Norðlingur - 06.04.1880, Side 1

Akureyri 6 April 1880.
Kostar 3 kr. árg. (erlendis
4 kr.) stök nr. 20 aura.
1880
kemnr út 2—3 á mánuði
31 blöðals um árið.
Hokkur orð 11111 tiingu og- þjóðerui
Íslendinga.
Hvaö er þaö, sem einkanlega hefir vakið eptirtekt
ntlendra þjóða á oss Islendingum, og aflað oss velvildar
og virðingar margra ágætismanna viðsvegar um hinn
mentaða heim? Það eru hinar fornu bókmentir vorar og
vor íagra feðratunga , .hið göfgasta fornmál. sem gengið
hefir fyrir norðan Alpaljöll* **). Þetta mál hefir að miklu
leyti viðhaldizt hjá þjóð vorri fram á þennan dag, enda
þótt það væri orðið mjög aflagað í ritum manna um miðja
i 8. öld. Eggert Ólafsson varð einna fyrstur til að vanda
um þctta, og hvetja menn til að hafa forntunguna í
heiðri, en þó sýnir ritmál hans sjálfs, hversu örðugt er
að hefja sig algjörlega upp yfir rótgróinn vana. Enginn
mun geta neitað því, að ritmáli voru haíi mikið farið
iram sfðan á hans dögum, og það er eigi ólíklegt, að
ritmálið hafi haft nokkur áhrif á talmálið, svo að það
kunni einnig í sumu að hafa breyzt til batnaðar. Eiga
þeir menn mikla þölfk skilið, er leitað hala við að bæta
mál vort og rýma burt óþörfutri aðkomuorðum, því mál-
ið er öflugasta stoð þjóðernisins; en livað værum \er þá,
ef ver týndum máli voru og þjóðerni, el vðr hættum að
vera þjóð og halda uppi máli forfeðranna? Ekki annað
en fáeinir umkomulausir vesalingar, sem engan ættu að,
og enginn gæti borrö virðingu fyrir, úrættaðir afkomend-
ur l'rægra forfeðra, seni ckki gætn einusinni talið ser það
til gildis, að hafa v i ð h a 1 d i ð því mentalífi, er kvikn-
aði og þróaðist í skjóli frelsisins bjá hinum fornu lslend
ingum, rnitt í ntyrkri miðaldanna, — í stað þess að
ver eigum að vera námfús fræðimannaþjóð, er eigi aðeins
varðveiti bókmentir fornaldar sinnar, heldur auðgi þær
með nýjum ritunr, samsvarandi rnentun þessara tíma, og
þá munuin vðr vera vel rnetnir meðal þ|óðanna, enda
þótt vðr seum fatækir og fámennir, og hljótum ætíð að
vera það, í samanburði við aðrar inentaðar þjóðir.# Allir
lrinir beztu menn þjóðar vorrar virðast líka að vera á
einu máli um það, að vðr eigum að gjöra oss far um, að
halda þjóðerni voru óskertu og tungu vorri óspiltri. Mðr
fin.'t og, að sðrliverjum sönnum íslendingi hljóti að vera
ant um hvorttveggja, og að vðr eigum að gefa gaum að
lrverju atriði, sem þar að lýtur, þótt suinum kunni að
þykja það lítilræði því ef betur er að gætt, geta menn
sðð, að margt smátt gjörir stórt, og sð tungu vorri og
þjóðerni misboðið í einu utriði, er hætt við, að það verði
gjört í fleiru. En þótt ritmál vort nregi nú heita allgott,
þegar á alt er litið, þá er bæði, að mörg útlend orð og
oröatiltæki eru farin að tíðkast í daglegu tali, enda
nrá lfka víða sjá þess vott í ritum þessa tírna, að útlenzk-
an iæðist einnig smámsaman inní bókmálið, þrátt fyrir
málvendni einstakra inanna. sem að vísu er nú miklu
minni en á dögum „Fjölnis“. En auk þess, að oss er
skylt að heiðra minningu þeirra rnanna, er Iyr4ir tóku
að bæta og hreinsa mál vort, þá læ eg ekki betur seð,
en að stefna sú, sem hinn mikli ættjarðarvinur sira Tómas
Sæmundsson lrblt fram, sð líka í sjálfri ser rðttust, og því
sjálfsagt að lylgja henni. En hans skoðun var sú (sjá
cFjöliti<‘ 5. ár), „að menn ættu jafnan að stuðla til þess
af öllum mætti, að láta mál þeiira verða svo hreint, sem
hver er fær um, eptir tækifæri þeirra og gáfum“. Pess-
*) Með þessu neita eg þó ekki því, að oss geti einnig farið
talsvert fram «í efnaiegu liliiti.
