Norðanfari - 09.08.1870, Blaðsíða 1

PMAMARI
O*
AKllREYRI 9. ÁGÚST 1870.
M «8.—S9.
LEIÐRJETTING.
Nf.8.ár, bls. 85, d 1.1 27 : tvö lesíöSrulagi
89 - 3 - 34: hugmynd — oríimynd
51: 1186 — 118, b
61: Teigsdalur - Peigsdalur
Teitsdalur — Feitsdalur
19 - 1 - 20: Atli — Atti
34: feec — fecc
46: uisto — nisto
2 - 68: F ö - T ö
UM STÖÐU ATVTKSORÐA í MALSGREIN-
UM í ÍSLENZKU.
í Norhanfara VIII, 26—27 hefir prdfast-
ur síra Sigurfcur Gunnarsson fariÖ þessum orö-
um um stööu atviksoröa f málsgreinum: nþa&
er þá skipun orÖa í málsgreinum: sem víkur
mest frá daglegu máli og spillir nú einna
helzt ritmálinu. f>aö er hún, þessi ranga oröa-
skipun, sem jeg er hræddastur vi&. Ilún hefir
enn danskan keim í mörgum greinum. Sum-
ar þeirra eru menn nýfarnir aí) varast t. a. m*
aÖ rita stjettarnöfn á undan mannanöfnum,
eg fleiri smávillur. En sú er ein, sem ræöur
enn mestu til aö spilla málinu og kemur víb-
ast fram. þ>ab er þegar menn skipa atviks-
ordum, og þeim sem hafa gildi þeirra d undan,
sögnnm I upphafi aÖalmálsgreina, á eptir
punt. viium vib ab menn eru optar sjálfráöir,
hvort menn bafa sögn eÖa atviksorö fyrr, þeg-
ar hvorttveggja er fyrir hendi, og gctur hvort
sem er verib rjett mál eins og t. a. m : „Sagdi
hann þáa eÖa: nf>d sagdi hann“. Svo er og á
ymsum öörum stöíium aÖ máli víkur svo viö,
aö sögnin þarf aí) standa á undan atviksord-
i»u, þab er vandi og væri lijcr of langt mál
aí> taka þa& fram, hvenær svo er rjettast.
Finnur hverr þaö bezt er hann ber orö sín
saman viö daglega málift. Opt víkja menn
líka svo málsgreinum viö, a& atviksordid má
standa fyrr en siignin, svo rjett sje, þú rangt
væri a?> skipa ef ööruvfsi væri hagaÖ máli.
þaö er allra tíöast í þeim málsgrcinum,
scm byrja á samhandsordum, og þá tíöar, ef
sögnin er í afeidsluhœtti, ab rangt er ab
skipa sögnum á cptir atviksoröum*.
SíÖar í hinni sömu grein óskar síra SigurÖur,
a?) menn vilji rita eitthvab um þetta mál og
skýra þab betur, og þa?) ætla jeg nú a?i leita
vi& aí) gjöra Jeg hefi ritab upp nokkur dæmi
<ír fornum íslenzkum bókum. og virbist mjer
^tega sjá af þeim, a?) daglega málib, svo sem
þa?i er nú, er nokkub frábrugbib hinu bezta
foma bókmáli. Mjer getur eigi betur skilizt,
enn ab þab sje höfubreglan í daglega málinu,
ab eetja atviksorbib fyrir aptan sögnina, hvort
sem hún er einföld cba saman sctt, t. d. hann
kvcdur dóminn upp, hann kvad dóminn vpp,
hann mun kt-cda dóminn upp, hann heftr kved-
id dóminn npp, hann hafdi kvedid dóminn upp]
dómurinn ei kvedmn npp, dómurinn var kvcd-
inn npp, dómurinn hefir vcrid kvedinn upp, 0.
