Íslendingur - 26.03.1860, Blaðsíða 3

3
Sje þaB nú svo, sem vjer þykjnmst hafa leitt næg rök
aB, og enginn niun fcá neitab, ab hver einstakur mnni því
ab eins geta náö ákvörbun sinni, andlegri eba líkamlegri,
ab hann sameini afl sitt og atgjörvi vib abra, og gæti mab-
ur því næst ab því, ab mannlegt fjelag, hvernig svo sem
mabur ab öbru Ieyti lítur á þab, hefur í för meb sjer sam-
tenging hinna líkamlegu og andlegu krapta mannsins, þá
virbist og, ab þab liggi í augiim uppi, ab mannlegur i'je-
lagsskapur hljóti ab vera djiípt innrættur, eigi ab eins hinu
líkamlega ebli mannsins, heldur einriig og sjer í lagi hinu
andlega ebli hans. En sje þab þannig mannsins andlega
og því frjálsa líf, sem í raun rjettri bindur hann vib mann-
fjelagib, er aptur á öllnm tímum og alstabar samkvæmt
ebli sínu leibir af sjer vald yfir hverjum einstökum, sem
hann verbur ab lúta, er þab þá ekki fráleit getgáta, ab ein-
staklingurinn, sem eptir ebli sínu leitast vib ab veraannarlegu
valdi óhábur, en getur þó skobab hvern annan, án tillits til
mannlegs fjelags, sem jafningja sinn, erþab ekki fráleit get-
gáta, segjum vjer, ab hann þá nmndi vilja hlýba og gefa sig
fanginn undir vald mannlegs fjelags, eins og reynslan synir
ab hann hefur gjört og gjörir enn þann dag í dag, ef hann
eigi fyndi meb sjálfum sjer, ab þab væri stiptun gubs, sem allt
vald hefur á himni og jörbu, og sem maburinn ab eins getur
orbib sannarlega frjáls fyrir hlýbni sína vib. (Framhald).
Um rjettindi pápiskra manna lijer á
landi.
Vjerætlum oss eigi ab ræba hjer, hvort pápiskar þjóbir
hafi nokkurn rjett til ab stofna hjer nýlendur, ebur hver
rjettindi slíkir nýlendumenn lijer hefbu, því vjer vitum, ab
þab er hverjum íslendingi fullljóst, ab engar þjóbir, hvorki
pápiskar nje abrar, hverra trúarbragba sem eru, hafa nokk-
urn rjett til þess, ab stofnsetja lijer nýlcndur, nema kon-
ungur vor leyfbi þeim þab, og vjer sjálfir þar ab auki
væruni því samþykkir; en bæbi erum vjer fullvissir þess,
ab íslendingar aldrei verbi þeir skrælingjar, ebur sú villiþjób,
ab þeir fallist á þab, ab landib verbi frá þeim tekib, ebur
nokkur hluti þess, og líka fulitreystuin vjer því, ab kon-
ungar vorir eigi gefi lof sitt til þess nokkurri þjób ab oss
naubugum, ab svipta oss nokkru af landinu, því þab væri
ab brjóta á oss þann helgasta rjett, er vjer höfuin, og konung-
um vorum einmitt ber ab vernda oss í. Ab skýra frá því, hver
rjettur inanna yrbi í slíkri nýlendu hjer á landi, væri oss eigi
unnt, þar eb hann mestmegnis yrbi kominn undir lögum þjóbar
þeirrar, er nýlendan væri frá, en alls ekki undir vorum liigum.
Ekki heldur ætlum vjer oss ab sinni ab tala um, hvort
abrar þjóbir, hvort heldur þær eru pápiskar ebur annara
trúarbragba, hafi rjett til ,ab nota sjer atvinnuvegu lands-
ins, án þess ab setja sig hjer nibur, svo sem ab fiska hjer
undir landi, ebur verka fisk sinn hjer, nje meb hverjum
kjörum þeir megi verzla hjer vib land. Og loksins ætlum
vjer oss eigi ab ræba hjer, hver rjettindi yfir höfub útlend-
ingar þeir fái, er taka sjer hjer bólfestu, og páfatrúar eru.
Heldur á þab, er vjer ætlum oss ab gjöra hjer ab umtals-
efni voru, ab vera þab: hvern rjett pápishir menn yfir
höfuð hafi hjer á landi eptir lögum vorum, hvort þeir
eru innlendir eður aðkomnir frá útlöndum, búsettir hjer
eður að eins á ferð; ebnr, sem er svipab: hver áhrif það
hafi á rjettindi manna hjer á landi, aðhafa pápiska trú;
því þab er mjög umvarbandi fyrir þjóbina, ab skýra þetta
málefni nú sem bezt fyrir sjer, þar pápiskir menn frá út-
löndum eru nú á dögum farnir ab taka sjer bólfestu hjer
á landi og kaupa sjer hjer jarbir, og er hætt vib því, ab
þetta kunni fremur ab fara í vöxt, er stundir líba fram;
en af því getur mebal annars trúarbrögbum vorum orbib
hætta búin, nema þvíbetur sje f tíma fyrir sjeb, þar stöku
landsmenn kunna ella ab verba til ab taka trúna.
