Norðlingur - 04.05.1877, Page 2

181
182
girni, með því að landeigendr vildu koma tíundarskyldunni afherð-
um sér yfir á bak leiguliðum, og eins vildu sumir tíundartakendr
einskis ímissa af fornum rðtti sínum, en gátu þó séð að aðrir bæri
skarðan blut frá borði, og varð það enda hlutskifti konúngs eigi
síðr en annarra manna og stofnana. Svo nú er hér á bætist, að
þótt alþíng væri alsherjardómþíng og meðfram alsherjar-lögþ/ng,
þá sjáum vér þó að landinu er oftlega, enda fram í lok 17. aldar,
tvískift í löggjöfinni eftir bískupsdæmum, efbiskupar sátu eigi báðir,
svo og lögmenn báðir í sinn stað, að lögdómum og lögsamþyktum
Alþíngis. liér vil eg drepa á það eitt hvernig greiðsla jarðar-
tíundar þokaðist smárnsaman frá landeigendum yfirá leiguliða.
Á því getr enginn efi leikið að eigandi fjárins en eigi leigu-
nautrinn átti að gjalda tíundina. Tíundarstatútan byrjar á þessum
orðum: «þat er mælt í lögum hér at menn skulu tíunda fé sitt
allir á landi hér lögtíund. þat er lögtíund at sá maðr skal gefa
í5 áina eyri á tveim misserum, ef hann á tiu tigu fjár 6 álna aura».
Sama segir alstaðar í statútunni. En nú var landinu þá skift í
kirkjusóknir og í hreppa, svo sem enn er títt, og skyldu allirmenn
gjalda hálfa tíund sína, þ e. presls og kirkjutíund, af öilum bæjum
í sókninni, hverr til sinnar kirkju, hvort sem á bæjunum bjuggu
landeigendr sjálfir eðr landsetar. Sama er og að segja um hrepp-
ana. Nú er, sem vér vitum, oft svo ástatt að landeigendr búa ut-
an sóknar og utan hrepps og enda í mikilli fjarlægð ; þar af leiddi
að þeir hlutu að semja ví& landseta sinn eðr þá einhvern annan í
sókninni eðr hreppnum um að inna fyrir sig tíundina af hendi, og lá
þá næst að landsetinn gerði það gegn endrgjaldi í landskuldinni.
Kristinréttr Árna biskups gjörir í rauninni hér á enga breytíng;
hann segir aðeins, að ef þeir menn sé í Noregi eðr í öðrum lönd-
um, er eignir eiga á íslandi, þá skuli það tíundast þar í sókn og
hrepp er eignin liggr, hvort sem greiðir sá er jörð á eðr hinn er
á býr, eðr sá er eigandi um býðr, og bætir svo því við, «en á
þeim er lögleg heimta sem á jörðu býr», Héðanfrá var að-
gangrinn að landsetanum ef landeigandi var sjálfr utanlands, og
hiaut iandseti þá sjálfr að sjá sér fyrir endrgjaldinu hjá landeig-
anda, og var því komið fyrir honum í sama horfið sem nú hefir
verið að undanförnu með alþíngistollinn. Fóru menn nú að færa
sig uppá skaftið, svo sem vottar skipun Gyrðs biskups 1854, er
hann fyrirbýðr ábúendum í kirkjusóknum að Stað á Ölduhrygg og
á Kolbeinstöðum, eftir þeirri grein í Kristinrétti: »en að þeim er
lögleg heimta er á jörðu býr», að ílytja tíundargjaldið til prests og
kirkju burt úr sóknunum til jarðareigendanna, enda sé þeim auðið
»að lúka þeim leigu (jarðarleigu =* landskuld) því minni sem þeir
lúka kirkjunum þetta góz (þ. e. tíundina) undir þeirra
nafni». (Finns kkjus. II. 109. bls.). Eftir siðaskiftin, þá er tíund-
arfrelsið skyldi aftekið, kom fram á leiksviðið fyrir alvöru sú spurn-
íng, hverr greiða skyldi tíundina af jörðum þeim er áðr voru tí-
undfrjálsar, hvort það skyldi biskup gera sem umráðamaður stóls-
jarðanna, prestar sem umráðamenn staðakirkjujarðanna, konúngr
sem eigandi sinna jarða og kirkjubændr sem eigendr sinna, eðr þá
hvort smokka mætti tíundargjaldinu uppá landsetana. Landslögin
skylduðu eigendrna að gjalda; en þeir sáu að hér var eigi um smá-
lítið fé að ræða. Reyndar var nú, svo sem áðr er ávikið, eigi
nema um preststíund og fátækra að tala. Ur þessu vandamáli leysti
inura á Hólum er veitt mell Kgsbr. 29. marz 1560 kóngstíund í Eyafjarbar og
Skagafjarbar sýslu skólanum tli framfæris.