s. ^rv > enn ^ fornmálinu er þeirrar höfubreglu
gætt, ab atviksordin eru sett fyrir aptan ein-
faidar sagnir, (í núlcgri og þálcgri tíb f verk-
legri mynd í framsöguhætti, 'ibtengingarhætti
°g bobhætti), enn niiili hjdlparsagnarinnar 0g
°9 kluttaksordsins eda sagnhátarinnar { sam-
settum tidum (þannig ab hjálparoröib fer á
Un,ian, cnn hluttaksorbib eba sagnarbótin á
eptir), svo og á undan nafnhætti, fyrir aptan
þá sögn, er nafnhættinum stýrir, enn fyrir
framan nafnháttinn, svo og í tilfærilegum (re-
lativum) málsgreinum, þótt sögnin sje einföld,
I i
fyrir aptan hib tilfærilega (rclativa) orb, enn
fyrir framan sögnina, t. d : hann kvedtir dóm-
inn npp (hann kvedur upp dóminn), hann kvad
dóminn upp (hann kvad tipp dóminn), hann
man dóminn npp kveda, hann hefir dóminn
upp kvedit, hann hafdi dóminn upp kvedit,
dómurinn er npp kvedinn, dómorinn var upp
kvcdinn, o. 8. frv. f>ab er aubsætt, ab undan-
tekningar finnast frá þessari reglu, sem flest-
um öbrum reglum. Til þess ab sýna þetta,
ætla jeg ab taka nokkur dæmi úr hinum beztu
fornbókum og skipa þeim eptir atviksor?unum
í stafrófsröb, og skipta dæmunum undir hverju
atviksorbi eba jafngildi atviksorbs1 í tvcnt, ept-
ir því hvort þab stendur fyrir aptan höfub-
sögnina eÖa eigi.
1) á.
a) Nú leggr d svá mikinn mjorkva, at
varla mátti sjá fram af tám sjer, Alexanders
saga (Christiania 1848), 139 so. Ilallgerör
minnti oft á, Njáls saga 45, 71 T6. Nú renn-
ast d. hestarnir, 59, 91 22
b) Ekki má þat enn A finna, at þeir mone
foriflast at etja vib aflamuninn, Al. 110 5.
Herfangit var ok hálfu meira, enn2 þeir mætti
nytjum á lcoma, 112 2. Gunnar tók til sverbs-
ins svá skjótt, at eigi mátti auga á fcsta, Nj.
, 54, 84 t. þar f mót baub hann þeim at
gera alla bœndr óbalborna, ok gbfa þeim ÓÖ-
ul sín, er á Ijóggu, Heimskringla (Kristiania
1868), 83 20.
2) af
a) Lídr aj vetrinn, Egils saga, 56, 123
Ts. þeir tóku ok heila hans, ok köstubu í
loft, ok gerdu af skýin, Snorra Edda I. 50—
52, Enn þá er Œsir vildu eigi leysa hann,
þá heit hann höndina af þar er nú heitir úlf-
libr, I. 98 ti.
b) Ríbi hverr, sem hann má mest aftaka,
Al. 108 2T, þeir lettu eigi, fyrr enn kon-
ungrinn baub þeim af at láta, 112 6. Ver
skolum ok af snida meb sverbum várum alt
þat er skelja mætti ríki váru, 120 2. Skal
8á af hregda, cr færi saubi á, Grág. Á, M. I.
423 Ts. Gnnnar banb þer gób bob, enn þú
vildir engi af taka, Nj. 49, 77 T8. þer mun-
ub fátt mæla eb gcra, segir Gunnarr, ábr ybr
munu vandræbi af standa, 59, 91 T5. Har»
aldi konungi vajj, sagt frá orÖum Svíakonungs,
at hann skyldi eigi fyrr af Idta, enn bann
hefbi jafnmikib ríki í Víkinni, sem fyrr hafÖi
Sigurbr hringr, Hkr. 58 2; Fara þcir, slíkt
er af má taka upp í gegn fjailshlíbinni, AI.
110 s.
3) aftr.
a) Töktim aftr til vár blíöara loft, AI. 96
T6. Takid er sjálfir aftr, sem verÖugt er,
tign ybra meÖ betra tíma, 100 24. Ferr síb-
an aftur til ríkis síns, 122 T9. Kemr kon-
ungrinn aftr á þingit, 129 29. Gunnarr tók
á lofti spjótit, ok skaut aftr þegar, Nj. 54, 84
22. Síöan Joru þeir aftr í bygöina, Hkr. 24
1) Forsetningarnar skoba jeg sem atviks-
orb, þá er þær stjórna engu falli.
2) Jeg rita þetta orb meb tvöföldu n f
öllum merkingum þess einnig þá er þab merk-
ir sama sem sed eba autem á lalínu.