í’ess ber ab geta þegar fyrir fram, ab allir útlending-
ar, er setjast hjer ab, verba vib þab þegnar konungs vors,
og hábir lögum vorum í alla stabi, eins og hinir innlendu;
eins ber líka hverjum útlendum manni, er ferbast hjer um,
ebur dvelur hjer á landi um stundar sakir, ab Iilýba i
meban lögum þeim, er hjer gilda
þab er alkunnugt, ab landib var numib og byggt í
heibni af norbmönnum, og ab landib var heibib, uns kristni
var lögtekin lijer á landi árib 1000; en kristni sú var ab
nokkru leyti páfatrú, jafnvel þó hún fyrst framan af eigi
væri nein römm katólska, eins og trúin síbar varb, er
tímar libu fram. A fyrri hluta 16. aldar urbu hjer á landi
aptur ný sibaskipti, var páfatrúnni þá kastab, en evan-
gelisk trú tckin af landslýbnum eptir lærdómi Lúters;
kirkjuordinantia Kristján3 konungs hins 3., er út hafbi
komib 1537, var þannig lögtekin á alþingi, fyrst fyr-
ir Skálholtsbiskupsdæmi 1541, og síban fyrir Hóla-
bisknpsdæmi 1551; nýir evangeliskir biskupar komu í
stab hinna pápisku; klaustrin voru af numin, og konungur
kastabi eign sinni á allt fje þeirra, bæbi fast og laust;
klerkarnir tóku nú ab prjedika liina nýju trú hvervetna í
kirkjunum, og voru allir kirkjusibir lagabir eptir henni, en
sálumessur lagbar nibur og annar þvílíkur pápiskur átrún-
5
væri verndari sinnar trúar á sama hátt sem hinn þjób-
verski munkur var forsvarsmabur rannsóknarinnar í trúar-
efnum. þab er retlab öbrum, ab mála mynd hins megin-
sterka hugdjarfa kappa, sem frá kytru sinni í klaustri
einu gróf grundvöllinn undan veldisstóli páfans ; en hjer
er þab ætlunarverkib, sem má ske er enn þá vandasam-
ara, ab skýra írá kringumstæbum þeim, sem hjálpnbu
mótstöbumanni lians, Loyola, ab koma vib skástob þeirri,
er styddi páfatrúarbygginguna, svo ab hún fjelli ekki um
koll. Hvílíkt töframagn hefur ekki hugsunaraflib I Betlari
og inunkur eru höfundar þessa mikla sjónarspils. I Lúter
og Loyol.a sameina sig allir þeir tilburbir, sem fylla upp
þeirra tímabil, og hafa haft áhrif á allan hinn síbari tíma.
Kring um Loyola flokka sig sambandib helga, apturköllun
nantisku tilskipunarinnar og drottnunarveldi Spánar; um
Lúter þyrpist verkanir sibabótarinnar, framför biflíulesturs-
ins og þýbing hennar, rannsókn sú, er skynsemin síban
hefur beitt, og Lockes þjóberniskenningar. Aubæfi ogveldi
stofnunar þeirrar, er hinn spánski ebalmabur kom á fót,
6
er ekkert ab reikna móts vib hinar leynilegu verkanir og
vibburbi hennar. Lúter sjálfur og hans kenningar komast
jafnvel á hvarf, þegar hann og verk hans eru borin sam-
an vib þab hib óttalega bál, sem Loyola kveykti, og þá
miklu hreifingu, er af honum leiddi.
Vjer viljum ganga fram hjá öllum þeim lygasögum,
sem seinni tíma Jesúítar liafa skreytt æfisögu hans meb.
Æfisagan, eins og lnín er í sjálfu sjer, gjörir meiri áhrif,
heldur en allt skáldskaparflug ímyndunaraflsins megnar ab
hafa á Iesandann.
í spánskri höll ebur abalbóli í grennd vib Aspeytia, í
hjerabinu Guipuzcoa kom ”inigo de Loyola y Oney, sonur
Beitran Janez de Loyola y Oney og Mariu Saenz de Licena
y Balda, í heiminn árib 1491, og var þaruppalinn. Fabir
hans, strangur ebalmabur ab gömlu langfebgatali, var harb-
ur í aga og drambsamur af langlebgum sínum. Þegar
Ynigo var orbinn tvítugur, gekk hann í hirb Ferdínands
katólska, fór í herþjónustu og beitti sverbinu, uns hann var
þrítugur ab aldri. Kristmunkar þeir, er ritab hafa æfi hans