Norðanfari - 04.09.1883, Síða 2

— 81
fræðiugu vorri sje œjög ábótavant, og pegar
gætt er að mepntuninni yfir böfuð, pá þarf
ekki lengi að leita til pess, að finna pörf á
fræðslu, og á binn bóginn, að finna margan
mann, sem hefur brennandi löngun til pess,
að fræðast á einhvern hátt. En á hvern hátt
á að ráða bót á pessu? Hefur almenningur
eða landið í heild sinni efni á pví, að koma
upp eins mörgum skóluin og parf pegar í
stað, og hafa allir, sein hafa fróðleiksfýsn,
efni til pess, að ganga á skóla til pess? Nei,
pví miður ekki! En á pá að leggja árar í
bát? Eru engin önnur hjálparmeðul til, sem
gagn gæti orðið að ? Er ekki pekkingin neins
virði, nema menn hafi gengið á sltóla til pess,
að afla sjer hennar? Jú, vissulega. «Korn-
ið fyllir mælinns. «Margt smátt gjörir
eitt stórt». En hver eru pá hjálparmeðulin,
sem alpýða geti notað sjer? Bækur eru
fáar, sem almenningur getur lesið sjer til
fróðleiks, og hvað á pá að vera til pess, að
hæta upp skortinn? Hvað er eptir? Fyrst
og fremst pað, að hinar svokölluðn sóknar-
nefndir gjöri eitthvað meira, en pær gjöra
víðast hvar tii pess, að unglingar geti með
sem minnstum kostnaði afiað sjer einhverrar
pekkingar, að hinar fáu samkomur, sem haldn-
ar eru í sóknum, sveitunj eða hjeruðum, við-
víkjandi pessu efni, svo sem safnaðafundir og
hjeraðsfundir, gjöri eitthvað meira, en bæði
byrja og enda í ringli og ráðleysu. Yjer
höfum of fá tímarit, sem bætt gætu úr bóka-
skorti vorum, og pau tvö, sem teljandi eru,
nfl. Tímarit Bókinenntafjelagsins og Andvari,
koma of sjaldan út. En pá eru f'rjetta-
blöðin. pegar vjer nefnum pau, pá dettur
oss í hug stór spurning nfl.: Hversu mikið
er peim ábótavant? Gætu pau ekki gjört
meira gagn, en pau gjöra til pess, að vekja
og glæða pekkingu almennings? J>essu parf
ekki að svara beinlínis, pví pað er heiðskær-
um sumardegi Ijósara, að blöðin erustundum
meira til pess, að svæfa og kæfa bæði vort
menntalíf og siðferðislíf, en að færa oss einu
feti framar í nauðsýnlegri pekldngu. Stund-
um gengur hálft missiri í deilur milli ein-
hverra tveggja eða fleiri manna sem svívirða
hvorir aðra, eins og frekast er unnt opt út
af lítilsverðu málefni. þegar ritað er um
bókmenntir eða nýútkomnar bækur skiptir
optast í tvö horn, nfl. annaðhvort er bókin
lofuð hvort sem hún á nokkurt lof skilið eða
<ekki, eða hún er nídd niður eins og kostur
er á, og í stað pess, að rita með skynsemi
og stillingu, er -opt beinzt að höfundinuin
með berum skammaryrðum. Hið samaásjer
pví miður stað pegar ritað <er um almenn
mál, að par <er opt farið lengra, en góðu hófl
gegnir og sturidum eru gjörðar blaðadeilur
úr litlum frjettagreinum. J»etta er pað, sem
alpýðunni er opt boðið til -andlegrar
endurnæringar! jpetta er pað, sem á
að vera hennar Parnassuslindl Vjer meg-
um ekki miða við pað, pó vjer sjáum ýms
akriblöð erlendis lifa á pví, að svívirða aðra,
pví slíkt er, að fylgja illum fyrirmyndum.
Vjer verðum í bróðurlegri sameiningu, að
reyna til pess, að sníða blöð vor eptir hinni
sönnu pörf pjóðarinnar: pörf á menntun,
pörf á pví sem er hærra og fegra en spilling
«bumbug» og hjegómi. Að sönnu eru pað
fá, af blöðum vorum, sem hafa litið lesendur
sína fylgja með tímanum, og á pann hátt
gjört talsvert gagn, eu pó eru til nokkur
t. d.*. «Klausturpósturinn» sem að efni lieflr
tekið fram öllum íslenzkum blöðum; sömu-
leiðis var «Skuld» gott blað meðan húu
var á Eskifirði. Að sönnu færa blöðin
■opt útlendar frjettir, en pær eru optast í pví
formi, sem mannkyussagan heíir verið rituð í,
nfl. um konunga, stjórnardeilur og styrjaldir,
en nefna sjaldau nýjar uppgötvanir, sem mest
styðja að pví, að umbreyta útliti heimsins.
