mér finst allra mest
um. Sjá Landn. Rvík 1891 bls.
112—114 kap. 30. ?etta finst mér
einhver stóikostlegasta harmsaga
sem eg þekki. Að hugsa sér, hvað
orðið hefði úr þessu efni, ef höf-
undur Njalu heíði farið með það.
Höfundur Landnámu hefir ekki
getað að sét gert að draga þessar
myndir með dálítið skýrari dráttum
og fleiri, heldur en hann er vanur,
Hér er þó varla mögulegt annað
en að „andann giuni eitthvað
fleira en augað sér.“ Margar
spurningar vakna. Hvað veldur
missætti þeirra hjóna, Hallbjarnar
og Hallgerðar? Pað leynir sér
ekki, að hanri er manna vaskastur,
og af góðu bergi er hann brotinn.
Manni finst líka áfð hún muni
fleira hafa til fegurðar en hár-
prýðina eina. Ilún á sammerkt í
því við nöfnu sína á Hlíðarenda,
en því miður líka í öðru, að hún
ann ekki bónda sinum, þó að hann
sé vel að sér ger. En flesta mun
gruna, að orsökin sé hér önnur
en á Hlíðarenda. „Þau voru með
Oddi hinn fyrstn veiur," sogir
Landnáma, en ba>tir siðan við:
„Þar var Snæbjörn Galti.“ Mann
þar sem samkepninnar hefir litið
gætt, að einokunarbragurinn hefir
haldist. Til skamms tíma hafa
margir verið svo ósamheldnir og
skammsýnir, að sumstaðar, þar
sem framtakssamir og þjóðræknir
menn hófust handa til að brjóta
skörð í múra selstöðuverslana og
byrjuðu samkepni með kaupfélögum
og smáverslunum, tók almennings-
álitið þann kost, að úthrópa þessa
menn fyrir það sem aflaga fór, er
auðvitað vildi vera margt svona
í byrjun, er nógur var hugur og
vilji en minni reynsla eða bolmagn
til að standa á móti hinum sterkari.
Álit og aðgerðir manna gagnvart
slikri viðleitni sem hér var nefnd
hefir þó átt heiðarlegar undan-
tekningar frá hinu skarnmsýna
almenningsáliti og gefið stefnunni
og tilganginum meiri gaum en því
sem í svipinn hefir orðið til ásteit-
ingar, Fetta er nú að mestu ieyti
um garð gengið með þeirn enda-
lyktum, að hið grunnmúraða sel-
stöðuverslunarvald er dottið úr
sögunni — hvort sem því skýtur
aftur upp með nýju sniði — og
má svo kalla, að landsmenn eigi
nú einungis við sjálfa sig að glíma
í málum innanlandsverslunar og
fyrirkomulags hennar.
En það verður alt.af eitthvað að
vera og þegar komið er fram úr
einu ólaginu, er öðru að mæta.
Öllum er kunnugt, hverfc stímabrak
á sér nú stað með sarnvinnufélög-
um og kaupmönnum. Eru þau
mál sótt með heift og kappi af
hvorum tveggja og liggur nærri
að þingheimur bérjist út af þeirri
deilu, eins og kristnir menn og
heiðnir i íyrndinni út af trúar-
brögðunum. En það var hvórki
samvinnufélagsskapurinn né kaup-
menskan, sem og ætlaði að gera
hér að umtalsefni, heldur verslun-
arannmarki, sem er mjög ísjáj--
grunar, að þar só orsökin, þessi
frændi Hallgerðar, sem ýmist hefir
verið með Oddi eða móður sinni.
Hann er ungur maður, ókvæntur
að minsta kosti. Hann á hjarta
hennar; kannske á laun. Óvíst líka,
að Oddur hafi viljað gifta honurn
dóttur sína. Hann hefir líklega
verið félítill, ekki heldur borinn
til mannaforráða; kannske þótt
staðfestulítill, en gat vel fyrir því
verið nógu glæsilegur til að ganga
í augu frændkonu sinni ungri.
