Norðanfari - 26.05.1869, Qupperneq 2

af) því, afe l'oma máli Jiessu ( rjdt Iiorf. Og 1
livab Islandi vifcvíkur, þá konmm vjer fyrst i
ofan á þab, afc fjárliagsstjdrnin og rentukamm- i
erií) semja reikning út af fyrir sig fyrir Is-
land, epiir tiverjuin af) menn þóttust komast
af) þeirri niburstiifcu, af) útgjöld í landsins þarfir
nemdu árlega meir cnn tekurnjiirnar. En í
fibrii eins sambandi og þessn, stendur á sama,
livcrt reikningur þessi er rjettur ebur eigi, eba
hvert liann nábi (eins og í rauninni var) ein-
ungis yfir samskipti ríkissjófcsins og liins svo
nefnda (slenzka jarSabókarsjó&s, og af; hann j
yrbi því þannig lagafur, af) fjárliagur Islands
yrfii alis ckki sjefiur af honuni o: af) ekki væri
liægt, afe sjá fjárhag Islands af honum; þab
nægir ab stjórnin sjálf áleit, af) Island heftii j
og ætti ati hafa fjárhag sjer, og at> reikningar I
þessa lands, ætfu afi vera gjörbir sjcr í lagi.
f>essvegna þurfii á ári hverju, af) útvega kon- j
ungs úrskurfi (24. maí 1831) fyrir þvfogopt- j
ar, er samþykkti, af) hæla skyldi upp mef) fje j
úr ríkissjófnum, þat) er jar&abókarsjóf) Islands
áhristi í úlgjöld þess, og haub rentukammer-
inu af) fá aptur þessa uppbót, endurgoldna frá
Islandi sjálfu. þaf) var ekki neitt einstakt at- j
rifú í reikningunum, sem hjer var um aí> ræfa, j
heldur ab semja frá rótiim reikninga yfirfjár- j
íiag Islands, og af) þetta hafi vakaft fyrir rentu-
kammerinu, er aufisætt af því, af) þab srnátt
og smátt kom ýmsttm tekjogreinum inn í hina
sjerstaklegu fjárhagsreikriinga landsins, sem
4f)ur voru titgreindir annarstafiar, og af) þab
gjör&i tilraun Islandi í hag, ab tilfæra í á- j
æílunar reikningum þess, leigurnar af hinum
seldu þjóbeignum og Ijet þab skýlausa álitsitt j
í Ijósi tim fjárhagsreikninga landsins, ab reyna j
ætti til ab koma þeim smátt og smátt í þab j
horf, ab þeir gætu meb sjer borib hvernig j
fjárhagurinn væri þab var því um nokkur
ár, eptir 1840 saminn yíirlitsreikningur í tvennu
lagi, yfir fjáihaginn, annar eins og ábur, eptir
vibskiptum jarbahókarsjóbsins vib ríkissjóbinn,
enn liann mibabi til ab sýna jafnabar reikn-
ing landsins ár hvort, og meb þessu móti kom
sú hýsn ttpp, ab mismunurinn á niburstöbu j
þessara áætlunar reikninga gat gjört hjer um
bil 40 af hverju hundraf i abal upphæfcar reikn-
ingsfærzlunnar. Tekjur Islands urfu því 8000
rd. minni enn útgjöldin, og var þó ekki haft
neitt tillit til þeitra eigna landsins, er runnar
voru inn f ríkissjóbinn, nje lieldur verzlunar-
einokuninnar. En þrátt fyrir þenna óskýrleik.
voru þó nokkur grundvallar atrifci sem stjórn-
in gekk út frá, fyrst þab, ab reiknings vib- j
skiptin millnm Danmerkur og Islands, og ab j
Island væri því ab álíta sem einn hluta ríkis— j
ins (meb jafnrjetti), í öbru Iagi, ab í tekju-
greinunum, sem í raun og veru lytn ab Is-
landi, öfcru sem sje 1., tekjurnar af hinum
vissu sköttum og afgjöldum; 2. tekjurnar af j
hinuni svo nefndu kongsjörbum, eba þjófeign-
um; 3. tekjurnar af byskupsstólajörbum, og 4.