aiþíngi svo á dögum Odds biskups Einarssonar: »En fáist þess-
ar jarðir (þ. e. kóngs og kirkna) ekki bygðar, þá færist ’aftr (=
færist niðr) leiguburðr (= leigumáli) á þeim jörðum sem áðr voru
fullbygðar; en sektalaust þó fram sé fært um þá tíund (þ. e. prests-
tíund og fátækra) á þeim jörðum, sem lítt leigðar eru — "g hvort
þessar jarðir eru ofieigðar eðr vanleigðar, það sé undir góðra
manna virðíngu í hverri sveit — Skai sjálfr landsdrottinn gjalda
þessar tíundir af þeim jörðum , sem áðr eru full-leigðar« (alþ-
dómr 30. júní 1604). Sama segir í alþíngisdómi sumarið eftir. í
dómi þessum er jafnt tekin fram skylda Iandeiganda að gjalda
jarðartíundina, hvort sem hann gerði það sjálfr eðr léti iandseta
sinn gera það gegn afslætti í landskuidinni, sem og réttr land-
eiganda að fá fulla leigu eftir jörð sína, sé jörðin annars eigi úr
sér gengin af náttúrunnar völdum (sbr. alþíngisúrsk. 4. júlí 1671).
Iígsbr. 21. apríl 1619, bendir til þess að landeigandi eigi að greiða
tíundina; en á alþíngi s. á. er svo að sjá sem lögréttumenn hafi
misskilið konúngsbréf þetta svo, sem eigandi skyldi endilega inna
sjáifr jarðartíundina af hendi, því þeir bera fyrir sig gegn bréfinu þau
orð úr kristinrétti Árna biskups, »að tíund sé rétt heimt af þeim
sem á jörðu býr«. þetta er og hártogun, því lögréttan vill gera
þá lagagrein almenna er var alveg sérstakleg. Yandinn og með
honum haitrið á báðar hliðar óx að alvöru, þá er Brynjólfr biskup
afsagbi á alþíngi 1641 að greiða sjálfr preststíund af jörðum stað-
arins í Skálholti. I þessum vaudræðum svöruðu lögmenn og lög-
réttan að það skyldi standa til úrskurðar konúngs, »hvort það (þ.
e. preststíundin) skyldi setjast uppá þá sem á kirkjunnar jörðum
búa, eðr það (þ. e. preststíundin) skyldi korta landskuldina, og verði
þeir prestarnir því samþykkir«. j>ví deilan var og um það, hvort
lúka skyldi preststíund af kirkjujörðum (sbr. alþíngisúrsk. l.júlí 1647).
Fyrir þessa sök voru engar tíundir greiddar af Skálholtsjörðum né
öðrum kirkjujörðum í Sunnlendínga- og Austfirðíngafjórðúngi (sbr.
Ilæstaréttardóm 1. nóvbr. 1842 og um ástæður þessa dóms sbr.
rkbr. 18. maí 1843). En það er líklegt, að af því að Skálholts-
staðr átti þá eigi nema einajörðí Vestfirðíngafjórðúngi, Skálholts-
vík í Strandasýslu, þá hafi andmæli biskups eigi náð þangað, og
því sé flestar kirkjnjarðir þar tíundaðar.