arar reglu finst mhr margir ekki nægilega gæta á seinni
trmum, heldur optlega taka útlend orð inní málið að ó-
þörfu, og það jafnvel sumir af vorum betri mönnum, en
það hlýtur annaðhvort að koma af athugaleysi, eða þá
af ofmikilli hræðslu um það, „að andinn eða efnið kunni
að sligast eða kafna undir málinu, einsog skáldskapurinn,
þegar ofdýrt er rímað“, sem sira Tómas einsog varar
við á hinum tilvitnaða stað. Þó ber þess að gæta, að
með því bókmentir forfeðra vorra taka aðeins yfir fáar
vísindagreinir, þá hlýtur oss opt að vanta innlend orð,
þegar ver viljurn seinja fræðibækur í þeim vísindum, sem
ekki hefir áður verið ritað um á voru ináli. En bæði
nrá þá opt smíða ný orð úr íslenzkum frunrorðum, einsog
margir hafa þegar gjört, og svo er líka til í íornmáli
voru ljöldi af orðum, senr fyrir löngu eru horfin úr dag-
legu máli, en vel nrá taka upp aptur annaðhvort f sömu.
eða í líkri merkingu, og þau upphaflega höfðu*. í’annig
geta íornrit vor verið óiæmanleg uppspretta nýrra orða,
því að íslenzkan er svo liðugt mál, að vel má mynda ný
og ný orð af flestum orðstofnum, og þótt varla geti larið
hjá því, að sumir nýgjörvingar verði óheppilegir, og flest-
allir kunni að þykja óviðkunnanlegir fyrst í stað, þá má
alíaf gjöra ráð lyrir, að einungis hinir betri festi rætur í
málinu, en liinir lakari hverfi aptur ineð tímanum, enda
ættu mjög afkáralegar orðrnyndanir varla að geta átt sðr
stað hjá mentuðum mönnuin, er hafa nokkurnveginn ljósa
liugmynd um eðli málsins.
llðr er eg þá kominn að einu atriði, sem mðr virðist
nauðsynlegt að meiri varhugi sh goldinn við en gjört hefir
verið að undaníörnu, og að því vil eg leiða alvarlegt at-
hygli allra þeirra, sem elska tungu sína og þjóðerni. Það
eru orðamyndanir skrílsin s.#* Vegna ment-
unarleysisins og smekkleysisins eru þær optast óheppileg-
ar og afkáralegar, en rnargur kann að ætla, að slíkt hafi
ekki mikið að þýða, þvf þær hverfi brátt aptur og þeirra
sjái svo ekki framar stað. Svo er því líka háttað um
i ýms orðskrípi, sem bregða fyrir í daglegu tali, en það
eru ekki þess konar orðainyndanir, sern hinn hálfmentaði
*) Sem dærni uppá þetl; má nefna ýms heiti í náttúrusög-
unui, bæði dýranöln og trjáa o. s. frv. í Eddu Snorra Sturlu-
sonar og tilheyrandi ritgjörðum er meðal annars mikill fjöldi
! alskonar dýraheita, er rnér ilnst vel mætti nota ( íslenzkri
náttúrusögu. Að sönnu vita menn opt ekki, hvaða dýr eða
fugl þetta eða hitt heiti jarteiknar, en slíkt gjörir ekki mikið
til, því þá geta meun valið þau af liandahófi þeim dýrum,
er líklegast sýnist, einsog átt hefrr sér stað um mörg latnesku
heitin. Og þótt eitthvert heiti hafi vitanlega verið haft um
einhvern ákveðinn hlut, en só nu t. d. niðurlagt, og sá hiut-
ur hafi annað aigengara heiti, þá sýnist mér ekkert á móti
að gefa þetta fornheiti einhverjum öðrum hlut áþekkum, sem
vantar naln á islenzku. Má og finna ýms dæmi þessu til
stuðnings, svo sem það, er hr. B. Gröndal getur um í dýra-
fræði sinni, að nafn fuglsins «jaðrakan» (Limosa) er komið af
keltnesku orði «adliarkan», er merkir vepju (Vanellus). «Emu»
merkir lika upphatlega fuglinn Casuarius, eu er nú haft um
Dvomaius, og «Ema» um Bhea. þannig finst mér viðkunnan-
legra að nefna fiskinn Scomber á islenzku «ölun» og «fjarð-
ölun», heldur en «markrili», sem aðeins er afbökun úr enska
orðinu mackerel. — En eg er nú líklega koniinn oflangt útí
pessa sálma, og búinn að gleyma því, að þetta átti að vera
blaðagrein. «Margt mætti fleira hér um tala, ef tímion leyfði•,
en eg hefi aðeins tekið þessi dæmi til að gjöra mönnum
hugsun mina Ijósari.
**) Svo að engiiin sannur íslendingur, hvort hanu er
heldur æðri eða lægri, rikur eða fátækur, þurfi að hneykslast
á þessu eða taka það illa upp, skal þess getið, að skríll er
hja mér sama sem óvitrir menn og — óþjóðlegir.