Norðanfari - 29.05.1875, Blaðsíða 3

I
Er þaS efcki frábær fásinna, ab Ií(a svo langt I
yfir skamrnt? aB menn skuli næstum í engu líta
í sinn eigin barm, en borfa á forna, fölnafa
menntun suíur í löndum, en vir&a verklegar
framfarir lands vors og anda tímans ab vettugi.
Jrab má vera ab þetta sje lieldur mikiö
sagt, en þegar menn lita á kennsluna í lærBa
skólanum í Reykjavík, hljóta menn a& fur&a sig
á, hve miklum tíma er eytt til þess, er aldrei
getur ortib ab neinu gagni, hvorki fyrir ein-
staklinginn eba fjöldann. Er nokkur skynsemi
í því afc ala unglinga uppí þeim menntum, er
fyrir 2000 árum títkubst subur í löndum? Sú
kynslót), sem nú á dögum enga atra uppfræti-
ingu fær, en latneskar og grískar málreglur og
orbaþulur (eins og títkatist á mitöidunum) vert-
ur án efa safn af andlegum steingjörvingum etia
skrælingjum ; þeir sem svo eru hörmulega á sig
komnir ílakjast eins og kroppa&ar beinagrind-
ur e&a fölir skuggar fornmanna þar sem lífs-
fjöri& og framfarirnar eru mestar. (þetta sýna
dæmin).
þa& er reyndar ómögulegt a& neita því, a&
grískrómverska menntunin er upphaf og rót
hinnar nýrri menntunar; en þa& er samt engin
ástæta íyrir alla, a& liugsa eigi um anna&;
a& seilast ni&ur me& rótinni nitur í dimmu jarfcar-
innar, en meta einskis, hina gullnu ávexti, grein-
arnar og blómin, sem teygja sig upp á móti
ljósinu og ieita a& bústöfcum þess. þafc er eng-
inn efi á því, a& þa& er mikilsvert a& vita eitt-
hvád um þessa fornu menntun, cn fyr má nú
gagn gjöra, en a& nálega öllum tímum sje til
jbess vari&. Menn ættu a& reyna a& komast
dálítiö inn í hugsunarhátt þeirra, menntunará-
stand, stjórnarskipun og sögu, og sjá, hvafcaá-
hrif þessar fornþjó&ir hafa haft á nýrri tímana.
Til þess næg&i a& lesa gó&ar bækur handhæg-
ar um bókmennt þeirra, si&u og trú (ágæt bók
um þa& efni er Stolis go&afræ&i íslenzkufc af
skáldinu Steingrími Thorsteinsen) og læra dá-
Iitiö a& skilja í báfcum tungunum. þa& er mefc
öllu ófært, a& f latínu efca grísku sje farifc ná-
kvæmlega út í smásmuglegar málfræfciskreddur,
og þaö má ekki eko&a rómverka e&a gríska höf-
unda svo, sem þeir sjeu safn af dæmum uppá
málfræ&is-reglur. SHkar reglur gætu ef til vill
nokkuö skerpt ekilning unglinga, ef dæmin væru
tekin úr þeirra eigin móíurmáli, en sje svo
smásmuglega fariö út í latínu e&a grísku, þá
verkar aþa& eins og andleg martröö á sálina.
Afieifsla og sundurliman or&a getur veriö mjög
gagnleg, cn þarf a& taka til þess fjarlægt mál
sunnan úr heimi? liggur ekki mó&urmálifc næst,
cr þa& svo litiimóllegt, a& þa& eigi aö hlaupa
fram hjá því? þa& gefur a& skilja, þa& er
heimska, a& Iæra, a& rita mál, sem fyrir löngu er
dautt, en vjer skulum eigi tala um þa&, af því
svo mikiö hefir veriö rita& um latínska stílinn
í blöfcunum, a& alþýfca er víst farin a& sjá til
hvers gsgns hann er fyrir land og lýö. Sagt
er a& nú sje fariö a& gjora latínskar ritgjörfcir
í skólanum, ef þaö er satt, þá lýsir þa& eigi
mikilli framsýrii hjá skólastjóra, a& herfca á band-
jnu þegar þaö cr orfciö örveikt.