— 65 —
4. Egill konungr tók þá vib ríki sínu, enn
Danir fóru ajtr, 24 26. Koma sendimenn aftr
ok sögbu konungi sitt erende, 40 12. þeir
halda aftr um haustit. Eg. 17, 31 it,
b) Nábi varla meb citt skip ajtr at venda til
síns ríkis, .41 82 32 þykkir borin ván, at
hann muni aftr ýd náb sóma sínum, 84 3. ok
at síbr vænta þeir, at hann muni aftr fá þat
er hann hefir látit, 84 t. Hákon bauÖ aftr
at gcfa bóndurn óbul sín, þau er Haraldr kon-
ungr hafÖi af þeim tekit, Hkr. 83 to.
4) at
a) Gcngr at konungrinn sjálfr, Al. 123 8.
JJyggit at nú þá, segir konungr 125 4. Höfumst
at nökkut, 137 24. Honum var forvitni á,
hvat Alexander hafist at, 140 Ti. þá ridit
hinir at, Nj. 54, 83 26. þcir Tunni sóttu at
djarfliga, Ilkr. 24 12. Ilvat hafdist hann ábr
at, enn himin ok jörb væri gör? S. E. I. 38
12. Ok er þeir váru búnir til hólmgöngu, þá
hlaivpast þeir at, Eg. 68, 165 6. Hvat hafd-
ist allföbr þá at, er görr var Ásgarbr? S. E.
I. 62 3.
b) Hann leitar þar ráös víb sína menn,
hvat nú skal at hafast, Al. 82 19, Ek bib
hann gjalda varhuga vib þeim háska, er skjótt
kann at snúa, 114 T. Er þat úvitrligt bragð
at senda hinn lygnasta mann þess eyrindis, er
svá mun mega at kveda, at líf manna liggi
vib, Nj. 49, 78 {, Njáll mælti: mikit hefir
þú at gcrt, 55, 85 T4. Var þá at léitat, hverr
vlb myndi vilja taka, 55, 86 T. Honum
þótti ok sá sýnn kostr, cf hann Iegbist á Qótta,
at hvabanæfa mundu fjandmenn hans at drifa,
Hkr, 36 3.
5) eftir
a) Ef nökkurr maör sœkir sá eftir, er
sín á at hefna þar at lögum, Grág. Á. M. II.
115 10. Hann setti eftir Hákon jarl Grjót-
garbsson, Hkr. 57 s. Lét hann þar eftir skip—
in, Eg. 22, 42 9. þar sem landit hafbi upp-
gcngit, var eftir vatn, S. E. I 30—32.
b) Skolu þar en efstu forlögin eftir fara,
Al. 105 tt. í öbru lagi vill hann eftir leita,
hvar áin Níl sprettr upp, 150 7 Tók hann
þar skip sín, þau er hann haföi eftir látit,
Eg. 22, 42 to. At þeir fái forbast þann, cr
eftir ferr, AI. 107. 2T. Segir hon ok þeira,
er eftir spyrja, hvert hon ætlar at fara 152
2T,
6) frá
a) Ek verb. sagði hon, aftr fara skjótt
til ríkis mfns, er gæzlulaust stcndr, mcban ek
em i frá, Al. 122 T4.
b) þú mátt heyra ok frá bera, hvat ek
mæli stbast, ábr enn ek enda líf mitt, AI. 112
26. J>rim nóttum eftir þetta þing, er fyrr
var frá sagt, kemr Alcxander meb her sinn í
þat land, er Hircania heitir, 121 x. Sá mikli
kappi, er fyrr var frá sagt f bókinni, 126 26.
Alt verbr frá at stökkva, 141 to. f>á er hann
geystist fram, verba Grikkir frá at stökkva,
143 21.
7) fram.
a) þvf fór þat eigi fram, at hann hafbi
mikinn afla, AI 100 st. Fptir þetta ganga
fram fjórir menn, 125 t. Konungrinn sjálfr
rídr enn fram, 140.3 1. Nú TÍdr fram Alex-
ander, 143 23. Ef vörn kemr eigi fram, Grág.
I. 461 21, Greip þá hamarinn Mjölni tveim
höndum ok stcigfram öbrum fœti, SE. I. 148 2.