tekjurnar af verzluninni eba auka skattar og j
afgjöld. Svona stób fjárhagsmálib 1848. Síb-
an hreytingin vavb á stjórnarlögun Dana, hafa j
opt verib gjörbar, eins og vi& vitum, ýmsar j
tilraunir til a& koma fjárhag Islands í betra j
horf, því menn vissu ab ríkisþingib haffci a&
eins í verki, en ekki eptir neinum lögnm vi&-
liaft leyfisvald í þessu efni, og þab ckki til ab
ákvefa meiri eba minni vibbót eptir uppá-
stungu stjórnarrá&sins á ári hvcrju, sem a&
vísu hefbi verib rjett eptir kringumstæbum, þar
sem þessu máli var ólokib, heldur einnig í
minnstu atribum, hvab tckjurnar og útgjöldin
8nerti. Ab sönnu átti afc gefa Islandi kost á,
ab láta álit sitt í Ijósi vib ríkisstjórnina í fjárs
hagsmálinu, þegar hinni íslenzku stjórnardeild
var kontib á fót „öll íslenzk mál, sem eptir
efli sínu lúta undir annab stjórnarráb, á ab
hera undir rábgjafaforstjóra stjórnardeildar-
innar* Kgs. úrsk. 10 nóv. 1848, birtur 9.
des. s. á., en þessu hefir víst aldrei orbib fram-
gengt hvab fjáriiagsstjórnina snertir. Yfir höf-
ub er því fjárltagurinn og reikningarnir fyrir
ár hvert hinir sömu og þeir voru ábur, meb-
an. einveldib var, og þessu hefir ab því leyti
farib þab aptur, ab menn miklu síbur nú en
ábur, leitast vib ab gjöra sjer þab Ijóst, sem
fyrr var farib ab grafast eptir, og vildu ab
eins fara eptir leyfisrjettinum í sínu sjálfræbi.
Hin fyrsta lilraun sem gjörb var til ab lag-
færa þetta, kom fram íþeirri nppástnngu, sem
stjórnin lagbi fyrir þjóbfundinn 1851, en hann
kröptuglega hratt al' Islahds hálfu, og jeg ætla
1 mínu ábtirnefnda litla riti, sje nægilega sýnt,
live ónýt hún var. Eptir nokkura ára hvild,
var málib enn af nýju lagt fyrir alþingi 1857,
meb því snibi, ab kostur gæíist á því, ab al-
þingi fengi í hvort sinn til yfirvegunar þann
hltifa áætlunar veikninganna, er Islandi vib-
viki, ef þab vildi ganga ab því abbætamönn-
um í sjólifc Dana. En alþingi niatti cigi svo
mikils ab mega segja álit sitt um áætlunar-
reikninga Islands, ab þab viidi í þóknttnar
skyni fyrir þafc fram selja menn í sjóli&ib
þannig lauk iiinni annari tilraun, sem gjörb
var. fribju tilratinin kom í „frnmvarpi til
laga nm breytt fyrirkomulag á fjárhagnum
milli Islands og konungsríkisins“, er lögb var
fyrir alþingi 1865, eptir ab hin opt umgetna
nefnd hafbi verib sett (sept. 1861 til þess í
júlí 1862), og uppástungur hennar hugleiddar
í stjóinarrábunnm. þa& er annars mjög ein-
kennilegt hvernig stjórnarlierrann, sem þá var,
kom fram vib þetta mál og fór meb þab, og
svo hvernig því reiddi af. I brjefi dagsettu
27. apríl 1863, mælir rábgjafinn meb ákvebnu
tillagi, sem hann álítur ab megi vera nokkub
ríflegt, og vill jafnvel líta til hinnar löngu
„einokunar verzlunar“. Mebferb málsinshugs-
ar hann sjer þannig, ab fjárhagsmálib verbi
fyrst lagt fyrir alþingi til yfirvegunar, og svo
fyrir ríkisþingib, sem lagafrumvarp, er miba
ætti til þess, ab fjárhags-sambandi því er, á&-
ur lieffci verib milli konungsríkisins og Islands
væri slitib, þar e& einungis þetta atrifci máis-
ins heyrfci undir ríkisþingifc. I stab þess var
samt lagt fyrir alþingi 1865, frumvarp til
laga uin breytta tilliögun á fjárhagnum um
12 ára tímabil, en a& þeim tíma libnum var
þá mál þetta eins óútkljáb og ábur. Ab efn-
inu til lirærir þetta frumvaip svo furbanlega
saman því stjórnfræ&islega og fjárhagslega at-
ribi málsins, og BFædrelandet“ hafbi á sínum
tíma rjett a& mæla, er þafc áleit ab þessi upp-
ástunga væri verst þeirra allra, er rábgjafa-
stjórnín mátti velja nm, því þab væri hvorki
uppástunga nefndarinnar, nje forscta hinnar
íslenzku stjórnardeildar, og ekki heldur lög-
stjórnar ráblierrans, heldur liti svo út, sem