Vjer verfcum a& fylgja me& tfmanum og
læra a& fæfa oss í nyt menntun og uppgötvanir
þeirra enna miklu þjó&a, er nú rá&a mestu í
heiminum, og láta oss enga lægingu þykja a&
því, a& nema af ö&rum, a& eins me& því a&
fylgja me& tímanum í andlegu og veiklegu get-
um vjer lialdifc þjóíerni voru og sóma óskert-
um. En til þess a& geta lært af öfrum þjófc-
um liggur í augum uppi, a& vjer ver&um a&
læra afc þekkja tungur þeirra, og því er öll
nauísyn á, afc mest sje lögfc slund á nýju mál-
in í skólanum, því me& því getur hver einstak-
ur or&ifc fær um, afc hagnýta sjer rit þessara þjó&a.
þjófcverska, Enska og Frakknoska ættu a&
verfa mest kenndar tungur í skólaiium
næst mófcurmáliru.
Vjer benntum áfcan á, a& allar hinar miklu
vetklegu framfarir á þessari öld væru a& þakka
— 67 —
blómgvun og framförum náttúruvísindanna, og
allar þjó&ir roefc framfara-anda sjá þetta; engin
vísindi eru nú um allan heira f eins miklum
metum. LJjá öllum helztu þjófcum eru þau nú
stundufc mest allra vísinda, kennd í öllum skól-
um og ótal stofnanir gjörfcar þeim til framfara.
Vjer Islendingar höfum eins og í svo mörgu
öíru verifc eptirbátar annara þjófa í þessum
fræfcum, og þó vitum vjer allir, a& hjer á landi
geta margir fjársjófcir verib í jörfcu fólgnir, sem
gætu verifc til ósegjanlegra nota fyrir landi&, ef
menn Iær&u afc þekkja þá, og kynnu rjettiiega
me& a& fara. þa& er reyndar vitaskuid, a& í
skóla er eigi hægt a& veita neina fullkomnun f
þessu, en gófca undirstöfcu má gefa og vekja
hjá mönnum löngun til frekari framfara. Nátt-
úruvísindin hafa lengi setifc á hakanum f skól-
anum, en nú er sá mafcur til skólans kominn
sem víst cr manna færastur, þeirra er vjer höf-
um völ á, til a& kenna þau ; en til þess þarf
skólinn og a& eignast söfn, sem ekki er svo
hægt a& fá á svipslundu. I náttúruvísinda-
kennslunni ætti allt þa& a& vera f fyririúmi er
aö ættjör&inni lítur.
Allri kennslu ætti, til þess a& or&Iengja
þetta eigi meira , a& haga sem Bpraktiskast“.
sem verfca má í öllum greinum.
Ætlun vor í þessu máli er þá stuttlega
þessi:
1. Afnema ætti me& öllu latínskan stíl.
2. Minnka skal kennslu f latínu og grísku svo,
afc eigi sje varifc meira cn tveim stundum
til hverrar tuugu í viku hverri, í hverjum
bckk.
3. Auka ska! alla kennslu í mó&urmálinu, bók-
menntum landsins, sögu og forufræ&i.
4. Auka skal kennslu f náttúruvísindum, nýju
málunum og söng, (þessi fagra list er nú aö
þroskast töluvert á landinu, en lítil von er
á, a& piltar geti haft gagn af svo litlum tíma
sem söng er ætla&ur; í viku hverri er að
eins ætlufc ein klukku stund fyrir þrjá
efstu bekkina til samaus).