Svo kemur Hallbjörn, öllum þeim
kostum búinn, sem einn tengdason
máttu prýða. Oddur gefur honum
Iíalígerði. Hún er ekki spurð urc
samþykki. Oddur finnur um seinan
að hann hefir gerfc glappaskot;
gerigur milli sem hann getur, en
það stoðar ekki. Vafalauafc er
honurn þungt í skapi, er Hallhjörn
ætlar burt með konu sína. Hann
þorir ekki að vera heima. Föður-
hjartað kermir sín, og sök bítur
sekari. Hann treystir sér ekki til
að þröngva henni frekara. En rnóti
Fíalibirni getur hann ekki verið,
því að hann hefir róttinn sín megin,
og hefir að líkindum verið góður
drengur. Snæhjörn er okki heldur
heirna. Er það af áaettu ráði?
verður og grípur inn í kjör al-
mennings á óhagstæðan hátfc. Það
var sá horgangs og hjaleigubragur,
sem nú á séi stað utn alla, verslun
hór í sýslunum Austanfjalls. Eg
vildi benda á, hve almenningur hér
verður að versla óhagstætt, án
þess að héruðin rijóti nokkurs
verslunararðs, að það eru stói kaup-
menn og umboðssalar, sem eiga
heimilisfang sitt annarsstaðar, er
fleyta rjómann ofan af, en kauptún
og sveitir hór eystra verða að
sötra undanrennuna. Á þessu þarf
að ráða bót, ef fólkið á ekki að
verða reisa af slíku verslunarviður-
væri.
Pað er öðru nær, en að við
getum hrósað okkur af því, að hér
í þessum héruðum hafl nokkru
sinni verið gott lag á versluninni,
En það er þó ekki alt mönnunum
að kenna; hafnleysur og samgöngu-
örðugleikar hafa átt drjúgan þátt
i þessu. Menn hafa tvístrast með
viðskifti sin ýmist tii kauptúnanna
hér eða til Reykjavíkur. Kaupin
óhagstæð og lítil samheldni eða
héraðsrækt. Eftir að stríðið hófst
keyrði þó fyrst um þverbak. Fað
fcók fyrir allar siglingar til Eyrar-
bakka og Stokkseyrar, svo að alt
varð að sækja til Reykjavíkur,
mest á vögnum. því að bátaferðir
hafa eðlilega orðið stopular og alveg
ófullnægjandi. Að þessari Reykja-
víkurrerslun, hvort sem þaö hefir
nú verið skift við landsverslun
eða stórkaupmenn, hafa bæði kaup-
félög kaupmenn og hinir einstöku
viðskiflamenn orðið að búa árum
saman, og þótt styrjöldinni sé nú
létt. af má svo kalia, að enn sé
þetta i sama horfinu.
fað vantar síst, að almenningur
sé óánægður yfir þessu ástandi.
Af eðlilegum ástæðum hafa kaup-
felögin, sem fyrir voru, hætt að
geta fullnægt viðskiftamönnunum.
Getur hann ekki horft á Ilaligerði
fara? Eða viil hann ekki vera til
fyrirstöðu? Hver vill hugsa sér
heimiiisiífið á Breiðabólstað um
veturinn? Aila þá sálaikvöl, sem
þetta vesalings fólk alt hefir átt
við að búa, þangað til Hallbjörn
drepur konu sína, hamslaus af
ást og afbrýði; bíður svo Snæ-
bjarnar, þegar hann sór til ferða
hans; maður veit ekki hvort heldur
af því, að hann vill ekki sjálfur
lifa eða hann þyrstir í blóð Snæ-
bjarnar, þossa. manns, sem, eí til
vill óviJjandi, hefir verið orsökin í
ógæfu hans og hugstríði. Hugsið
ykkur fundinn hjá Hallbjarn&r-
vörðum, er þessir tvoir horfast í
augu! Eg verð feginn Hallbjarnar
vegna, þegar hann hnígur dauður.
