Íslendingur - 25.04.1863, Blaðsíða 2

186
•víst, að þessi löstur hjá hinum ungu mönnum er sprottin
annaðhvort af því, að börnin hafa sjeð dæmið fyrir sjer
hjá foreldrunum, eða af því, að þeir hafa látið börnin vera
sjálfráð. Jeg þori að fullyrða, að eptirlæti. á börnum hef-
ur farið í vöxt á íslandi síðan jeg var barn; á fyrri tím-
um virðast foreldrar jafnvel að bafa beitt hörku við börn
Stn. Bjarna amtmanni Thorarensen hefur litizt hið sama,
þar sem hann segir: »Fjórða boðorð öfugt er orðið á
þessum tíðum, börn og hjúin heiðra ber, hreint jeg segi
lvðum«. það er nú svo mikið talað um frelsi; og þetta
hefur að ætlun viturra manna vakið frelsislilfmningu, sem
orðin er að einræði og óstýrilæti, og ckki sízt hjá ung-
um mönnum.
Allt þetta leiðir mig til þeirrar niðurstöðu, að það
\æri æskilegt, að skólinn yrði fluttur frá Pieykjavík á ein-
•hvern annan stað, annaðhvort að Bessastöðum, sem skól-
Inn á, eða þá fram í Viðey, sem væri enn æskilegra.
f>ar mætti hafa hinar beztu gætur á siðferði pilta. En
með því að skólahúsið, sem svo miklu hefuf verið til
kostað, er enn í svo góðu standi, að þessi uppástunga,
er svo miklum kostnaði mundi valda, varla mun verða
tekin til greina, þá vil jeg, ef skólinn verðurkyr í Iíeykja-
vík, leyfa mjer að gjöra þessar uppástungur:
a. Jeg sting upp á, að aptur sje komið á skóla-
haldi (Oeconomie), sem áður var tíðkaniegt. Jeg veit að
vísu, hvílíkir örðugleikar hafa verið á slík'u fyrirkomulagi
jafnvel á liiniim elztu tímum fyrir stjórnendur skólans,
sem voru biskuparnir sjálfir, meðan skólarnir voru á IIól-
um og Skálhotti; og vandinn við skólastjóraembættið í
Reykjavik, mundi aukast töluvert við það; en það er með
öllu ómissandi, að koma þessu forna fyrirkomulagi apturá,
til þess að nægileg stjórn verði höfð á siðferði pilta, gagnvart
þeim mönnum, sem þeir eiga kost á að hafa samgöngur við í
Reykjavik, og það er vonandi, að töluvert hægra verði að
aflafanga, eptir því sem samgöngurnar aukast, að minnsta
kosti samgöngurnar við önnur lönd. Og ef það borgar
sig nokkurn veginn, að hafa fáeina menri til fæðis (því
það verða menn að ímynda sjer, þótt kvartað sje yfir, að
það borgi sig ekki), þá hlýtur það að verða meiri hagur,
að selja öllum skólapiltum mat; þar sem það hefur áður
verið ætlan manna, að skólahaldarinn (Oeconomus) á Bessa-
stöðum hafi orðið efnaður maður, þótt ölmusan, sem með
piltinum var gefin, væri ekki nema GO rd., þá eru líkindi
til að skólahaldið borgi sig nú nokkurn veginn, þegar 40
rd. hefur verið bætl við ölmusuna. Og varla mundi hjá
því fara, að einhver vildi taka þetta að sjer. J>ó yrði
hinn núverandi skólahaldari að njóta hinna sömri hlunn-
inda sem á Bessastöðum, hann ætti að hafa einhverja
konungsjörð til frjálsar notkunar, og mætti tii þess stinga
upp á Rauðará, sem er rjett hjá lleykjavik. Ilinn fyrr-
verandi skólahaldari hafði þar að auk einhVer laun, jeg
veit eigi hve mikil þau voru; en í stað þessara iauna
gæti hann að minnsta kosti að nokkru leyti fengið dyra-
varðarlaunin, með því móti, að hann ljcti vinnuhjú sín
gjöra það, sem dyravörðurinn gjörir, ásarnt öðrum skóla-
haldsstörfum. Ef þessi uppástunga yrði tekin til greina,
þyrfti að gjöra nákvæmari ákvarðanir um þetta.
b. Skólaumsjónarmann ætti að setja sem fyrst, eins
Og stjórnarráðið hefur stungið upp á optar en einu sinni.