5. Kenna skal uppdráttarlist, skot og sund,
— þa& er fremur óskemmtilegt til a& vita,
hversu ýmislegt er rangfært , ranghermt og
afbakafc í enum fáu ritum, er út koiua mefc-
al vor Islendinga, bjá sjallri sögu p)ófcinni,nær
þetta bæfci til atburfca og nafna og eigi sízt til
heitanna, hlýtur slíku a& valda bæfci ókunn-
ugleiki og birfculeysi, og verbur hvorugu bót
luiidin; einnig lítur svo út, sem þjófcin láti sig
litlu skipta þessi lýti á bókmenntum voium,
er þó eru þeim tii óvirfcingar einnar, þar sem
várla ber við, ab nokkur á þau bendi, því sítur
leiírjetti, eins og þa& er ciunig sjaldgæft, a&
menn sjái lei&rjettingar eptir höfuuda ritanna,
er, a& vísu, kemur íyrst til af því, a& eigi er
bendt á lýtin, anna&hvort sakir of almennrar
fátræ&i manna í þeim efnum, ellegar af nokk-
urskonar hlýffc, er alls eigi ætti a& hafa sta&,
Og í aiinan sta&, ef til vill, af hinu, a& eitthvafc
aniiafc ræfcur meira, hjá sunium höfundunum,
heldur en sannleiksástin. Mjer hefur nú hug-
kvæmst a& drepa me& fám or&um á einstakar
rang- og mis-hermur, erjegveit eigi betur lield-
ur en a& enn þá standi ólei&rjettar í ís-
lenzkum ritum. þa&, sem mig þá einna fyrst
rekur minni til, stendur f ágripi af sifcabótar-
sögunni í sífcara bindi „Gamans og alvöru“, þar
sem Alexander 6. sællar minningari! er látinn
veia páli á dögum Lúthers og honum lýst, sem
góbum manni og spaklátum; þar átti a& standa
Iladrianus VI; gcgnir þa& eigi íur&u, a& jafn
stórkostleg riafnavilla skuli hafa stafcifc í bókinni
til þessa alveg óhögggufc? menn geta þó varla
ímyndafc sjer, afc rithöfundurinn hafi eigi vitafc
betur, samt vita menn eigi til, afc iiann hafi
nokkurntima leifcrjett ritvilluna, jafn lítifc og a&
nokkur samtífcamanna hans hafi á hana bendt,
skulum vjer þó ætla, a& sumir þeirra bafi ver-
ifc svo kunnugir kirkjusögunni, a& þeir liafi
rekifc augun í afcra eins villu. I Sunnanpóst-
inum er alkunnugt a& margt finnst ónákvæmt
og rangheimt, er, ásarot ýmsu fleiru, gjöríi
eigi líii& til afc rýra álit hans; þaían er sprott-
in villan um Thorvaldsen, a& hann hati ver-
ifc ætta&ur frá Miklabæ i Óslandshlifc i stafc
Blönduhlí&ar; sú villa er nú nýlega tví-geng-
in aptur bæ&i í, Luslrarbókinni frá Görfcum og
í skýringu á miuuingatbrjeíinu um 1000 ára
byggingu Islands, Iftur svo út, sem hluta&eig-
endum bafi þótt óhættara, afc trúa þeim rithöf-
undi, er mestan þátt átti a& Sunnanpóstinum
heldur en ö&ruro, er rjett hafa frásagt; menn
geta þessvegna láti& sjer detta í hug, a& efslík-
ir herrar rje&ist í a& au&ga bókmenntir vorar
me& kirkjusögu , þá kynnu menn a& heyra
lofræ&u um Bodrigo Borgia. I tímariti nokkru
eptir mann, sem talinn er ættfró&ur, er sú kona
nefnd Martha, er skír& liaf.i veriö Sigrí&ur og
sá ma&ur Mathiesen er hjet Michaelsen. Alþingis-
tí&indi vor bera of vífca me& sjer vott um ókunn-
ugleika manna og fáfræ&i í sögulegu tilliti og
yrfci of langt mál, a& telja alltupp, sem þar er
mishermt og rangt; í þetla skipti rekur mig
helzt minni til, a& þar var einu sinni farifc að
telja upp lækna vora innlenda, er höf&u fengifc
háskóla menntun; ma&urinn, "sern taldi, ætlafci
víst a& sýna mikin frófcleik sinn í því efni,
er ætlast mátti til, a& hann væri einhver hinn
kunnugasti, eptir stö&u sinni, en svo fór, a&
hann taldi vart meir en helminginn, fró&leikur-
inn ná&i eigi lengra. Nú komum vjer þá, til
afc halda timarö&inni, a& Lestrarbókinni nýju frá
Gör&um; þa& er búi& aö dæma þá bók fremur
óvægilega, þótt allt of miki& sje hæft í því, aö
hún ber mikinn vott um menntunarskort, sjer í
lagi um fáfræ&i í voru fagra og klassiska mó&-
urmáli, er sízt átti aö gæta í alþý&ubók; um
blæ þann, sem á henni er sagfcur sumsta&ar, og
hvafc vir&ist mega lesa milli línanna einkum í
þeim kaflanum, er útgefandinn sjálfurkvafc hafa
mestar mætur á, þa& eptirláium vjer ö&rum um
a& dæma; sama er að segja um eitt or&a-
tiltæki í formála bókarinnar, er hneyksiar alþý&u,
sem hefur trú á Gufcs forsjón og befur lesifc brjef
Jakobs postula; einnig er búi& a& sýna nokkra
stór-galla á hinu sögulega í þessari bók, en
sumt stendur enn þá óáhrært, t. d a& árgang-
ar Kiausturpóstsins eru þar sagfcir 29 í sia&inn
fyrir eina 9, (um árin 1818—27) og sú hin
hraparlega missögn, a& Eggert Ólafsson hafi
drukkna& me& 6 börnum, þar sem þab er þjófc-
kunnugt, a& hann var inesti hreinlífis-ma&ur og
eigi búinn a& vera fulit ár saman vi& konu sína.