fjárliags ráfcgjafinn heffci þröngvab henni upp
á lögstjórnar ráfcib. þcssi ujipástunga fjekk
líka þá vibtöku á alþingi, sem vib var afc bú-
ast, meb því þingifc hratt henni og bab um
afc nýr þjóbfundur yrbi hnldinn, sem framhald
af þeim er haldin var 1851, sem og þa&, ab
allt 8tjórnarskipunai niáli& væri lagt fyrir þenna
fund Ilin fjórta tilraun er gjörb var, til ab
koma þessu máli í rjett horf var sú, ab lagt
var fram frumvarp til stjórnarhótar fyrir Is-
land, og bobnir 37,500 rd í fast árgjald, en
12.000 rd. um óákvebin tíma og leiddi þetta
til þess, ab alþingi fjellst á stjórnarfrumvarp-
ib meb nokkrum breytingnm, gegn því lof-
orfci konnngsfullirúa ab hann mælti fram meb
þeim breytinguin , er gjör&ar voru; eiunig
meb þeirri bæn alþingis, afc 60,000 fast ár-
gjald fengizt, er veitt væri í konunglegum
skuldahrjefum, og ab lokum loforfcum, ab upp-
ástunga alþingis í þessu rnáli, yrbi álitin sem
samþykkisatkvæbi, en eigi sem rábgefandi,
uppástungur þær sern stjórnin hefir fengib frá
alþingi 1867, mega því álítast, sem cinskonar
samþykkt? (Copromis), sem stjórnin getur
ab sönnu neitab sinnar stabfestingar, þegar hún
er ekki samdóma erindsreka sínum (konungs-
fulltrúa), en getur samt ekki breytt, nema
leggja ntálib undir nýjan fund á Islandi, sem
hefbi vald til mefcályktunar, hvert sem þessi
fundur yrfci álitinn, sem framhald af þjóbfund-
inum 1851, er Islendingar mundu helzt vilja,
eba sem framhald af alþingi. f>a& hefir á
marga vegu verib um þab rætt í seinni tíb, ab
fullur fjáiliagsabskilnabur milli Islands og kon-_
nngsríkisins, væri bá&uin málsafcilum til gófcs.
En þegar slíta á þetta samband, er verifc hefir,
þá ver&ur cigi hjá því komizt, ab skýra fyrir
sjer þær kringumstæfcur, sem hafa átt sjer
sta& í þeseum fjelagsskap, af því Island hlýt-
ur, þá þessu sambandi þess er slitib vib kon-
ungsríkib, ab verfca annar máisafcili, og þafc er
sá hvers mikils umvarfcandi hagsmunir lilfinn-
anlegast ciga þátt í hinni fyrirhugubu hreyt-
ingu, þá er engin ástæba til ab Danir urrdrizt
yfir því, nje þykkist vib þab, þótt lslendingar
komi frant meb sínar skofcanir og leytizt vib
ab byggja þær á rökum. Látum þær verba
rannrakafcar. Gjörum ráb fyrir ab þær verbi
ranrisaka&ar, og ab þeim verbi hrundib, ef svo
vill verkast, en þeim verfcur eigi meb vjettu
synjab a&göngu. Hjer mæta manni nú ein-
rnitt í abalefninu (svo því sje sleppt, er minna
rífcur á), hin fjögur áburnefndu atribi, sem alla-
jafna bafa verib álitin sem Islands abaltekju
uppsprettur, og me& því hin fyrsta þessara
(hínir vÍ88U skattar), hefir ekki verib neinttm
ágreiningi undirorpin, þá vil jeg meb fáum
orbum minnast hinna. Annab og þribja atrib-
ib, snertir hinar opinberu þjóbeignir í Islandi,
og þab meb tvennskonar móti. Annar hhit-
inn er klaustra fje þab, sem meb sibabótinni
var lagt til þarfa geistlegra, hvers leigur Kristj-
án þribji eittskipti ákvafc til opinberra þarfa
(alþýfcuskóla) en dróg sí&ar meir í konungs-
sjób. Hinn lilulinn er jar&agóts þab, sem áb-
ur tilheyvbi byskupsstólunum í Skálliolti og á
Hólum, hvers tekjur gengu til ab launa bysk-
upunum og til framfærzlu skólanna, en voru
íyrst hrifnar í konnngssjób, honum til ávaxta
1785 og 1810, gegn því ab konungssjóburinn
stæbi fyrir útgjöldum til þeirra stofnana, seni
ábttr höfbu framfærzlu sína af tekjnm góts-
anna Hvafc vibvíkur hinum fyrsttöldu svo
nefndu kongsjörfcum, þá voru þær, eins og
áfcur er ávikib, sko&af.ar eins og sjerstakar
tekju uppsprettur Islands, og svona skofcabi
rentukammenb þær líka, en mefc því átti sjer
sú óregla stab, a& á mefcan nokkur þessara
jarba var óseld var afgjald þeirra fært meb-
al tekjanna, en væri jörbin þar á móli s e 1 d,