Blöð vor purfa og eiga að færa lesendum
sínum smágreinir um ýmislegt, sem mark-
vert er, en er alveg ópekkt bjá oss, og sem
lesendurnir geti haft gagn og fróðleik af.
Gjöri pau pað ekki, standi pau í sama stað,
og haldi sinni gömlu stefnu, nfl. að leyfa
mönnum, að svívirða bæði sjálfa sig og aðra
með skammagreinum, pá treystum vjer pví,
að hver og einn, sem vill framfarir fóstur-
jarðar sinnar, og sem elskar siðgæði ogsann-
leika, hann gjöri allt, sem mögulegt er, til
pess, að slík blöð verði eyðilögð með pví, að
sem fæstir kaupi pau. En petta eru neyðar-
úrræði. fetta má ekki, og á ekki svo til
að ganga. fessvegna skorum vjer á yður,
heiðruðu blaðastjórar! og svo jafnframt á alla
pá, sem rita 1 pau, að pjer gætið pess, að
blöðin sjeu vönduð að efni eins og kostur er
á, að pjer leyfið ekki skammagreinum aðgang
í pau, heldur fáið sem flesta til að st-yrkja
yður til að rita um eitthvað, sem gagnlegt
er, a ð pjer færið frjettir eins og kostnr er á
eptir stærð hlaðanna, minnist á stjórn, Iög-
gjöf og embættisfærslu, en ritið um pað með
stillingu, minnist á nýjar bækur og segið á
peim kost og löst, en Iátið ekki persónuleg
kynni yðar á höfundunum stjórna dómnm
yðar, a ð pjer færið oss smátt og smátt meira
af fróðlegu og gagnlegu efni, en minna af
slíku sem «Samtal at Haugi»*; lýsingar af
ýmsum nýjum uppgötvunum, en ekki hlut-
dræga sleggjudóma um einstaka merm. Vjer
treystnm pví, að pjer bæði sjáið og kannist
við, að petta er nauðsynlegt fyrir pjóðfjelag
vort, fiví menntun, friðsemd og siðsemi eiga
að vera og geta verið leiðarstjömur andans
til hærri, fegri og hreinni hugsjóna, og al-
menningi til heilla og hamingju, og skyldur
vorar við tilveruna, sjálfa oss og pjóðfjelagið,
bjóða oss, að stunda petta af fremsta megni.
10X10.
Ý in i s 1 e g t,
6. JMokkur orö um stjörnufræði og stjörmir.
(Eptir Pál Jó-nsson.)
Síðau Newto-n leið 'hafa mjög margir
stjörnufræðingar stundað pá vísinda grein og
orðið mikið ágengt. þekkja menn nú gang
og eðli fjölda stjarna, er menn höfðu áður
enga hugmynd um að væru til, og enginn
hefði trúað fyrir nokkrum öldum, pótt ein-
hverjum hef'ði komið til hugar að segja pað.
Mest skaut fram pekkingu manna ástjörnun-
um eptir að menn lærðu að nota sjónpípurn-
ar. Fyrsta sjónpípa yar fundin upp hjer um
bil 1609, og voru pær fljótt notaðar til stjörnu-
rannsókna. Fyrstu sjónpípur sem notaðar
voru, voru að vísu ófullkomnar, en pó betri
en ekkert. Nú hafa menn svo góðar sjón-
pípur að furðu gegmr, og varla er skiljaulegt,
að pær verði bættar mikið hjer á eptir, pó
enginn viti samt hve mannlegt hugvit kemst
langt.
Ein hin risavaxnasta sjónpipa, sem enn
hefir verið gjörð er sú, sem kend er við
lávarð líosse; hún er 6 fet á vídd 50 feta
löng og vegur 13,208 pd. Með pessu
f'eikilega verkfæri hafa menn gjört margar
uppgötvanir, og getað greint stjörnur út í
himingeimnum í óskiljunlegri fjarlægð.
Nú á síðari árum er pað einkum rann-
sókn Ijóssins er mjög auðgar pekkingu manna
*) Sjá jpjóðólf 35. ár 21. blað.
