Norðanfari - 12.11.1870, Síða 1

Ö. ÁIS
AKUREYR! 12. NÓVEMBER 1870,
M 45.-46,
ÍSLAND OG DANMGRK
(eptir KonráS Maurer í „Allgemeine Zcitung“
f marz og apríl þ. &■).
I
(Framh ). Nú reyndi stjórnin þá aptur til
afe fara afera leih. Hvorki liigin frá 2. októb.
1855 um fyrirkomulag hinna sameiginlegu mál-
efna Danmerkurríkis, ásamt lögunum sem und-
ireins komu á gang, önnur utn kosningar til
ríkisráítsins, en ltin um ati einskor&a gildi
grundvallarlaganna til Danmerkur, nje heldur
ailsherjarlög hinna sameiginlegu málefna kon-
ungsríkisins Danmerkur og Sljesvíkurhertoga-
dæmis frá 18. nóvember 1863. eba loksins
hin nýu grundvallarlög, sem voru í smíímrn
og stabfest 28. júlí 1866, liöföu tckiö
u.)e hib minnsta tillit til Islands, og samkvæmt
byí átti landib eptir og ábur, hvorki sem sjer-
stakt land út af fyrir sig, eba einu sinni sem
ðanskt skattland, nokkurn fulltrúa á hinu
danska ríkisþingi. Eigi ab sí&ur hvarf þó nú
stjórnin frá því, aí> stefna nýtt þing á íslandi
ela jafnvel afe eiga framar vi& alþingi, held-
ur sneri sjer til ríkisþingsins og lagíii fyrir
þab (7. október 1868) „frumvarp til laga um
fjárhagsmái íslands“, en þar voru me&,- sem
fylgiskjöl, frumvarpib til stjórnarskrár 1867,
hinn breytti texti frumvarpsins frá alþingi og
enn önnur fleiri þesskonar skjöl. Sú aMerí),
ab leggja þetta þannig fram, sýndi þegar, og
mebferb málsins sannafci þab síban, a£> hjer
tært þab eitt á seybi, a& koma sjer saman vi&
ríkisþingib um þau lög, sem síban skyldu án
tueiri umsvifa eirmig vera gild íslandi til handa,
og þó nam frumvarpib alls eigi sta&ar vib
þab, ab iieimta visst tillag úr hinum danska rík-
isejó&i til ab bæta úr nau&synium eyarinnar,
heldur gjörbi þa& sig nndireins mjög svo heima-
homib vi& stjórnarskipnnai'málib, Margar gó&-
Mljabar raddir Ijetu a& vísu til s/n heyra í
hug Islendingum bæbi á landsþinginu og fólks-
b'nginu ; en engum varb þó a& vegi ab benda
hvíifkt axarskspt þ«& væri, er danskur ráb-
giaíi vildi semja vib danska þingmenn, ti! þess
lúka upp úrskurfe um íslenzk málefni, án
þess ab unna alþingi ellegar öbru fulltrúa-
bingi tslands eins atkvæbis þ.vert á móti var
byí jafnvel farib fram frá öllum hlifeum, ab
hinu danska ríkisþingi bæri áiyktaratkvæbi um
^hipun hinnar íslenzku stjórnar, ográfegjafinn,
scm frs upphati var lausgebjafeur, ef eigi ó-
heill, í málinu, stób líka óknálega í móti. Svo
hreytti þá landsþirrgib frumvaipinu í þessa
hina sífeari átt, og færfei um leife fjártillagife
Uibur úr því, sem þafe á&ur var orbife, eptir
ah fólksþingife var búib ab klippa af því, þó
fjell málib nibur, af því afe ríkisþingife var slit-
ib, á&ur enn samkomulagi varb náb í millum
beggja þ
ingdeildanna.