Miklu liðugra gekk með tíundargjaldið af kóngsjörðunum í
Skálholtsbiskupsdæmi. Svo segir í alþíngisályktun 8. júlí 1687 um
allar fjórar tíundir af konúngsjörðum í Helgafelssveit, að tíundirn-
ar sé að vísu rétt heimtar af jarðarábúanda; »en þar sem sann-
reynast kann með skynsamra manna og kóngsvaldsins viröfngu, að
jarðirnar kunni ei sannsýnilega að bera bæði t í un d a rgj a ldi ð,
landskuldina og kvaðirnar, þá gangi fyrr aftr (= gangi niðr)
landskuldar og kvaða upphæðin en tíundirnar, svo fátækum al-
múga sé í engu, mót réttinum (þ. e. landslögum og rétti),
ofþýngt». Enn er þá játað að landeigandi væri skyldr að gjalda
tíundina, en landseti að inna hana af hendi. Sama kemr og fram
í konúngsúrsk. 22. marz 1784 og 13. júní 1787, nema hvað tí-
undarskylda eiganda (konúngs) verðr þar enn Ijósari, því konúngr
kaus heldr að halda kvöðunum á jörðum sínum í Gullbríngu og
Iíjósarsýslu en greiða aftr sjálfr allar tíundir. En í Yestflrðínga-
fjórðúngi inna landsetarnir tíundina af hendi gegn afslætti í kvöð-
unum og landskuldargreiðslunni, er þeir hafa ogjafnan fengið, sem
og sanngjarnt er. Nú voru, sem fyr er sagt, stólsjarðirnar seldar
með því tíundfrelsi er þær höfðu á söludegi, og þýðir það í raun
Verið þér rólegur, beyri eg el Sueco segja, hún er skotin og
líkami bennar liggur sundurmarinn neðan vib klettinn,
Eg hljótabi upp I örvæntingu og misti alla mebvitund.
* * *
Eg vaknaði — — — eg leit upp döprum augum og sá þá hina
mjóu og óhreinu hlibar á skipalokrekkju; eg var allur hristur og
skekinn; og skildi það að eg væri kominn út á haf, og væri sjó-
gangur mikill,
Eg var öldungis búinn að gleyma öllu þvf, sem seinast hafði
fyrir borib. Eg hafði brunaverk f höfbinu, allir limir minir voru
aumir, en eg sofnati aptur í hugsunarleysi. Eg veit ekki hve lengi
eg svaf, en eg vaknati vlð samtal, er eg heyrbi af hvert einasta
orð; en augunum gat eg þó ekki litib upp. þab var tölub engelska
Eg segi þab enn, kapteinnl þér þurfib ekki ab óttast neitt,
sagb) rödd ein, og þekti eg þegar, ab þab var el Sueco, látib þér
flytja okkur á báti í land og þá er þab mfn sök ab útvega hinum
sjúka húsbónda mfnum hjúkinn þá sem hann þarfnast.
Og ef eg verb spuríur um þessa tvo farþega, sem eg flyt á
skipinu án þess ab hafa tekib þá á þab f nokkurri höfn, hverju á
eg þá ab svara? spurbi hin röddiD.
Fyrst og fremst getib þér nú svarab þvf, ab þab komi engum
vib; en ef þér sjálfir viljib skýra betur frá því, þá þurfib þér ekki
annab, en ab segja, ab þér hafib fiskab upp sérvitring einn ásamt
mcb þjóni sínum í spæuska flóanum, sem hafbi vebjab um þab, ab
hann skyldi BÍgla á báti frá Santander til Bordeaux yfir þveran öó-
ann, og mundi hann hafa fcngib vebmálib borgab er hann sjálfur
hefbi verib geymdur í kvib stórfiskanna,. ef þðr heföub ekki tekib þá
upp og frelsab þá. Vib erum nú í Englandi og þar veröur þessari
sögu trúab betur en á nokkrum öbrum stab.
Já, þetta er nú altsaman gott og satt ab nokkru leyti, en eg
vildi þó gjarnan vita — — —
Fjandinn haíi ylur, kapteinn Grosvenorl og alla forvitnina í
ybur. Ilvenær hefir þessi náttúra flogib f ytur. Eg er nú búinn
ab þekkja ybur í mörg ár, og þér bafið márgsinnis fengib mér stranga
út á reginhafi sem þér bafib flutt á skip í Englandi, án þess ab
spyrja ab því, livað þeir hefbu inni ab halda, Eg eegi þab enn a&
þab var eina björgin okkar, ab þér stýrbub okkur til bjálpar. Á
skelinni sem vib vorum á hefbum vib ekki flotib stundu lengur, hún
Iak eins og sokkur — bátekriflib, sem bann Antonio digri fékk okk-
ur, ■— Og þab segi eg ybur satt berra kapteinn, ab þó eg verbi
hundraía ára gamall, þá gleymi eg aldrei þeirri nótt.
þér vlljib þá ekki segja mér, hver herran er, og hvernig hann
er kominn út á sjó meb ybur á svo ónýtum báti meb lamib böfub
og kúlu í handleggnum. Nú , látum þá svo vera, fyrst þér ekki
viljib þab; eg er engin gömul kerling. sem þurfi ab vita alt, svo ab
eg springi ekki af forvitni; þér hafib borgab mér betur en nokkur
annar farþegi hmgab til; eg segi því „allriglu* l en eg ætlabi einungis