var andvirbib borgafc inn í ríkisskuldasjófinn,
og hvarf þar me& leignnum, án þess ab þessa
væri nokkurntíma framar gætt í tiinum árlegu
reikningum Islands. Árin 1841—1846, var
Islandi færttil útgjalda meb þessu móti 37,000
rd., sem horgabir höfbu verib fyrir selt opin-
bert jar&agóts landsins. Hib sama var upp á
teningnum meb skólagótsin, eba hin svo nefndu
stólagóts, eptir a& þau vou hrifin inn í ríkis-
sjóbinn, og þannig sjáum vjer á ári hverju,
ab Islandi eru færbir til útgjalda, hjerumbil
20,000 rd , til byskujisins, latínusólans og
prestaskólans, án þess þar á móti sje tilfærfc-
ur einn einasti skildingur ti! inngjalda fyrir
hin seldu jar&agóts, og tók þá konungssjófcnr-
inn ab sjer a& sjá fyrir útgjöldum þeim, er
á þeim hvíldu. þetta gat meb naumindum
stabist, meban fjelagsskapurinn var, því á meb-
an gat Island heimtab fje úr ríkissjó&num til
sinna þarfa, jafnvel þó mörg dæmi sýni, a&
vegna þessa eldra ólaes, er var á reikningum
þess, þá var þvi neitab um þafc, sem þab naufc-
synlega meb þurfti. En þegar fjelagsskapnum
á ab vera lokife, er stjórn Islands skyldug til
þess vib sjáifa sig og landifc, afc taka þetta
atribi til greina, og menn geta eigi gjört ráb
fyrir því ab Danmörk gefi þessu annabhvort
eingan gaum, eba eptir ráfci einstakra manna,
noti sjer þab, a& hún er yfirsterkari, og kúgji
meb því Island, a& láta af kröfum sínum, og
líta ekki á þær ástæbur, sem þær styfcjast vib.
Rentukammerib samþykktist í rauninni kröfum
þcssum, og leitafcist enda vib ab láta þeim
verba framgengnt, þó eigi væri nema ab hálfu
leyti, þar sem þab haffci einungis haft tiliit til
þeirra jarfca, sem seldar voru eptir 1787, og
var þetta ártal valib af handaliófi, en þab átti
þó ab tákna breytinguna, er varfc á verzlun
Islands, úr einveldisokun afc þjófcareinokun,
Nelndinni frá 1861, korn einnig sarnan um,
ab skofca andvirfci liinna seldu jarfca sem Is-
lands sjerstaka eign, og meiri hluti nefndar-
innar samdi þar um reiltning, þótt þafc væri
meb ólíku móti og tckib í hann andvirbi, er
borgast hafbi fyrir seldar jarbir árin 1674 og
1675. þafc lieíir því verib rýmkab um áratal-
ifc o: áratalib fært nokkub til, enþóafhanda-
hófi, og valla er hægt ab efast um þab, afc þá
setja á víst ártal, þá ver&ur þab ab vera þaö
tímabil, þá gótsin voru seld, og fyrir annann
hluta þeirra er þab árib 1550, en hinn hlut-
ann 1785 til 1801, eins og jeg hefi gjörtþafe.
Meb því leifcast raenn til ab ákveba andivir&i
hinna seldu jarba, og í því tilliti hlýtur vafa-
laust sú sko&un ab vera sú eina rjettláta, sera
forstjóri nefndarinnar hafbi á sínurn tíma, en
hvarf aptor sífcar frá, en sem jeg hefi tekib
eplir honum, sem sje „a& ákveba andvirbi hinna
seldu jarba eptir því verfci, sem þær nú mundu
hafa, ef þær væru óseldar“, og þetta verb er
liægt ab finna án mikillar fyrirhafnar, því ept-
ir jar&abókinni, þekkja menn hin ákvefcnu af-
gjöld af hverri jörb fyrir sig á Islandi, og svo
þarf ab eins ab reikna afgjöldin til peninga,
ejitir gildandi mefcalverfci. Stjórnin hefir aufe
annars fleira, sem jeg ekki vil ræba um, tekib
þafc til greina, afc jeg í þessu efni hafi hyggt
á völtum grundvelli eba í lausu lopti, og a&
þafc væri einkum rangt, ab jeg hafi reiknab
afgjöldin af öfcrum hluta gózanna frá öferu
tímabili en hinn Idutann, en báfcar þessar mót-
hárur, eru ástæfculausar, hin fyrri af því til
eru löggildar jarbabæknr eba registur yfir hi&
umtalaba jarbagóz í hverju hvcr jörfc er til-
greind me& afgjaldi, og þa& síban á 16. öld;
hin sífcari af þvf, a& afgjöldin eigi geta reikn-
ast, og eiga ekki ab reiknast til sama tíma,
heldur hvor hluti fyrir sig, til þess tíma jarb-
irnar voru seldar. Af þessu lei&ir einnig lækk-