I áminnstri bók er látifc sjer nægja, a& fræ&a
alþý&u, alda og óborna, á því, aö einhvermesti
lærdómsma&ur og vissulega hinn fjölhæfasti,. er
land vort hefir borifc, hafi veriö „vel a& sjer“;
þetta þykir oss fremur dauf kenning, eptir tals-
háttum vorra tíma; höfundi iiermar, eptir því
sem írá lionum cr sagt, mundi víssuiega eigí
þykja of mikifc lof á sig borifc me& slíkri lýs-
ingu, en vjer .ætlum þó, meS gófcu leyfi, ólíku
saman a& jafna, ef sá er ö&ru inegin til sam-
anbur&ar, sem, a& öllum Ifkindum eigi er svo vel
a& sjer, a& kunni að rita eina bla&sí&u í nokkru
tungumáii, svo rjett sje. llvort vit efcur hverja
þekkingu útgefandi Lestrarbókarinnar hafi á því,
a& meta merkismenn, setn eru í fleslu óendan-
lega langt fyrir ofan öii smámenni, sjest enn
fremur hvafc berlegast á því, a& hann hefir eigi
einu sinni nefnt á nafn landfógeta Skúla Magn-
ússon, slíkt mikilmenni og mesta skörung vorn
á 18. öld, er barfcist karlmaunlega gegn útiendri
áþján og vannennsku, Ijet sjer allra manna
annast um heill þjófcar sinnar og var þess vegna
aldavinur slíkra ágætismanna, sem þeir voru Jón
Eiríksson og Eggert Ólafsson; þa& virfcist reynd-
ar vera rjett eptir öfcrum fró&ieik utgefandans,
hvafc sögu lands vors snertir, a& hann hafi ekk-
ert vitaö utu Skúla fógeta, ellegar í vafcifc reyk um
hann, eins og flest annafc. Vjer skulunt nú í
sambandi vifc þetta, líta snöggvast á „skýr-
ingu“ myndabrjefsins um 1000 ára byggingu ís-
lands; hennar höfundur, a& ö&ru leyti fjölfrófc-
ur snillingur, er sami mafcur og átti a& sjá um
útgáfu Lestrarbókarinnar, sem áfcur var getiö,
þess vegna er þar tekin upp cptir Sunnanp.
sama vitleysán og fyr var nelnd, um ættstöfcvar
Alberts Thorvaldsens, en bjer er fari& lengra
þar sem sagt er, a& hann bafi fæ&st á sjóferö
milli fslands og Danmerkur; þessi munnmæli
bafa a& vísu heyrst fyrr, en þau eru alveg ó-
sönnufc; þa& hefir naumast nokkur mafcur gjört
sjer meira far um, a& grennslast eptir uppruna
Thorvaldsens, eilegar ítarlegar um hann ritafc,
heldur en M Thiele prófessor, er þar á ofan
var honum handgenginn; segir hann Th. borinn
í Grönnegade í Kaupmannshöfn, og er þeirri
sögu almennt fylgt; til a& sanna hina sögn-
ina þyrfti að sýna, a& Gottskálk þorvaldsson
hafi kynnst konu sinni e&a gengiö a& eiga hana
úti á Islandi, sem er næsta ólíklegt, þar sera
hún var prestsdóttir frá Jótlandi, ellegar í ann-
an stafc, a& þau hjón, Gottskálk og Karen, hafi
áttzt í Danmörk á&ur enn Albert fæddist og
farifc sí&an snöggsinnis, til Islands, og sonurinn
fæ&st þeim í þeirri ferfc, en þessa hefir aldrei
heyrst getifc; hjer væri hægra vi& a& fást, uppá
a& ná fullri vissu, ef grafin yr&i upp utanferfc
Gottskálks efca ferfcir, en þess mundi nú vart
aufcifc; þa& er, liklegast til a& geta, sjervizka
úr höfuudinum, a& hafria trúlcgri og aliuennari
L