þá tók nú stjórnin aptur ab semja vife
Islendinga. Rjett fyrir lok ríkisþingsins liafbi
hún vikib alþingismönnnm frá og bofeife nýar
hosningar. þær rábstafanir, er hjer afe lutn,
homu eigi til fslands fyr enn 21. marz 1869,
cg hinir nykjörnu þingmenn áttu þegar ab
vCa kornnir til móts 27. júlí; en eigi afe síb-
nábu menn eindaga, svo sem þab þó sök-
11 oi víbáttu landsins og vegaleysis, var næsta
eríitt, ab geta af lokib kosningunum í tæka
Strax á hinnm fyrsta fundi var hinum
Oykosnu þingmönnnin skýrt fiá þvf, ab liib
hreytta stjórnarfrumvarp frá 1867 heffei eigi
fengife konunglega stafefestingu, en ab nú yrbu
líka lagfear fram nýar uppástungur í hinu
sama máli, og þafe voru þá í þetta sinn tvö
frumvörp sem fram voru lögfe, annab til laga,
er nákvæmara skyldu á kvefea iiina stjórnar-
legu stöfeu Islands í ríkinu og jafnframt skipa
til um fjárhagsmálife, hitt tii stjórnarskrár um
hin sjerstaklegu málefni eyarinnar. Eptir ná-
kvæma rannsókn var afe vísu báfemn þessum
frumvörpum hrundib, en þau eru þó reyndar
meb þeim undiriektum, sem þau fengu, eink-
ar athugaverb fyrir þá sök, afe liin gjörfalla
stjórnardeila meb hinu sama aulsjáanlega er
komin á nýan rekspöl. En áfeur enn þessu
er frekara lýst, verfa enn ab ganga á undan
nokkrar athugasemdir um hin söeulegu atrifei,
er varfea svo miklu ab þvi er snertir fjárhags-
málib
(Frainh. sibar).
UM NOKKURAR RANGAR ORÐMYNDIR EÐA
ORÐálíIPANIR í Í8LENZKU.
(Niferl.).
merjin.
Menn rita nú venjulega hídn megin, hinii
megin, iidni megin. Eftir því aitti megin afe
vera iivorugkent. Enn ( fornbókum er ritab
brídnm megin, hiniini megin, 0. 8. frv. þab er
bife r&tta, því ab mcgin er karlkent orfe, enn
eigi hvorugkent, sem sjá iná af því, ab forn=
menn sögfeu hinum liœgra megin, hinum vinstra
incgin; þar getr megin eigi verib fleirtala og
eigi iivorugkent, og getr eigi verife annafe enn
eintallegt þágufall í karlkyni; enn víba sest
eigi, hvort megin cr eintala efea fleirtaia, enn
víst er þab, ab þab er fleirtala í orfeasam-
böndunum: hrídum megin. tveim inegiii, iiHiiin
megin, enda finst þar megum fyrir megin, t. d :
ef nrenn búa tveim megum ár, Grdj F. 184.
k, II 93 í. Ef sá vill eigi gora, þá skal
velta boþom nregom at ósekjo torfi til, Grdg.
Á. l\'l II 266 5. Enn Danir ok Sviar logfeo i
skotmal ok öllum megom at skipom Olafs
konvngs, Filshók, 163 6. — Svo sýnist, sem
megin se sama sem vegin, og hafi v tillíkzt
hinum eífeasta staf í liinu nœsta orbi fyrir
framan, á líkan liátt sem orbmyndin mér tinst
víba fyrir vér í norrœnum handritum. Ilinn
sami orbstofn sýnist fram koma í vegna (Ormr
let fara lierör fjögurra vegna [þ. e. í fjórar
áttir] um bygbina, Hkr. 166 is: Frishók 129
4), og í binu danska orbi vegnc (paa mine
vegne, paa hans vegne) og í hinni þýzku
forsetningu vregcn.
nríinr.
þetta orb nrímr, cr eg sö marga vife hafa
í bókum, finst mbr eigi vera rétt nryndab. þab
á ab vera nríma, og því hefi eg vanizt í dag-
legu tali. fídra er samstofna vib sagnorfeib
bera (bar, bárutn), vrífa (kongrváfa) vib vcfa
(vaf, váfum), svrífa vib sofa (svaf, sváfum)
A sama bátt á nrírna afe myndast af sama
stofni sem nema (nam, námum). í Fornmál-
inu mun hvorki finnast ndma nís ndmr, svo ab
þab getr her eigi skorib úr máli.
raj'r, rafrmagn.
í orbabók Bjarnar Ualldórssonar stendr:
„rafr v. raf, «., succinnm, Rav, Bernsten“.