á stjörnunum. Hafh menn nú getað rann-
sakað efni og ásigkomulag sólarinnar* og
fleiri stjarna svo nákvæinlega, að oss virðist
pað næsta ótrúlegt er minna vitum. En
pær rannsóknir eru byggðar á óyggjandi rök-
um, og hafa nægar sannanir við að styðjast
svo vjer megum óhætt reiða oss á pær.
Vjer verðum allir aðjáta, aðengin sjón
er fegurri en alstirndur himin; og hún leiðir
oss ósjálfrátt til pess, að hugsa um og bera
lotningu fyrir höfundi og stjórnara alheims-
ins, sem heldur öllu í röð og reglu, og gætir
að gangi hvers einasta hjóls í hinu mikla al-
heims sigurverki. Eu oss svimar er vjer
rennum huga vorum út í hið ómælandadjúp
himingeimsins, par, sem vjer finnum ekkert
upphaf nje endir, engin takmörk til pess að
livíla huga vora við, pví alheims rúmið er
óendanlegt fyrir anda vorum, og yfir gengur
allan mannlegan skilning. En pað er skylda
mannsins, að keppa fram sem lengst, og
komast sem næst fullkominni pekkingu að
auðið er, og yfir vinna eptir ýtrustu kröptum,
allar hindranir er banna framsókn hans.
þegar vjer erum staddir úti undir heið-
um himni á dimmri vetrarnóttu, pá undrar
oss á hinum mikla aragrúa af stjörnum, er
Ijóma einsog lýsandi deplar á kiminhvolfinu,
'Og oss sýnast pær óteljandi. En við nákvæm-
ari rannsóknir hafa menn komizt að pví, að
pað eru aðeins hjer um bil 5,000 stjörnur er
menn sjá með beruin augum; en í beztu
sjónpípum sjá menn um 100 milíónir. |>að
>er pví ekki mikill bluti af stjörnunum er
meuu sjá með berum augum. Og enginn
veit hve óendanlega lítill hluti alheimsins
pað kann að vera, sem menn enn liala sjeð
með hinum ágætustu verkfærum. |>að má
segja að öld eptir öld, og jafnvel ár eptir ár
opnist fyrir mönnum nýjir keimar og ný sól-
kerfi svo púsundum skiptir. Alheimsrúmið
er sú uppspretta, sem aldrei tæmist; par
hefir andi mannsins alla tíð nóg að starfa,
nægan leikvöll til pess að preyta krapta sína
á og efla pekkingu síua.
Stjörnur pær, sem nefudar eru fasta-
stjörnur** (sólstjörnur) draga nafn sitt af pví
að pær virðast að breyta lítið stöðu sinni, og
menn álitu lengi að pær stæðu kyrrar; en
nú hafa menn tekið eptir pví, að pær hafa
kreyfingu, og reynt að ákveða flýti peirra
sumra. |>að er ætlun manna að fastastjörnur
sjeu glóandi og pær eru lýsandi hnettir. Sú
fastastjarna sem oss er næst er sóliu, og er
hún pó hjer um bil 20,000,000 mílur frá
jörðu. Ljósið sem fer nálægt 41,000 mílur
á hverri sekundu er rúmar 8 mínutur frá
sólunni til vor. Oss má nú virðast petta ó-
trúlega langur vegur, og er hann pað líka í
samanburði við vegalengdir er vjer pekkjum
hjer á jörðunni. En pó er leiðin milli sólar
og jarðar aðeims lítill spölur í samanburði
við fjarlægð ýrnsra anuara fastastjarna frá
jörð vorri. Sú fastastjarna, sem er næst
sólkerfi voru, er 224,500 sinnum lengra burt
frá oss en sólin, og Ijósið frá henni til vor
er meira en 120 daga á leiðinni. Hin næsta
fastastjarna er 592,000 sinnum fjær ess en
sólin, og Ijósið frá henni er 9 7* árs að kom-
ast til vor. Hin priðja stjarna (Vega) er
771,000 sinnuin lengra frá jörð vorri en sól-
*) Sjá: «Sólin og ljósið», ritgjörð eptir þor-
vald Thoroddsen, prentuð í Andvara
1882.
**) Jeg vildi heldur hafa nafnið kyrðar-
stjarna en fastastjarna, pví mjer
pykir pað nafn fegurra, en hvortveggja
svarar jafnt til hugmyndarinnar.