Nú sem stendur hafa skólakennararnir umsjónina í skól-
anum, og er henni skipt jafnt niður á þá; og þótt þessi
umsjón ekki eigi sjer stað nema í undirbúningstímunum
á rúmhelgum dögum, og því eptir eðli sínu sje mjög ó-
fullkomin, hafa þó kenriararnir iðulega kvartað yfir, að
þetta væri byrgði, sem með gjörræði væri á þá lögð án
nokkurs endurgjalds. Á leyfisdögum lendir þessi umsjón
á skólastjóranum einum, oghefur hann þannig meir bein-
línis og optar afskipti af piltum, enn æskilegt er, ef hann
á að geta haldið uppi þeirri virðingu, sem slíkur maður
þárf að hafa, því á yfirumsjón hans er byggður skólaaginn,
hlýðnin við reglugjörðina, og virðing kennaranna sjálfra
(•>í enskum skólum kemur ekki til kasta skólastjórans,
nema þegar um eitthvert stórt brot er að gjöra; hann
kemur að eins fram sem hinn æðsti dómari, og er ekki
stöðugur gæzlumaður hinna ungu manna». Dallas Bache,
Report on education in Europe, Philadelphia 1839, 393.
bls.). jþessi umsjónarmaður ætti að búa ókeypis í skólan-
um, og er þar nóg húsrúm, jafnvel handa manni, sem
lieldur hús. J>ótt sameina mætti við störf þessa manns
bæði skólareikningahald og eptirritarastarfið, yrði hann þó
að fá laun, sem væri frá 400 til 500 rd. og fá konung-
lega'veitingu fyrir embætti sínu, eins og skólakennararnir.
|>essi hlunnindi munu eigi reynast of mikil, þegar á það
er litið; hve inikilvægt þetta starf er, og efduglegir menn
eiga að geta fengizt til þess, og að öðrum er ekki gagn.
J>að er furða, að slíkt umsjónarmannsembætti hefur enn
eigi verið stofnað, þegar þess er gætt, að vel launaðir
umsjónaðirmenn eru ekki einungis við hinar eiginlegu
uppeldisstofnanir í Danmörku, t. d. Sórey og Herlufsholm,
heldur eru og launaðir umsjónarmenn við þá skóla, þar
sem ekki er höfð umsjón með siðferði pilta nema í kennslu-
tímunum. Siíkur umsjónarmaður yrði stöðuglega að hafa
gát á piltum, og segja skólastjóranum iðulegafrá, hvernig
til gengi, og ef þar að anki væri duglegur dyravörður, og
skólapiltar borðuðu í skólanum sjálfum, þá væri siðferði
pilta öldungis óhætt, og foreldrar þeirra hefði þá enga
ástæðu til að hvarta yfir því, að þeir vendust á ósiðu.
Um þetta yrði að semja reglugjörð (Instrux), er tiltæki ná-
kvæmar þær skyldur, sem umsjónarmaðurinn hefði að gegna.
4. Til þess að þeir fjölgi, sem skólann sækja og til
þess að skólinn geti orðið sem flestum að gagni, legg jeg
það til, að aðrir piltar en þeir, sem eru eiginlegir skóla-
piltar (læra latínu og grísku) megi taka þátt í kennslunni
í liinum lifandi máluln og öðrum vísindagreinum, er þeir
kynnu að vilja læra, en vera lausir við latínu og grísku;
og gerir þegar tilskipunin frá 1809 ráð fyrir, að slíkir
piltar sæki skóla. Jeg þöri ekkert um það að segja, að
hve miklu leyti slíkt leyfi mundi verða notað; að minnsta
kosti voru yfir umsjónarmenn skólans á gagnstæðri skoð-
un, þegar jeg kom fram með líka uppástungu fyrir sex
árum. En mikið er yfir því kvartað, að enginn skóli sje
á íslandi, er þeir piltar geti menntast í, sem ekki eiga
að læra til embætta. |>að eru ekki svo fáir af hinum
efnaðri bændum eða jafnvel prestum, sem nú senda sonu
sína til Kaupmannahafnar til þess að láta þá læra þar
einhverja iðn eða búnaðarfræði, í stað þess að menn ljetu
áður sonu sína fara í skóla, aðrir koma þeim í búð hjá
hinum dönsku kaupmönnum, til þess að verða aðstoðar-
menn þeirra við verzlunina. Iðnaður eykst að vísu ekki
svo mjög í landinu. Tóvinna, sem áður tíðkaðist, ferjafn-
vel töluvert minnkandi. Eigi verða menn heldur varir
við það, að fleiri innfæddir, en áður, fari sjálfir að verzla,
að minnsta kosti svo að vel gangi. Slíkir urigir menn
gætu aldrei annað en haft gagn af að taka þátt í slíkri
kennslu, þótt hún væri ófuiikomin, einkum þegar þeir
í öðrum löndum hitta fjelaga sina, sem þó að minnsta
kosti hafa fengið nokkra skólamennntun. Að því er undir
búningskunnáttu þessara manna snertir, þá ættu þeir að
kunna jafnrnikið og heimtaðeraf piltuin, þegar þeir koma
í skóla; rninna sýnist það ekki geta verið.
5. Yið þær 24 ölmusur, sem piftar fengu í Skálbolts-
skóla, ætti að bæta þeim 16 ölmusura, sem Hólaskóla