Orfemyndin raf er rbtt, enn rafr röng. Ab
— 89 —
þessi bvorugkenda orbmynd sb rnf, enn eigi
rafr, sóst t. d. í Háttalykli Rögnvalds jaris
28, 2 : „lét ósa ?'ö/'ræsir | rfett bjúg á her íljúga®,
þ. e. ræsir lest bjúg ósa rnf (o: gullhringa)
íljúga rétt á her. Knytlinga s., 71. k. (F’/ns.
XI 296): Eirekr veitti oft ok stórum | arm-
leggjar riif dýrum seggjum. Snorra Edda^
I 408 1 s (II 435 1): röf sævar er gull A
Öllum þcssum stöfeum er rof fieirtala af raf
enn kvenkent orb röf, er Sveinbjörn Egilsson
hefir sett i orbabók sína, virfeist eigi til vera,
Ef fljótt er á litife, sýnist svo, sem röf s& ein-
tala í Gu&mundar sögu Arngríms ábóta, 14,
k. (fíisk. II 22 25). þar stendr svo:
varb af handlaug iiirfeis
hrein dýrligra greina
hlátrar hellis gauta
lieil brúna röf dcilis.
Af því afe sagnor&ib vard er 1>tSr haft í ein-
tölu, virbist svo í fljótu bragbi, sem röf sð
eintala; cnn þab er eigi svo, því a& sagnorfe-
i& getr vel stafeib í eintölu, einkum ef þab
stendr fyiir framan frumlagib (subjectife), þótt
frumlagife s& i fleirtölu. Undir hinu danska
orbi electricitet hefir Konráfe Gíslasou hina
riittu or&mynd rafmagn enn eigi rafnnagn.
þó sýnist svo, sem þessi ranga orfemynd rafr-
magn siS nú talin rótt, því a& hún stendr t. d.
í Ganglera 1870, 1. h. 28 2 8, 30 ia; rafr-
magnsstraumr, 29 20.
skgrslcuta.
þannig sii eg ritafe f öllum þeim bókum,
er nú koma út; enn þessi orfemynd á ab vera
skirskota, svo sem hún er ritufe í öllum forn-
um bókum. Dœmi þess má finna eigi allfá,
bæfei í nonœnum lögum og annars stafear.
Eg tek aí) eins eitt dœmi, úr Olafs sögu hin8
helga 1853, 78. kap, 8624 [Hkr. 317 t):
Emundr skírskotadi þessa orskurfei undir þá
menn alia, er þar voro ríkastir til. Fyrri
liluti orbsins sýnist vera stofninn í skírr,
hreinn, og skirskoia er þá líklega a& upphafi
sem ab skjóta máli sínu tii e-s, ab vitna til e-s til
þess a& gjöra sig slciian efea hreinsa sig, í hinum
fornu skánsku lögtim finst í hinni sömu merk-
ingu, sem skírslcota, or&myndin skœrskytœ, og
hib sœnska orb skcirsko&da (þ. e. rannsaka nd-
kvœmlegu) sýnist og vera samstofna vib skir-
skota. Stafsetning beggja þessara orfea bend-
ir á, ab slcírskota sé rbttara enn skgrskota.
ujmdstunga.
Ad stinga vpj> d og uppdstunga eru ijót
orb og undarlega myndub. þafe er óskiijan-
legt, iivernig orfeib stinga liefir getab fengib
þessa merking, sein er svo ólík hinni upphaf-
legu merkingu þess. Vör þurfum eigi þess-
ara orba vib, vbr höfum í málinu önnur betri
orb, er merkja hib samaé. þar sem vbr nú
segjum: stinga vpp d e-u, sögfeu fornmenn:
at letJ(jja e-( t'11 L d.: hann (konungr) bab
þat hvern til leggja er hann sá at ráfei gegndi,
Hdkonar s. herdibr., 5 k. (í Ilkr. 760 6) —■
Lagdi hverr til (þ. e. hvcrr slalck upp d) siíkt
er sýndist, Flateyjarh,, II 340 16. — Meb því
afe fornmenn sögfeu: at leggja til í stafe þess
ad stinga npp d, þá var þafe eblilegt, ab þeir
hefbi or&ib tillaga, þar vbr höfum nú uppd-
stunga. þar er vfer scgjum nú: þad er mín
wppdsiunga, sögfeu þeir: þat er niin tillaga, t.
d.: þá mælti Alexandr: þat er mín tillaga, at
ver látim þá reyna um stund at bera skarb-