Eg skil það vel, a,ð hann sagði
það safct, að hann mundi aldrei
bíða þess bæfcur, er gerst bafði á
Breiðabólstað. En mig grunar, að
Snæbjörrr hafi og borið það sár
eftir, sem þá fyrst hafi hætfc að
svíða, er hann lá veginn vetri
síðar á jöklinum á Grænlands
ströndum. Pað lítur út fyrir að
hann hafi ekki eirfc heima eftir
vígin, og fer til Grænlands til þess
að kæla hjartasviðann. Og svo
Mörgum hefir blöskrað glundroðinn
er kominn var á verslunina og
hafa sumstaðar skipast saman í
hviifingar og stofnað smærri kaup-
íélög t.il sveita, er flytja vöruna
heim til félagsmanna. Við það hafa
margir losnað við kaupstaðarferðir
til aðdrátta, sem aiiir eru orðnir
hundleiðir á, og auk þess leystst
frá þeim vanda að útvega sér
nauðsynjar, meira og minna tor-
fengnar og ailar fádæma dýrar.
Petta eru hin nýju kaupfélög látin
annast.
En þrátt fyrir þessa viðleitni
er það altaf sama sagan um
rjómann og undanrannuna. Okkur
hér austanfjalls vantar verslunar-
fyrirkomulag eða vorslunarútveg,
er gefi verslunararð í héruðin sjálf.
Verslunin má ekki vera vatnsbland
frá Reykjavík, þar sem kaupm. og
kaupfélög hér eystra vinna fyrir gíg,
sæta illum kjörum vegna ofmargra
milliliða og óeðlilegra og erfiðra
samgönguleiða. Hér eru of miklar
framleiðslu og framt.íðarsveitir til
þess, að verslun þeirr a fái á sig
algerðan hjáleigustimpil og verði
rekin á reikning höfuðbólsins, sem
yrði þá Reykjavík, eða kannske
réttara sagt á reikning umboðssala
og stórkaupmanua þar.
Pegar svo er spurt, hvernig eigí
að kippa þessu í lag, viija svörin
verða á reiki. Með gildum og
góðum rökum er því haldið fram,
að til þess að verslunarviðskiftin,
sem önnur framfaramál, geti komist
i gott horf, þurfi járnbraut milli
framleiðslusveitanna hér og Reykja-
víkur, flutningavnir, eins og þeim
er nú háttað, séu orðnir óþolandi.
Aðrir tolja hafnarbætur hér aust-
anfjalls fyrir mestu, og þá sam-
göngubætur upp um svoitir, frá
þeim stað eða stöðum er hafnar*
bætur verða framkvæmdar á. Enn
eru aðrir sem álíta, að góðar og
veslings karlinn Oddur eftir heima,
ef til vill rceð þeirri meðvitund,
að alt. þetta hafi hlotist af einræði
sínu og glapræði! Auðvitað má
hugsa fór þetfca á marga vegu,
en stórkostlega átakanlegt altaf,
yrkisefni — en ekki fyrir smáskáld.
Eg iæt hór staðar numið. Efnið
væri seint tæmt. Eg hefi einungis
ætlað mór að vekja eftirtekt ykkar
á Landnámu og þeim auði, sem
hún hefir að geyma. Hann er ekki
mjög auðfundinn né fljóttekinn;
liggur ekki alveg laus fyrir ofan
jarðar. En það mun flestum reynast,
sem í þá námu grafa eftir gull-
molum, að lengi só von á •inurn.
Eg býsfc við, að mörgum sýnist
Landnáma í fljótu bragði ekki
fögur yflr að lita, eins og úfið
gráleifct hraun, eintóinur apall og
hrjóstur ættartalna og nafna, en
við nánari kynni birtist gróðurinn,
eíns og kjarngrös og skrúðjurtir í
spvungum og gjótum milli hraun-
steina.
*Warsíié
í
«5 igiúnum!